Bảo tàng lịch sử Việt Nam tại TP HCM: quá khứ và hiện tại

Cổ vật Đông Nam Á “sống lại” - Kỳ 2: Tượng Phật Lào

22/05/2012 3:38
Trong số 19 cổ vật của Lào đang trưng bày tại Bảo tàng Lịch sử (TP.HCM) có đến 16 tượng Phật, chiếm tỷ lệ cao nhất về số lượng cổ vật đề tài văn hóa Phật giáo so với các nước khác.

>> Kỳ 1: Cổ vật Đông Nam Á “sống lại”
Phần lớn các tượng Phật trên đều chế tác hoặc điêu khắc trong tư thế ngồi, tay trái để ngửa, tay phải đặt trên đầu gối phải, với các ngón tay chạm tới mặt đất. Đó là ấn Địa xúc (chạm đất) được Phật sử dụng sau khi đánh thắng Ác Ma Vương (Ác Ma Thiên) dưới cội Bồ Đề.

Tượng Phật thế kỷ 17-18​

Ở Lào hàng ngàn pho tượng Phật tạc bằng nhiều chất liệu như gỗ, đá, hoặc cả bằng vàng ròng, đều cất giữ trong những hang động Pak Ou kỳ bí, có pho cao lớn tới 2 m, nhỏ thì vài centimet. Trước kia hằng năm nhà vua và Hoàng gia Lào thường đến cử hành lễ thắp nến tại các hang Pak Ou thiêng liêng ấy và chiêm bái các tượng Phật trong thánh địa này.

Chuông đồng của Lào thế kỷ 20 ​

Trong bộ sách Đối thoại với các nền văn hóa do NXB Trẻ ấn hành, cuốn về nước Lào, đã ghi nhận ở Lào tượng Phật ít bị phá hoại bởi các cuộc chiến triền miên vì “không giống như các phế liệu chiến tranh, người Lào không bao giờ nấu chảy các tượng Phật dù làm bằng vàng hay bằng đồng. Các tượng Phật chất đầy trên các ngôi chùa, tu viện, các hang động thiêng liêng, được dựng dọc đường đi, trên đỉnh đồi, hoặc xếp thành hàng ở phía ngoài những sảnh điện của các ngôi chùa”. Những tượng đó chế tác theo phong thái “tứ oai nghi” (tức 4 tư thế chính) là đi, đứng, nằm, ngồi và biến hóa chi tiết các động tác để thành 40 tư thế được gọi chung là các “Mudra”. Một số Mudra phổ biến trong mỹ thuật tạo hình của Lào do Trịnh Huy Hóa nêu lên trong bộ sách trên, gồm:

Tượng Phật thế kỷ 17 - 18​

1. Bhumisparca Mudra cũng gọi là “chạm đất” hoặc “gọi thổ địa chứng kiến”. Tư thế này mô tả sự giác ngộ và chiến thắng quỷ vương Mara.
2. Chiêu Vũ Phật (Phật gọi mưa): trong tư thế này Đức Phật đang đứng với hai tay xuôi chỉ xuống đất, tượng loại này ít thấy ở đâu khác ngoài nước Lào.
3. Dhyana Mudra (đại định) một hình tượng rất phổ biến, thể hiện Đức Phật đang ngồi thiền định, hai bàn tay đặt trong lòng, lưng bàn tay mở ra và ngửa lên trên.
4. Abhaya Mudra (hộ trì hoặc vô úy) được tạc với bàn tay phải của Phật giơ lên trước ngực như đang đẩy lùi tà kiến và các thế lực vô minh. Như thế, bộ sưu tập tượng Phật của Lào chế tác đang trưng bày nằm trong tư thế bắt ấn Địa xúc Bhumisparca Mudra.
Công chúng và những nhà nghiên cứu đến xem bộ sưu tập tượng Phật của Lào đã đồng thời có dịp nhắc đến những nét tổng quát liên quan đến nước Cộng hòa dân chủ nhân dân Lào (trước đây gọi là Ai Lao) vốn là quốc gia không có bờ biển, diện tích 236.800 km2, dân số tính đến 2011 có hơn 7 triệu người, thủ đô Viêng Chăn, đơn vị tiền tệ là kíp, di tích văn hóa nổi tiếng thế giới là Cánh đồng Chum - Xiêng Khoảng.

Niên đại, chất liệu và chi tiết của 19 cổ vật Lào đang trưng bày
* Thế kỷ 17-18: 4 tượng Phật trong đó có 3 tượng bằng đồng và 1 tượng cao nhất 22 cm còn nguyên trong tư thế ngồi bán kiết già.
* Thế kỷ 19: 1 tượng Phật bằng đồng cao 35 cm, bệ 19x13,5 cm và 2 tượng Phật bằng gỗ sơn son thếp vàng. Một tượng cao 33,2 cm đứng trên bệ. Một tượng cao 30 cm ngồi trên rắn thần Naga. Một bức tranh khắc gỗ hình Đức Phật ngồi tòa sen, tay cầm cành sen, cao 124,5 cm, rộng 35,5 cm - dày 4 cm. Cả 4 cổ vật trên do Bảo tàng Lịch sử quốc gia (Hà Nội) đưa vào trưng bày.
* Hai chiếc bình dạng tròn, có 3 bầu, chân loe bằng gốm men đen. Một chiếc cao 23 cm, đường kính miệng 5 cm, chiếc còn lại cao 30 cm, đường kính miệng 6,5 cm.

Giao Hưởng​

Cổ vật Đông Nam Á “sống lại”

21/05/2012 4:11
Có đến 219 cổ vật tiêu biểu của các nước Đông Nam Á như Indonesia, Thái Lan, Malaysia, Myanmar, Singapore, Lào, Campuchia, Việt Nam đang trưng bày tại số 2 Nguyễn Bỉnh Khiêm, Q.1, TP.HCM từ đây đến cuối năm 2012...

Trong đó có 31 hiện vật do Bảo tàng lịch sử quốc gia từ Hà Nội đưa vào giới thiệu như nhóm tượng cổ chế tác ở Myanmar (Miến Điện) thế kỷ 19 gồm tượng thần Shiva đứng trên bò Nandin, tượng thần Vishnu cưỡi chim Garuda, tượng Phật ngồi đại định trên thân rắn Naga, hoặc tượng vua Dhammceti đang dang hai cánh tay như muốn ôm lấy miền đất thánh...
Riêng cổ vật duy nhất mượn của một nhà sưu tập ở TP.HCM để trưng bày đợt này là chiếc mũ miện ráp lại từ 23 miếng vàng có hình cánh hoa đang nở và mỗi miếng được cẩn từ 1 đến 4 viên ngọc quý màu hồng, đỏ hoặc xanh lam. Tỏa sáng nhất là bông sen bằng vàng đính trên phần đỉnh của mũ và một miếng khác đập dẹp thành chiếc “vành vương miện” nằm ở phần cuối của cổ vật độc đáo và thuộc loại quý hiếm này trong kho tàng văn hóa nghệ thuật cổ Chăm Pa thế kỷ 7-8.
Ngoài 32 hiện vật kể trên, số còn lại gồm 187 hiện vật khác đều của Bảo tàng lịch sử (TP.HCM) đưa ra trưng bày có gốc gác từ nhiều nguồn khác nhau.

Tượng thần Shiva bằng đá do Indonesia chế tác - Ảnh: tư liệu ​

Tượng Phán quan của Việt Nam thế kỷ 19 do Công an Q.4, TP.HCM giao Bảo tàng lịch sử năm 1998, ký hiệu BTLS 13191 ​

Nguồn thứ nhất do Bảo tàng Quốc gia Việt Nam tại Sài Gòn (trước năm 1975) để lại như tượng thần Brahma bằng đồng do Campuchia chế tác ở thế kỷ 17-18, cao 13 cm, bề ngang 8 cm, với 8 cánh tay và 6 gương mặt nhìn về nhiều hướng. Chiếc đầu hổ phù bằng đất nung màu cam thế kỷ 13-14 cũng như chiếc khánh bằng đồng thế kỷ 19 có khắc bài minh trên thân đều của Việt Nam làm. Hoặc chiếc bát Thái Lan thế kỷ 18-19 bằng gốm men nhiều màu có vẽ hình ngọn lửa, thần linh và hoa lá cách điệu. 6 quả cân lạ mắt của Myanmar ở thế kỷ 19 bằng kim loại, mỗi quả mang hình một con vật quen thuộc với người Đông Nam Á như gà, vịt, voi…
Nguồn thứ hai do Bảo tàng lịch sử sưu tầm, mua lại - như cái chóe lớn 5 quai của Indonesia ở thế kỷ 16 bằng gốm men nâu với dạng hình trứng cao 69 cm, đường kính miệng 24 cm, đắp nổi đề tài “lưỡng long chầu nhật” trên thân, mua năm 2006. Tượng Phật bằng đồng thế kỷ 17-18 và chuông đồng thế kỷ 20 khắc hình cánh sen, đắp nổi lá bồ đề cách điệu chế tác từ Lào, mua năm 2007-2008. Chiếc bình Kendy bằng đồng của Campuchia thế kỷ 13 dạng tròn với vòi hình đầu gà cao 20,7 cm, đường kính miệng 9,7 cm, mua năm 2009. Chiếc bình Việt Nam thế kỷ 19 đắp nổi cành hoa mai có vòi hình đầu rồng bằng gốm men nhiều màu...
Nguồn thứ ba do các cơ quan chức năng chuyển giao cho Bảo tàng lịch sử từ việc phát hiện và xử lý những vụ đào bới, đánh cắp hoặc buôn bán đồ cổ trái phép, chẳng hạn bát nhang cổ chế tác từ Hải Dương thế kỷ 16-17, cao 38 cm, đường kính miệng 29 cm, đắp nổi hình rồng và hoa sen, do Công an TP.HCM giao năm 1994. Tượng Phật của Lào thế kỷ 17-18, cao 22 cm, bề ngang 9,5 cm, bằng kim loại, do Bộ Nội vụ giao năm 1995.
Theo TS Phạm Hữu Công, Phó giám đốc Bảo tàng lịch sử, từ nhiều năm trước một số cơ quan kiểm tra hàng hóa như Hải quan, Quản lý thị trường, Công an kinh tế, Kiểm tra văn hóa phẩm xuất nhập khẩu bắt gặp nhiều cổ vật trên đường công tác: “Ngay những năm cuối thập niên 1970, Phòng Xuất nhập khẩu văn hóa phẩm TP.HCM đã chuyển giao cho bảo tàng chúng tôi nhiều cổ vật, trong đó có mô hình thuyền rắn thần Naga bằng đồng thếp vàng chế tác từ Thái Lan vào thế kỷ 19 và tượng người cầu nguyện đang quỳ với hai chân duỗi về phía sau, hai tay chắp lại trước ngực, bằng gỗ sơn son thếp vàng chế tác từ Myanmar mà chúng tôi đem trưng bày trong đợt này”, TS Công cho biết. (Còn tiếp)

“ Cuộc trưng bày giới thiệu một số cổ vật phong phú và đa dạng của các nước Đông Nam Á được chế tác từ nhiều chất liệu vốn là những sản vật địa phương, theo phong cách mỹ thuật của từng quốc gia, từng dân tộc, hiện đang lưu giữ tại Bảo tàng lịch sử (TP.HCM) và Bảo tàng lịch sử quốc gia (Hà Nội). Hy vọng rằng những gì có được trong chuyên đề này sẽ góp thêm phần hiểu biết về những người bạn, những người anh em cùng chung mái nhà Đông Nam Á, nhằm vun đắp tình đoàn kết, giữ vững chủ quyền, hòa bình an ninh, hợp tác cùng phát triển trong khu vực”.

Bà Trần Thị Thúy Phượng
(Giám đốc Bảo tàng lịch sử)​

Giao Hưởng​

Cổ vật Đông Nam Á “sống lại” - Kỳ 4: Tượng thần đầu voi Ganesha

24/05/2012 3:24
Tượng thần đầu voi Ganesha bằng đá chế tác từ thế kỷ 17-18 ở Campuchia là tượng Ganesha duy nhất được trưng bày trong đợt này.

Vị thần của may mắn
Đây là tượng thần mình người đầu voi được thờ ở nhiều nước Đông Nam Á, riêng tượng Ganesha của Campuchia này mặc dù chiếc vòi và chỏm tóc bị sứt một chút, phía cánh tay trái và dưới đế hơi bị nứt, nhưng vẫn giữ được những nét tạo hình theo phong cách mỹ thuật truyền thống của tín ngưỡng Ấn Độ giáo.
Theo tín ngưỡng đó, một số loài vật như cọp, rắn, chim, voi được thờ chung cùng các vị thần khác, nhưng cũng có một số loài cá biệt được sùng bái và thờ riêng một cách trang trọng như thần đầu voi Ganesha (Ganapati) tượng trưng “cho sự hợp nhất giữa tiểu vũ trụ và đại vũ trụ”, được xem là vị Phúc thần đáp ứng những điều may mắn, cát tường cho mọi lời cầu nguyện. Ngài là đứa con ra đời từ cuộc hợp hôn giữa thần Shiva với con gái của thần núi Himalaya là nàng Uma Himavutee thường được gọi bằng một tên gợi cảm là Parvati (Sơn nữ).
Sự có mặt của tượng thần Ganesha chế tác từ Campuchia là dịp để người ta liên tưởng đến các tượng Ganesha khác tại Việt Nam được phát hiện ở tháp Mỹ Sơn vào năm 1903, đồng thời xác nhận thêm sự xuất hiện cũng như ảnh hưởng khá sớm của Ấn Độ giáo ở Chăm Pa, đem lại nguồn cảm hứng thiêng liêng để sáng tác những tác phẩm điêu khắc Chăm mang giá trị cao.

Tượng thần đầu voi Ganesha - Ảnh: Bảo tàng Lịch sử TP.HCM cung cấp​

Về ý nghĩa các tượng Ganesha ở Việt Nam, bà Huỳnh Thị Được - cán bộ Bảo tàng Điêu khắc Chăm tại Đà Nẵng, trong một tác phẩm liên quan đến thần thoại Ấn Độ đã giới thiệu Ganesha là “một trong những vị thần được yêu mến nhất của Ấn Độ. Với chiếc vòi dài, bụng phệ, bức tượng Ganesha có mặt khắp các thị trấn Ấn Độ và nhiều nơi khác trên thế giới. Những bức tượng tương tự như vậy từ thời Trung cổ có thể được nhìn thấy tận miền Đông Java. Người theo Ấn Độ giáo thường cúng một số lễ vật trước tượng Ganesha mỗi khi bắt dầu một chuyến du hành hay là khai trương một công việc kinh doanh, thậm chí đi hỏi vợ”.
Ảnh hưởng của Phúc thần Ganesha
Không chỉ riêng Campuchia có tượng thần Ganesha, mà một pho tượng Ganesha khác do Thái Lan chế tác hiện đang được lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử mang ký hiệu 2563, tạc bằng gỗ quý với sắc đỏ tự nhiên, do Hội Nghiên cứu Đông Dương (Société des Etude Indochinois) mua lại của một nhà sưu tập người Pháp năm 1927, rồi đưa vào Viện Bảo tàng quốc gia Việt Nam tại Sài Gòn bảo quản với ký hiệu cũ T.319. Mô tả của Phan Anh Tú, cán bộ bảo tàng, cho biết tượng Ganesha Thái Lan này được tạc với tư thế ngồi bán già trên một bệ tròn ba tầng, đầu đội mũ hình tháp (stupa), đôi tai lớn phình rộng với chiếc vòi uốn cong xuống tận bệ, miệng có hai ngà, cổ và tay chân đều có đeo vòng trang sức, tay trái cầm một chiếc bát, tay phải cầm một chiếc bình: “Chúng tôi nhận thấy dấu hiệu của điêu khắc Phật giáo miền Bắc Thái Lan thế kỷ 14 xuất hiện trên pho tượng Ganesha này... Đã có sự kết hợp những yếu tố điêu khắc của Phật giáo Thái Lan hiện đại với xu hướng hình thể học của điêu khắc phương Tây, tạo cho pho tượng một phong cách hoàn hảo. Kiểu điêu khắc này, theo các nhà nghiên cứu thì nó xuất hiện tại Bangkok vào thế kỷ 19 dưới triều đại vua Rama V. Chính trong giai đoạn này, nghệ thuật Thái Lan có ảnh hưởng mạnh đến nghệ thuật Campuchia và Lào”.
Ảnh hưởng xã hội của Phúc thần Ganesha đến ngày nay vẫn còn ghi dấu ở nhiều di tích và thành thị Đông Nam Á, chẳng hạn ở TP.HCM có một ngôi đền Ấn Độ giáo lâu đời nhất hiện vẫn còn tồn tại ở số 98 Nam Kỳ Khởi Nghĩa, Q.1, TP.HCM. Đền này thờ vị thần quyền lực siêu phàm trong hệ thống thần thoại Ấn Độ là Subramaniam Swamy có quan hệ huyết thống với thần hủy diệt Shiva. Trong đền đồng thời có thờ Phúc thần Ganesha là con thứ hai của thần Shiva.
Thần Ganesha như đã nói là kết quả cuộc hợp hôn của Shiva với sơn nữ Himalaya, mà các pho sách xưa chép rằng: “Khi Shiva giao hợp cùng vợ thì tia lửa lạc thú phóng xuất giúp vũ trụ hình thành từ tình yêu ấy, chính vì thế Shiva tự phân thành hai nửa, một nửa là âm và một nửa là dương, hai nửa ấy giao hòa và hóa thành đại địa cùng sự sống khắp nơi”. Bởi vậy trong đền thờ nói trên hiện vẫn còn thờ thần Shiva lưỡng tính qua biểu tượng linga đặt trên yoni tại chánh điện - nơi có tượng thần Ganesha an vị.
Campuchia với cổ vật nhiều nhất và duy nhất
Campuchia là nước có nhiều cổ vật được giới thiệu ở đợt này nhất với 58 hiện vật, trong đó có hai chiếc thố bằng đất nung niên đại thời tiền sử. Một bình bốn quai bằng gốm men nâu chảy và một chum hình trứng có bốn núm ở vai, cả hai có niên đại thế kỷ 12, 13. Ba chiếc hũ và hai bầu nậm bằng gốm men nâu thế kỷ 15, 16. Vật trang trí đầu kiệu hình chim thần Garuda bằng đồng thế kỷ 17, 18.

Tượng vũ công Campuchia bằng gỗ thế kỷ 19, 20 - Ảnh: Bảo tàng Lịch sử TP.HCM cung cấp ​

Đặc biệt vài cổ vật khác nhanh chóng thu hút sự chú ý của công chúng và các nhà nghiên cứu ngay những ngày đầu khai mạc là tượng voi dâng rượu bằng đồng trong tư thế quỳ với chiếc vòi quấn bầu rượu đưa lên cao. Hoặc chiếc đèn cổ có tay cầm hình con rắn Naga thế kỷ 14, 15; 6 đồng kê ngân dạng tròn có in hình con gà bằng kim loại màu trắng thế kỷ 18...

Giao Hưởng

​

Cổ vật Đông Nam Á “sống lại” - Kỳ 5: Tượng Vishnu cưỡi chim thần Garuda

25/05/2012 3:28
Trong số 32 hiện vật của Myanmar đang được giới thiệu trong đợt trưng bày Cổ vật Đông Nam Á - 2012 tại Bảo tàng Lịch sử (TP.HCM) có tượng thần Vishnu bằng đồng ở thế kỷ 18.

Số hiện vật trưng bày gồm: 2 bát dạng hình tròn bằng gốm men ngọc thế kỷ (TK) 15-16, cả hai đều cao 8,5 cm, đường kính miệng (ĐKM) 14,5 cm và 15 cm; 2 đĩa tròn gốm men ngọc TK 15-16. Một cái cao 6 cm, ĐKM 28,8 cm, cái kia cao 5 cm, ĐKM 31 cm; 1 chum gốm men nâu hình trứng TK 18 cao 59 cm, ĐKM 18 cm; 10 quả cân bằng kim loại; 1 trống đồng loại III HEGER TK 20 cao 50 cm, ĐKM 66 cm; 1 tượng vua Dhammceti (tượng thứ nhất) TK 19 bằng gỗ cao 72 cm; 1 tượng nhà sư đang quỳ bằng gỗ sơn son thếp vàng TK 19, cao 38 cm, ngang 28 cm.

Tượng thần Vishnu cưỡi chim thần Garuda - Ảnh: G.H​

18 hiện vật trên do Bảo tàng Lịch sử đưa ra trưng bày. Số còn lại là 14 cổ vật Myanmar TK 19 do Bảo tàng Lịch sử Quốc gia đưa từ Hà Nội vào giới thiệu, trong đó có 10 tượng phật (gồm 4 tượng bằng đồng và 6 tượng bằng gỗ thếp vàng hoặc phủ sơn); 1 chiếc nồi bằng bạc có nắp đậy TK 19, cao 10,6 cm, ĐKM 15,3 cm; 1 tượng nhà sư bằng đồng cao 20,5 cm; 1 tượng vua Dhammceti (tượng thứ hai) bằng gỗ sơn son thếp vàng cao 146,5 cm và 1 tượng thần Vishnu cưỡi chim Garuda.

Chum dạng hình trứng, miệng loe, cổ đứng, vai nở thuôn về đáy - Ảnh: Bảo tàng lịch sử TP.HCM cung cấp​

Riêng tượng Vishnu nói trên cao 29,5 cm với dáng vẻ oai vệ, uy nghi làm người xem liên tưởng đến quyền năng siêu phàm của ngài trong thế giới thần thoại Đông Nam Á. Có lần ngài đã sử dụng quyền năng đó để hóa thành một cô gái đẹp tuyệt vời hiện ra trước mặt loài quỷ Asura. Dù là một loài quỷ hết sức hung ác, cặp mắt lúc nào cũng đỏ ngầu như hai cục than nóng, nhưng đứng trước sắc đẹp lộng lẫy của cô gái do thần Vishnu biến hóa ra, chúng phải đứng ngây người, nhìn say đắm, quên hẳn những chén thuốc trường sinh mà chúng mong chiếm lấy. Bấy giờ Vishnu mới thừa dịp lấy hết các chén thuốc đó để trao cho các vị thần cùng uống.

Tượng Phật đứng trên bệ, tay trái buông xuôi, tay phải chỉ ra phía trước ​

Tượng Phật ngồi trên bệ - Ảnh: G.H​

Nghe chuyện trên, thần Shiva liền tìm đến Vishnu xin gặp mặt người con gái có sắc đẹp lạ lùng làm mê hồn bọn quỷ kia. Đáp lời, Vishnu bảo Shiva hãy đợi giây lát, rồi ngài biến mất để lại một tia sáng màu xanh. Từ trong tia sáng ấy, một cô gái đẹp vô cùng bước ra với nụ cười đến trước mặt Shiva và đôi mắt bắn những tia lửa gợi cảm nồng nàn vào trái tim Shiva. Dù đang đứng bên vợ mình là nữ thần Parvati cũng rất xinh đẹp song Shiva sững sờ ngây ngất bởi sắc đẹp mới hiện ra kia nên quên cả vợ và bước đến cầm tay cô gái. Cô ta tránh ra, chạy băng qua những thung lũng, những đồng cỏ còn đẫm ướt sương đêm. Shiva đuổi kịp và định ôm lấy nàng, nhưng một lần nữa nàng thoát khỏi vòng tay của thần Shiva vùng chạy. Không bỏ cuộc, Shiva lại tiếp tục đuổi theo, đuổi mãi, vừa đuổi vừa lên tiếng gọi khắp mười phương giúp sức để ngăn đón nàng, nhưng vô ích. Chạy mãi đến lúc rã rời, bất lực, Shiva gục bên một con suối vắng. Khi tỉnh thức, Shiva mới biết mình vừa đem hết sức lực để đuổi theo một làn khói xanh lam, bấy giờ thần Vishnu mới hiện nguyên hình nói với Shiva: “Này Shiva, ngài là vị thần nằm trong 3 ngôi tối cao thế mà ngài cũng vừa bị ảo ảnh của tình yêu thu phục. Hãy nghe đây, người con gái ấy là do ta hóa ra chứ không có thực và tình yêu trên mặt đất này toàn là mộng cả thôi”...

Chim thần Garuda​

Thần thoại còn kể rằng Vishnu thường cưỡi con chim khổng lồ Garuda. Chính Garuda là vua của các loài chim, là thù địch của loài rắn và giống vật ở dưới nước. Mẹ Garuda bị Kadru là mẹ của loài rắn Naga sỉ nhục và bắt làm nô lệ, nên Garuda luôn tìm cách giết rắn để báo thù cho mẹ. Garuda thường bắt những nàng tiên rắn hay tiên cá (nagini) ở dưới nước, cắp lên không trung đùa giỡn như mặt trời đùa giỡn với mây. Garuda có đầu, cánh, cựa và mỏ giống diều hâu, còn mình và chân thì giống người. Về sau thần thoại Garuda kết hợp với thần thoại Vishnu dưới hình thức Garuda là chim thần để Vishnu cưỡi. Đó là sự kết hợp giữa tôn giáo chính thống với những tín ngưỡng dân gian...

GS Cao Huy Đỉnh
(Tìm hiểu thần thoại Ấn Độ, NXB Khoa học - Hà Nội 1964)​

Giao Hưởng

​

Ông Jean Bouchot, giám đốc đầu tiên của viện bảo tàng

Ông Jean Bouchot, giám đốc đầu tiên của viện bảo tàng Musée Blanchard de la Brosse (nay là viện bảo tàng lịch sử), trụ sở trong vườn bách thảo, là người đầu tiên để ý đến các tư liệu liên quan đến lịch sử vùng Saigon. Các bài của ông trên Tạp chí của Hội nghiên cứu Đông dương (Bulletin de la Société des études indochinoises) như “La naissance et les premières années de Saïgon” là tư liệu quý về Saigon trong giai đoạn đầu lúc Pháp đến. Ông cũng là người khám phá ra mộ đá tiền sử ở Xuân Lộc, tỉnh Biên Hòa (Đồng Nai).

Tượng Phật A di đà trong Viện Bảo Tàng LS Việt Nam TP HCM


Bức tượng này có một lịch sử long đong gắn lền với một ngôi chùa ngày nay không còn nữa: chùa Khải Tường.

Chùa Khải Tường được xây dựng vào thế kỷ 18, nằm trên gò đất cao thuộc trung tâm Bến Nghé xưa. Chùa thuộc ấp Tân Lộc, huyện Bình Dương, thành Gia Định. Ở vị trí nay là Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh, số 28, Võ Văn Tần, Quận 3, Thành phố Hồ Chí Minh.

Buổi đầu, Thiền sư Phật Ý-Linh Nhạc (1725-1821) vâng lời thầy, theo lớp người lưu dân từ Đồng Nai xuống phía Nam. Trên đường đi, nhà sư gặp một tăng sĩ không rõ họ tên, cùng lứa tuổi và họ đã kết thành huynh đệ. Đến nơi ở mới là làng Tân Lộc, hai nhà sư cùng khai phá rừng và trước sau dựng lên hai am lá thờ Phật.

Khi lưu dân ngày càng đông và cuộc sống của họ cũng đã dần ổn định, Thiền sư Phật Ý-Linh Nhạc với sự hộ giúp của bạn và bổn đạo đã dỡ bỏ am tranh, cất thành hai ngôi chùa khang trang, có đủ chính điện, nhà Tổ và phòng khách...Đó là chùa Khải Tường và chùa Từ Ân (nay tọa lạc tại số 23 đường Tân Hóa, Quận 6, Thành phố Hồ Chí Minh).


Tuy nhiên theo bài viết "Những ngôi cổ tự đã biến mất", thì chùa Khải Tường do Thiền sư Phật Ý-Linh Nhạc khai sơn khoảng 1744, còn chùa Từ Ân do một nhà sư kết nghĩa huynh đệ với Phật Ý tạo lập vào khoảng năm Nhâm Thìn (1752). Vì thế khi thực dân Pháp tiến chiếm Gia Định, họ gọi chùa Khải Tường là chùa Trước (Pagode Avancée) còn chùa Từ Ân là chùa Sau.

Tương truyền vào ngày 23 tháng Tư năm Tân Hợi (25 tháng 5 năm 1791), thứ phi Trần Thị Đang (Thuận Thiên Cao Hoàng hậu) sinh Nguyễn Phúc Đảm (vua Minh Mạng) nơi hậu liêu chùa Khải Tường, khi chúa Nguyễn Phúc Ánh đến đây trốn tránh quân Tây Sơn.

Tượng Phật A di đà trong Viện Bảo Tàng LS Việt Nam TP HCM

Tháng giêng năm Canh Thìn (1820), Hòang tử Đảm lên nối ngôi chọn niên hiệu Minh Mạng (1820-1840). sau khi lên ngôi, năm Nhâm Thìn, Minh Mạng thứ 13 (1832), vua ra lệnh cho Bộ Lễ: ‘...Nhân đó nghĩ đến chỗ ta ở chỗ nhà cũ của Tổng quốc công phu nhân tại ngoại thành Gia Định, vậy sai quan địa phương tìm hỏi xem.

‘Đến dây, quan thành Gia Định tìm hỏi được di chỉ ở làng Tân Lộc, vẽ địa đồ dâng lên.

‘Vua dụ rằng: ‘Làng Tân Lộc ở phía hữu thành Gia Định, khi trước Hoàng Thái Hậu ta theo Hoàng khảo Thế Tổ Cao Hoàng Đế ta vào Nam, từng đóng lại ở nơi ấy. Thực là hợp với điềm tốt: ‘Càu vồng trôi ở bến hoa’ nghĩ đến đất quý phát phúc càng nên giữ mãi dấu tích để khuyến khích sau này. Vậy nên dựng ngôi chùa ở ngay cổ đất ấy, gọi là chùa Khải Tường, để ghi sự tốt lành to tát chứng tỏ nơi phát phúc lâu dài.

‘Vua bèn lấy của kho, 300 lạng bạc, giao cho quan địa phương, theo cách thức đã định của Bộ Công, gọi thợ xây dựng. Lại mộ các Sư đến ở, hạn là 20 người. Các lễ tiết hàng năm, có ruộng tự điền được đặt để sung cấp. Phàm gặp tiết Thánh thọ, tiết Vạn thọ và các lễ: ngày trừ tịch trồng cây nêu, Tết Nguyên Đán, Tết Đoan Dương, tiết Tam Nguyên, ngày Sóc, ngày Vọng đều dâng đồ cúng chay và hương nến’ .(Theo Đại Nam thực lục chính biên, đệ nhị kỷ. Bản dịch của Viện Sử Học, Nxb KHXH, H..., 1962, tập XI, tr 173 - 174.)


Quy mô chùa theo bản vẽ của bộ Công là từ ngòai vào trong gồm có lầu chuông trống ba gian hai chái; tiếp đến điện Phật ba gian; hai bên có hai hành lang dài nối với Tăng xá và nhà ăn đều ba gian hai chái.

Dịp lễ khánh thành, triều đình Huế gởi vào một pho tượng Phật Thích Ca ngổi kiết già trên tòa sen. Tượng tạc bằng gổ mít, sơn son thếp vàng, cao gần 2 m. đây là pho tượng Phật lớn nhất miền Nam đương thời, nên dân gian còn gọi chùa Khải Tường là “chùa Phật Lớn” hay “chùa Ông Phúc” (chùa nầy ở góc đường Trần Quý Cáp (Testart cũ) và Lê Quý Đôn (Barbé cũ), trích sách dẫn chỉ nam Viện Bảo Tàng Quốc Gia Việt Nam tại Saigon – Thái Văn Kiểm – Trương Bá Phát, Bộ Văn Hóa Giáo Dục và Thanh niên Saigon năm 1974, trang 201).




__________________

Tượng Phật A di đà trong Viện Bảo Tàng LS Việt Nam TP HCM

Quốc Tự Khải Tường có các vị Cao Tăng Trụ trì hoằng dương đạo pháp, được triều đình bảo hộ nên trở thành ngôi chùa tiêu biểu, ảnh hưởng rộng lớn đến quần chúng đạo Phật khắp Nam kỳ lục tỉnh, cho đến ngày…

Từ Bến Thành trải qua chợ Sỏi, mùi tinh chiên xí xố biết bao nhiêu

Nơi Chợ Lớn trải tới Cầu Thương, quân mọi rợ lẫy lừng nên quá lắm !
Cầu Bà Nghè cùng nơi Chợ Quán, lũ tham tàn đắc ý vênh râu,
Chùa Cẩm Thảo trải tới Cây Mai, Phật Bồ Tát chịu nghèo ôm bụng…”
(Phú Gia Định thất thủ – khuyết tên)

Năm 1859 quân Pháp tấn công Gia Định, Pháp chia quân đóng rải rác tại Trường Thi, đền Hiển Trung (Pagode aux Mares) và các chùa: Khải Tường (Pagode Barbé), Kiểng Phước (Pagode des Clochetons), Cây Mai v.v...

Riêng chùa Khải Tường, Đại úy Thủy quân lục chiến Pháp tên Barbé nhận nhiệm vụ dẫn quân vào chiếm giữ. Barbé cho đem tượng Phật bỏ ngoài sân, cưỡng bức các sư phải rời chùa. Khi ấy, quan Kinh lược Nguyễn Tri Phương được triều đình cử vào Nam lập Đại đồn Chí Hòa chống Pháp, và đêm 7 tháng 12 năm 1860, quân Việt phục kích giết chết Barbé.

Viên Trung úy Hải quân người Pháp là Léopold Pallu đã sang Sài Gòn tham chiến, sau này kể lại:

" Buổi chiều hôm đó, Đại úy thủy quân Barbet cưỡi ngựa đi tuần tra như thường lệ. Bọn sát nhân rình rập trong một bụi cây...Ông bị đột kích bằng giáo té ngay xuống ngựa. Bọn An Nam liền cắt đầu, bò qua các bụi rậm và cỏ cao trở về giới tuyến cũ của thành Kỳ Hòa. Sáng hôm sau, người ta thấy phần thân thể còn lại (của Barbet) bị kéo bỏ bên vệ đường; con ngựa bị thương nằm bất động kế bên. Người ta kể lại rằng khi cái đầu ông Đại úy đem đến đặt bên khay trầu của vị Tướng An Nam, thì ông này liền đếm tiền thưởng mà không nói gì, rồi sau đó mới thốt ra một lời tiếc thương. Đại úy Barbet có thân hình và một sức mạnh lực sĩ, nhiều người An Nam đều biết mặt ông..."



Tấm biển “Quốc ân Khải Tường tự” được chuyển về chùa Từ Ân cất giữ

Tượng Phật A di đà trong Viện Bảo Tàng LS Việt Nam TP HCM


Năm 1867, theo nhà văn Sơn Nam, thì chùa Khải Tường trở thành trường học con trai nhằm đào tạo giáo viên. Năm 1880, chùa Khải Tường bị tháo dỡ, trường dời qua cơ sở mới là trường Chasseloup Laubat xây cất xong khoảng 1877. Khi tháo dỡ, tấm biển “Quốc ân Khải Tường tự” được chuyển về chùa Từ Ân cất giữ,

Pháp đem chiến lợi phẩm là pho tượng Phật chùa Khải Tường về cất giữ ở kho phủ Tòan quyền.

Năm mươi năm sau, ngày 01 tháng 01 năm 1929, Viện Bảo Tàng Blanchard De La Bross (lấy tên của Viên Thống Đốc Nam Kỳ đã ký nghị định thành lập Viện Bảo Tàng) khánh thành, mở cửa triển lãm cổ vật. Tượng Phật chùa Khải Tường được di chuyển về đặt tại phòng bát giác, trung tâm Viện Bảo Tàng để thiên hạ quan chiêm. Sau năm 1975, tượng dời ra trưng bày ở phòng phía sau cho đến nay.

Ngày nay du khách trong, ngòai nước có dịp tham quan Viện Bảo Tàng lịch sử thành phố, chiêm ngưỡng tư thế tự tại, nụ cười an nhiên “tùy sở trú xứ thường an lạc” (thuận theo nơi chốn mình đang ở mà giữ cái tâm luôn luôn yên vui).

Mấy ai tường tận việc nổi trôi theo vận nước của ông Phật chùa Khải Tường. Mấy ai suy nghĩ sâu sắc như nhà văn Sơn Nam :”Giặc có ý thức chính trị, có lẽ do bọn Việt gian xúi giục nên hầu hết chùa miếu thờ Quan Công, thờ Mã hậu đều còn nguyên vẹn, trong khi chùa Phật và thành lũy lớn nhỏ của người Việt đều bị phá hủy không nương tay” (Đất Gia Định xưa – Sơn Nam (NXB TPHCM – 1984, trang 112)

May thay ông Phật lớn chùa Khải Tường vẫn còn…để người dân Việt thấy rõ vận mệnh của Đạo Phật gắn liền với dân tộc. Ngày xuân, ngâm lại bài thơ cảm tác trước cảnh nước mất chùa tan của Cư nhân Phan Văn Trị (1830-1910) càng thấm thía thêm sự thật đó :
Nam mô hai chữ biết về đâu ?
Cám nổi chùa hư Phật phải rầu !
Nắng rọi mõ chuông khô nứt mặt,
Mưa sa kinh kệ ướt men đầu
Rằm nguơn vắng kẻ dâng vùa nếp
Hôm sớm không ai cung phụng dầu
Đức cả từ bi xin sớm liệu
Ngồi chờ Lương Võ Đế còn lâu

(Lương Võ Đế tên Tiêu Diễn, làm vua Trung quốc từ năm 502-549. ông rất sùng mộ Phật giáo, được đời tôn xưng là Phật tâm Thiên tử.)



Chùa Từ Ân

Những cổ vật độc đáo của Đông Nam Á


Tượng thần Shiva đứng trên bò Nandin, thần Vishnu cưỡi chim Garuda, vua Dhammceti, mão bằng vàng... là những cổ vật của các nước Đông Nam Á đang được trưng bày tại Bảo tàng lịch sử Việt Nam (TP HCM).


Triển lãm hơn 200 cổ vật tiêu biểu của các nước Đông Nam Á như Indonesia, Thái Lan, Myanmar, Campuchia, Việt Nam... do Bảo tàng lịch sử quốc gia và Bảo tàng lịch sử Việt Nam tại TP HCM phối hợp tổ chức. Triển lãm kéo dài từ nay đến tháng 11. Trong ảnh là tượng thần Shiva được làm bằng đá thế kỷ 20 do nghệ nhân Indonesia chế tác.
Tượng Shiva đứng trên bò Nandin bằng đồng thếp vàng và đá màu thế kỷ 19 của Thái Lan.
Tượng thần Vishnu cưỡi chim Garuda của Myanmar.
Tượng vua Dhammceti thế kỷ 19 của Myanmar.
Tượng Ganesa được làm bằng đá thế kỷ 17-18 của Campuchia.
Tượng thị giả bằng gỗ phủ sơn thế kỷ 19 của Việt Nam.
Mũ cánh chuồn bằng kim loại và lông đuôi ngựa thế ky 19 của Việt Nam.
Mô hình nhà bằng đất nung màu cam thế kỷ 13-14 của Việt Nam.
Đầu hổ phù bằng đất nung màu cam thế kỷ 13-14 của Việt Nam.
Mão bằng vàng thế kỷ 7-8 của Chawmpa (Việt Nam).

Tá Lâm​

(Chụp lại từ triển lãm)​