Báo về dịch thuật

Báo về dịch thuật

Trịnh Nhật

Ði tìm cái tương đương trong phiên dịch


Ngoài những thí dụ điển hình về thực thể của ngôn ngữ, người ta còn tìm thấy vô số những sự kiện khác cho thấy rằng (a) hai ngôn ngữ có thể không có chung ý niệm; (b) hai ngôn ngữ có thể có chung ý niệm, nhưng ngôn ngữ ngọn không có từ cho ý niệm ấy; (c) ngôn ngữ ngọn thiếu từ tổng thể (superordinate); (d) ngôn ngữ ngọn thiếu từ cá biệt (hyponym); (e) hai ngôn ngữ khác nhau về mô thức kết hợp ngữ (collocational patterns); (f) hai ngôn ngữ khác nhau về cụm từ cố định và thành ngữ (fixed and idiomatic expressions).

Nhưng không vì những sự kiện vừa kể mà ta đành thúc thủ, bó tay, chào thua, hay mang một thái độ tiêu cực trong chuyện dịch thuật mà bảo rằng "dịch là phản". Lịch sử, thực tế của việc phiên dịch đã chứng minh ngược lại. Chúng ta đã thấy không biết bao nhiêu tác phẩm, tài liệu dịch thuật mà giá trị của chúng là giúp cho nhân loại trên quả điạ cầu hiểu rõ những tư tưởng học thuật, những thông tin khoa học, xã hội, văn học, nghệ thuật, tôn giáo, nhân sinh và giúp cho chúng ta học hỏi được biết bao nhiêu điều khác nữa của nhau, về nhau.

Nếu không tìm hiểu những khó khăn khi đi tìm cái tương đương trong ngôn ngữ, ta khó có thể đánh giá được cái hay cái dở trong công trình phiên dịch của các dịch giả tiền bối cũng như hậu bối, của những người làm công tác dịch thuật trước cũng như sau chúng ta. Dưới đây là một số trường hợp khó khăn khi đi tìm cái tương đương trong hai ngôn ngữ Anh, Việt.


1. Hai ngôn ngữ không có chung ý niệm

Hai ngôn ngữ có thể không có chung cùng ý niệm, hay ý niệm trong hai ngôn ngữ có thể khác xa nhau. Trường hợp hai ngôn ngữ không có chung ý niệm thường thấy xuất hiện trong các từ biểu lộ đặc trưng văn hóa (culturespecific terms) như 'đồ ăn thức uống' (meat pie, Continental breakfast; bún mộc, bánh chưng), 'nhà cửa đồ đạc' (manor, cupboard; nhà sàn, tủchè), 'quần áo giầy dép' (balaclava, sneakers; áo tứ thân, giầy Gia định), 'cơ chế chính trị' (Shadow Cabinet, front benchers; Chủ tịch Uỷ ban Hành pháp Trung ương, Bí thư Thành ủy), 'xã hội nghề nghiệp' (access and equity, drag queens; nghề bán cháo phổi, quân tử); 'phong tục tập quán' (muckup day, New Year's resolution; Tết, tiền lì xì), 'luân lí đạo đức' (fair go, wife swapping; chồng chúa vợ tôi, nhất tự vi sư bán tự vi sư).

Nay ta thử đi sâu vào chi tiết để xét những trường hợp riêng lẻ trong đó hai ngôn ngữ Anh, Việt không có chung ý niệm, hay ý niệm trong hai ngôn ngữ Anh, Việt khác xa nhau. Trong tiếng Anh ta có khái niệm "privacy" dùng để chỉ "đời tư, chuyện riêng, cuộc sống cá nhân, tài liệu, thông tin riêng tư của một người nào, mà họ muốn được người khác coi trọng, không được xía vô". Người Việt không có khái niệm này, và vì thế không có từ tiêu chuẩn. Tình huống sau đây sẽ cho ta thấy nỗi khó khăn khi ta phải dịch từ ngữ "privacy".
Patrick Rafter, danh thủ quần vợt số Một của Úc, trước đây vì muốn làm vừa lòng khán giả hâm mộ mình đã phải ngưng buổi tập dượt chuẩn bị cho giải quần vợt vô địch Tiểu bang NSW, dành thì giờ kí tên tặng cho 500 khán giả đến xin chữ ký của anh trong lúc nhiệt độ ngoài trời là trên dưới 40oC. Báo chí Úc đã viết đại loại có đoạn như sau: "Vào tuần tới khi xuống Melbourne để dự giải Vô địch Úc châu Mở rộng (Australian Open), anh sẽ không có những buổi ra mắt như thế nữa, mà sẽ tìm cách làm sao có được "privacy" nhiều chừng nào tốt chừng ấy, hầu tập trung tinh thần đánh thắng giải (Grand Slam) này". Ta cứ thử nghĩ xem phải dịch chữ "privacy' cách nào cho ổn. Vì nhu cầu phiên dịch người ta đã thấy chữ "privacy" được chuyển ngữ là "sự/cái riêng tư", chữ "privacy rights" là "quyền riêng tư ", nhưng thử hỏi dùng chữ "sự/cái riêng tư" trong trường hợp trên nghe có chỉnh không. Liệu dịch là "... sẽ tìm cách nào để được yên thân/không bị quấy rầy ... " có được kể là đã dịch được nghĩa tương đương, tương ứng hay không?

Chữ "Speaker" như trong "Speaker (of the House)" dùng trong ngữ cảnh Hạ viện Quốc hội Anh, Mỹ, Úc để chỉ "nhân vật đứng đầu trong Hạ viện có vai trò duy trì quyền hành và trật tự trong các phiên họp tại Hạ viện, hoàn toàn độc lập, không thiên vị đảng phái nào", khác với ý niệm "Chủ tịch Hạ viện" mà tiếng Việt ta quen dùng. Tôi đã có dịp nghe một đồng nghiệp đài BBC Luân đôn, có lẽ vì vội vã sơ ý đã dịch từ ngữ "Speaker' là "Phát ngôn nhân" khi nói về chuyện xảy ra tại Quốc hội Iran hồi còn chế độ Ayatollah Khomeini.

Ý niệm "challenge", được dùng trong một phiên xử hình sự tại Tòa Thượng thẩm (Supreme Court), là cốt để chỉ ý không chiụ chấp nhận một thành phần công dân đã được bốc thăm gọi tên vào ngồi trong bồi thẩm đoàn (jury). Bối cảnh là sau khi người công dân này được xướng danh, luật sư bênh vực cho bị cáo (the accused) bèn quan sát, trông mặt mũi, gốc gác sắc tộc, phái tính nam nữ của người được gọi tên đó mà rỉ tai bảo thân chủ của mình là hãy nói "challenge" đi! Tức thì thông dịch viên lúc đó phải dịch cho thân chủ biết "challenge" trong tiếng Việt là gì để thân chủ nói bằng tiếng Việt rồi mình dịch lại là "challenge". Khái niệm "challenge" như thế không thấy có trong tiếng Việt, nên chính bản thân tôi đã hơi bị lúng túng, "khựng" lại khi lần đầu thông dịch tại Tòa Thượng Thẩm Tiểu bang Victoria, Úc Ðại Lợi vào năm 1985. Cuối cùng thì tôi đành 'cương' mà bảo cho bị cáo nói 'phản đối' để cho mình dịch lại là 'challenge'.

Trong tiếng Việt ta có chữ "hiếu" dùng để chỉ "bổn phận của con cái đối với cha mẹ lúc cha mẹ còn sống cũng như lúc đã ra đi, cái bổn phận bao gồm sự tôn kính, lòng thể phụng, hành động phụng dưỡng quạt nồng ấp lạnh", mà ta không thể thấy có từ tương đương quen dùng trong tiếng Anh với cùng ý nghĩa bao trùm đó. Tương đương gần nhất trong tiếng Anh là "filial piety".

Chữ "tiết hạnh" trong tiếng Việt dùng để chỉ "bổn phận của người vợ đối với người chồng, cho dù người chồng còn sống hay đã chết", cái bổn phận bao gồm sự giữ gìn chữ trinh thể xác, chữ trinh tinh thần, sẵn sàng thủ tiết, không chịu bước đi bước nữa... như thế không có sẵn trong tiếng Anh bao hàm toàn bộ ý nghĩa đó. Tương đương gần nhất trong tiếng Anh có lẽ là "chastity".

Ý niệm "nói thách" là "nói cao giá, tăng giá của một món hàng lên so với giá thật để cho người muốn mua phải mặc cả hạ thấp giá xuống là vưà" cũng không thấy có sẵn trong tiếng Anh. Muốn nói để cho người bản ngữ tiếng Anh hiểu thì phải dịch theo lối cắt nghĩa là "to put the price up expecting people to bargain'" (nói tăng cao giá để cho người ta mặc cả).


Tao_lao

2. Hai ngôn ngữ có chung ý niệm nhưng ngôn ngữ ngọn không có từ để chỉ ý niệm chung đó
Nếu ý niệm "gentleman" dùng để chỉ một người đàn ông "trí thức, lịch lãm, có tư cách", và ý niệm "lady" dùng để chỉ người đàn bà "lịch sự, đoan trang, duyên dáng" trong tiếng Anh, thì tiếng Việt ta cũng có chung hai ý niệm ấy nhưng ta không có từ để nói tại người đàn ông và người đàn bà có những phẩm cách ghi nhận ở trên. Vì vậy, khi chuyển dịch từ ngôn ngữ gốc, tiếng Anh, sang ngôn ngữ ngọn trong trường hợp này là tiếng Việt, ta sẽ gặp khó khăn.
Trong một cuộc điều tra về một vụ buôn bán xì ke ma tuý ở Úc, sau khi đã được luật sư biện hộ của mình cho ý kiến, hai vợ chồng Việt Nam đang bị tạm giam trong Trại Cải huấn, nhận sẽ hợp tác với cơ quan cảnh sát điều tra để ra làm chứng trước Tòa, khai thêm những hành động của tay chúa trùm trong nhóm (ringleader) với hy vọng sẽ được nhẹ tội. Cặp vợ chồng này sau đó được áp tải, với hai tay vẫn còn bị còng, từ Trại Cải huấn lên Cơ quan Trung ương điều tra Tội phạm (National Crime Authority) đặt tại Sydney. Trong hội trường, trước số đông bá quan văn võ của cơ quan cùng các luật sư bên bị, ngoài hành động đối xử lịch sự ân cần với hai vợ chồng mà nay tay họ đã được tháo còng và ngoài những lí lẽ ngon ngọt hoa mĩ, sau cùng viên Trưởng thanh tra Cảnh sát đã nói đại loại như sau: "Hôm nay với sự hiện diện của anh chị tại thiểm cơ quan, tôi và toàn thể nhân viên có mặt ở đây đã coi anh là "gentleman" và coi chị là "lady''. Ta cứ thử tưởng tượng với hai từ này thông dịch viên lúc đó phải dịch ứng phó ra sao. Kể cũng nên nói thêm là anh chồng hiểu tiếng Anh chút chút, còn chị vợ là gái quê chưa học hết bậc tiểu học ở Việt Nam, tiếng Anh còn mù tịt. Vì nhu cầu bắt buộc phải chuyển ngữ thì liệu dịch là "... tôi và toàn thể nhân viên có mặt ở đây đã coi anh chị là "những người lịch sự, đàng hoàng" có được không?
Chữ "lane'" trong tiếng Anh có nghĩa là "một phần của một đại lộ được đánh dấu phân định bằng mép rìa đường lộ và vạch sơn kẻ chỉ, hay bằng hai vạch sơn kẻ chỉ". Ý niệm này người Việt tất phải có, nhưng tiếng Việt không có sẵn từ cho chữ "lane" đó. Ở Úc người ta đã nghe từ này được dịch là "lên", nhái âm tiếng Anh. Ở Việt Nam nghe đâu người dân đang làm quen với từ "làn đường", chứ không phải 'lằn đường'.
Ý niệm "quân tử" dùng để chỉ "người tài đức xuất chúng, người phẩm hạnh ngay thẳng, người có nhân cách hoàn toàn theo Khổng giáo", chắc không có sẵn từ trong tiếng Anh. Nếu bắt buộc phải chuyển dịch từ ngôn ngữ gốc, tiếng Việt sang ngôn ngữ ngọn trong trường hợp này là tiếng Anh thì chọn từ tương đương là 'gentleman' có được không? Và nếu được thì trong ngữ cảnh, văn mạch nào?
Ý niệm "de facto relationship" trong tiếng Anh không có sẵn trong vốn từ tiếng Việt. Ở Việt Nam ta cũng có liên hệ sống chung đấy, nhưng ta chỉ nói tại "bà bé, bà nhỏ' hoặc "lấy làm bé, làm bà bé, làm bà nhỏ, làm vợ bé, làm vợ nhỏ (cuả ông ấy)" như trong quan hệ hôn nhân chính thức. Nếu dịch sang tiếng Anh là "concubine", là "wife" trong các văn kiện giấy tờ có được không, có đúng không? Ở Úc Ðại Lợi từ "de facto relationship" đã được dịch theo lối cắt nghĩa là "sống chung không hôn thú/giá thú" và từ này nay đã khá phổ biến, nhưng còn "de facto partner" nếu dịch là "người bạn sống chung không hôn thú" hay là "bồ bịch sống chung", thì nghe có chuẩn không, cái nào chuẩn hơn cái nào, từ nào rồi sẽ đi vào ngôn ngữ, cụm từ nào rồi sẽ được nhiều người dùng hơn?
3. Ngôn ngữ ngọn thiếu từ tổng thể (superordinate)
Từ tổng thể là gì? Trong tiếng Anh từ ngữ "flower" có thể được coi là từ tổng thể (superordinate) dùng để chỉ toàn bộ các loài hoa trong trưng ngữ nghĩa (semantic field) nói về hoa trong đó có "rose, daffodil, lily, orchid, tulip, sunflower, chrysanthemum..." (hồng, thủy tiên, huệ, lan, tuylíp, hướng dương, cúc...) mà chúng được gọi là những từ cá biệt (hyponyms). Nếu phải dịch từ "flower" ra tiếng Việt thì ta không có khó khăn gì vì tiếng Việt, trong trường hợp này là ngôn ngữ ngọn, đã có sẵn từ tổng thể tương đương là "hoa'".
Nhưng trong trường hợp phải dịch từ tổng thể là "problems", một từ rất thông dụng trong tiếng Anh, sang tiếng Việt ta sẽ gặp khó khăn. Thí dụ như trong tiếng Anh họ nói đến "problems" mà vì không có một từ tổng thể trong tiếng Việt, ta phải tùy trường hợp dịch là "vấn đề (issues), vấn nạn/tệ nạn (irregularities), khó khăn (difficulties), trở ngại (obstacles), trục trặc ([mechanical] troubles), biến chứng (complications), thắc thắc (queries). Ðặc biệt ra còn có thể dịch 'problems' là lỗi (fault)" như trong "lỗi tại tinh trùng" (sperm problems), "lỗi ở ống dẫn trứng" (fallopian tube problems), " lỗi ở trứng rụng bất thường" (ovulation problems), "lỗi ở chất nhờn tử cung" (mucus problems), là những nguyên nhân gây ra tình trạng hiếm muộn. Hoặc đặc biệt hơn dịch "problems" dưới dạng hơi lạ là "(chứng) khó ... " như trong "chứng khó thở" (breathing problems).
Tiếng Việt không có từ tổng thể tương đương với từ "rocking" nên khi người mẹ nâng niu, nựng niụ đứa con sơ sinh bằng cử chỉ "rocking" như trong một tài liệu nói về "Trẻ Sinh non'' (Premature Babies) ở Sydney cuả Bộ Y tế Tiểu bang New Southể Wales mà tôi đã được duyệt bản thảo vào cuối thập niên 80, người dịch sẽ không biết phải chọn dịch cử chỉ nào "bồng đứa bé trên tay đu đưa" (rocking the baby in one's arm), hay là "đu đưa cái nôi trong đó đứa bé đang nằm" (rocking the cot where the baby is lying).
Tiếng Việt không có từ tổng thể tương đương với từ "rice" trong tiếng Anh, trong khi đó tiếng Anh không có những từ cá biệt để phân loại các hình thức khác nhau của "rice" là "mạ, lúa, thóc, gạo, cơm, cốm, bỏng " trong tiếng Việt. Bộ Cải tiến Nông thôn ở Miền Nam trước đây có một cơ quan gọi là Sở Túc mễ (Rice Service), "túc mễ" nghĩa là "lúa gạo" ('túc' là 'luá', 'mễ' là 'gạo'), là một bằng chứng cho thấy tiếng Việt không có từ tổng thể tương đương với từ "rice", nên phải dùng hai từ đơn làm từ ghép chỉ nghiã chung cho cả lúa lẫn gạo. Ta cứ thử tưởng tượng khi một người bản ngữ tiếng Anh, hay con em người Việt chúng ta sinh trưởng ở những nước nói tiếng Anh, phải dịch chữ 'rice' sang tiếng Việt trong những từ ghép như 'imported rice', 'rice fields', 'green rice', 'rice bubbles', 'rice milk', 'boiled/steamed rice' thì chắc sẽ có vấn đề.
Lối tổ chức từ vựng về quan hệ thân tộc họ hàng (kinship terms) trong tiếng Việt phức tạp hơn trong tiếng Anh rất nhiều. Tiếng Anh có từ "uncle" chỉ chung cho nhiều từ cá biệt trong tiếng Việt như "chú, bác, cậu, dượng" và từ "aunt" chỉ chung cho nhiều từ cá biệt trong tiếng Việt như "cô, bác, dì, già, thím, mợ'". Ta cứ thử suy nghĩ một chút thì thấy ngay nỗi khó khăn, phiền phức khi ta, hoặc nhất là một người bản ngữ tiếng Anh, phải chọn chữ nào cho thích hợp để dịch từ "uncle" hoặc "aunt" sang tiếng Việt. Tôi đã chứng kiến thấy trong một văn bản điều tra của cảnh sát Úc về một người bị tố giác có dính líu trong một vụ hiếp dâm, từ "dượng" như trong "Dượng Năm', tiếng miền Nam dùng để chỉ người chồng của người "cô", hay người "dì' thứ năm của mình, không hiểu sao bị dịch nhầm ra tiếng Anh là "Elder Brother Five", thay vì "Uncle Five" mới là hiểu đúng, dịch đúng. Bằng không, dịch sai như thế thì chả nhẽ "Quít làm Cam chịu " hay sao?
Tao_lao

4. Ngôn ngữ ngọn thiếu từ cá biệt (hyponym)
Từ cá biệt là gì? Với từ tổng thể "house", tiếng Anh có rất nhiều từ cá biệt như "bungalow, cottage, croft, chalet, lodge, hut, mansion, manor, villa, hall ..." Nếu suy nghĩ một chút mà tìm trong tiếng Việt thì ta thấy cũng có một số như "nhà sàn, nhà tranh, nhà tranh vách đất, nhà lá, nhà ngói, nhà gạch, nhà cây, biệt thự, vi la, nhà chòi, túp lều, nhà trệt..." nhưng để mà dịch, tìm từ tương đương để điền thế cho nhau, thì không phải là chuyện dễ. Với từ tổng thể "cooking' tiếng Anh có vô số các từ cá biệt như "boil, roast, bake, brew, stew, braise, simmer, poach, grill, seal, glaze, prick, brown ' mà tiếng Việt ta không có đầy đủ từ tương ứng. Nặn óc tìm thì cũng được một lô "luộc, xào, chiên, rang, bác, rán, tráng, dim, nướng, nướng vỉ, hấp, hấp cách thủy, hầm...', nhưng phải làm công việc "mối mai' sao cho tương xứng (matching) thì chưa chắc đã mát tay.
Tiếng Anh thiếu từ cá biệt cho động từ tổng thể "to wear' trong khi tiếng Việt có 15 từ cá biệt cho ý niệm "to wear' nhưng không có từ tổng thể. Thí dụ như "để (tóc, râu), đi (giầy, vớ, bít tất, hia, hài), mặc (áo, quần), đội (nón, mũ, tóc giả), chít (khăn), đeo (kính, nhẫn, dây chuyền, cà vạt), thắt (dây lưng, cà vạt), đánh/giồi (phấn), thoa (son, kem chống nắng), tô (son), bôi (son, nước hoa), xức (thuốc, dầu), xịt (dầu thơm)', đóng (khố). Tất cả những từ cá biệt kể trên đều có thể chuyển ngữ bằng từ "to wear' hoặc "to put on', nhưng không dùng "to put on' cho "hair' (tóc), ngoại trừ "to put on a wig' (mang tóc giả). Từ "to wear' còn có thể được thay thế bằng "to apply', nhưng chỉ dùng trong trường hợp duy nhất là "to apply makeup' (đánh phấn thoa son/trang điểm) mà thôi.
Hãy thử tưởng tượng một người Anh, Mỹ, Úc học tiếng Việt mà phải dịch động từ "to wear' sang tiếng Việt thì khó khăn biết là chừng nào! Song, khó khăn không chỉ dừng lại ở đây, động từ tổng thể "to lose' có 7 từ cá biệt trong tiếng Việt "mất, thua, lạc, thất, sụt, bại, chết', xếp theo thứ tự khả năng kết hợp từ cao xuống thấp. Tùy theo mình "lose' cái gì mà ta phải chọn cho đúng từ để dịch. Thí dụ "mất như trong "mất tiền (money), mất bạn (friends), mất mặt (face), mất niềm tin (faith) ...', "thua' như trong "thua trận (a battle), thua cuộc (a contest) ...', " lạc' như trong "lạc đường (the way), lạc hướng (direction) ...', " thất' như trong " thất tình (one's love), "thất vọng (one's hope)... ', "sụt' như trong "sụt cân / kí (weight)...', " bại' như trong "bại trận (a war)', "chết' (lose one's life).
Vấn đề còn phức tạp hơn thế khi ta xét đến động từ tổng thể "to carry' có 24 từ cá biệt trong tiếng Việt "đem, đưa, mang, vác, xách, đội, cõng, cầm, ôm, bồng, ôm, khiêng, gánh, quảy, đeo, đèo, chở, lai, thồ, điụ, bưng, bế, kiệu, công kênh' tùy theo mình "carry' cái gì và ở đâu. Kể nghĩ cho kĩ thì ta có thể xem động từ 'đem/đưa' là từ tổng thể tương đương với động từ "to carry'. Lý do tại sao Việt ngữ có nhiều từ cá biệt cho loại 'đem/đưa' này có thể giải thích được là thời xa xưa, Việt Nam cơ bản là một nước nông nghiệp, người Việt ta không có mấy phương tiện nâng khuân, chuyên chở nên phải dùng đến tay chân, đến thân mình làm phương tiện thay thế. Vì không có những từ cá biệt tương ứng với tiếng Việt, nên phiên dịch viên mà tiếng Việt không phải là tiếng mẹ đẻ chắc sẽ lúng túng khi phải chọn trong mớ từ dày đặc nêu trên để tìm lấy một từ tương ứng với bản văn ngôn ngữ gốc.
Tương tự, danh từ tổng thể "áo' có hơn 10 từ cá biệt trong tiếng Anh như "shirt, blouse, sweater, windcheater, pullover, cardigan, coat, jacket, slip, shawl, cape, smock, dress, tunic ...' mà tiếng Việt nếu cần phân biệt thì cũng nói chung là "áo sơ mi, áo lạnh, áo ấm, áo bông, áo choàng, áo tơi, áo dài...', không sao có đủ số lượng từ tương ứng. Nếu tôi nhận xét không lầm thì mãi tới mấy thập niên gần đây người ta mới thấy tiếng Anh có từ tổng thể "top' dùng tương đương như "áo' trong tiếng Việt.
5. Hai ngôn ngữ khác nhau về mô thức kết hợp ngữ (collocational patterns)
Kết hợp ngữ (collocation) là hiện tượng trong đó 'hai hay nhiều từ ngữ thường đi chung với nhau một cách 'vui vẻ', tự nhiên trong một ngôn ngữ nào đó'. Thí dụ người Việt ta nói 'trà đặc' (*dense tea), 'gội đầu (*wash one's head), 'đánh răng' (*beat one's teeth), 'đỡ đẻ' ("*assist in giving birth'), 'xóm chị em ta' (*our sisters' district) thì nghe xuôi tai, trong khi tiếng Anh họ lại nói 'strong tea' (*trà khoẻ), 'wash one's hair' (*rửa tóc)', 'clean one's teeth' (*làm sạch răng)', 'deliver a baby' (*giao đứa bé), 'redlight district' (*xóm đèn đỏ).
Tiếng Anh họ nói 'break the law' (*bẻ gẫy/phá luật pháp), 'beat shyness' (*đánh thẹn thùng), 'kick the habit' (*đá thói quen), 'passport to recovery' (*hộ chiếu/thông hành đi đến chỗ phục hồi), hay thông thường hơn "passport to health' (*hộ chiếu/thông hành đến sức khoẻ); trong khi người Việt ta nói 'phạm luật', 'chữa thẹn', 'bỏ thói quen', 'chiếu khán đi đến chỗ phục hồi ', thì nghe mới quen tai. Khác biệt về mô thức kết hợp ngữ giữa ngôn ngữ gốc và ngôn ngữ ngọn là mầm mống cạm bẫy đưa phiên dịch viên vào chỗ phạm phải lỗi lầm.
Tính từ 'giả' có hơn 10 từ tương đương trong tiếng Anh như 'fake, false, bogus, counterfeit, sham, imitation, reproduction, artificial, forged, assumed, replica, glass, prosthetic...' khi dịch ta phải tùy theo cái gì đi với 'giả', nghĩa là từ nào kết hợp hài hòa với ý niệm 'giả' trong tiếng Anh, để mà chọn từ tiếng Anh cho đúng, chứ không thể 'râu ông nọ cắm cằm bà kia'. Thí dụ 'tiền giả': counterfeit notes/coins, 'nữ trang giả' (imitation jewellery), 'thuốc giả' (fake pharmaceutical products), 'hôn nhân giả' (bogus/sham/fake marriage), "giấy tờ giả' (forged/fake papers), 'chữ kí giả' (forged/fake signature), 'chân tay giả' (artificial/prosthetic limbs), 'mắt giả' (glass eye), 'răng giả' (false teeth), 'tên giả' (assumed/false name), 'cục vàng giả' (replica gold nugget), còn 'bức tranh giả' thì là reproduction painting. Báo chí Úc đã có lần nói về cuộc hôn nhân giữa Thái tử Charles và công nương Diana trướcđây là 'sham marriage'.
Tính từ 'đen' trong tiếng Việt có thêm 7 dạng khác nhau tùy theo 'đen' xuất hiện, đi chung với danh từ nào mà người nói có thể sử dụng đúng kết hợp ngữ, dù rằng đó là những kết hợp hạn chế. Thí dụ khi đi với 'tóc' thì là 'tóc huyền', với 'mèo' là 'mèo mun', với 'chó' là 'chó mực', với 'ngựa là 'ngựa ô', với 'gà' là 'gà ác', với 'bò' là 'bò hóng', với 'áo' là 'áo thâm'. Riêng với 'mun', 'ô', 'huyền', ta còn có kết hợp ngữ 'đũa mun', 'gà ô', 'khói huyền' (như trong 'khói huyền bay lên mây'); 'hạt huyền' (như trong 'răng đen hạt huyền').
Trong tiếng Việt khi nói về người mang nặng đẻ đau, có công sinh thành ra mình, ta chỉ nói người đó là 'mẹ (ruột, đẻ)', trong khi tiếng Anh họ nói tới nào là 'biological, natural, genetic, birth mother'. Cũng từ thí dụ này ta lại học thêm được một điều nữa về mô thức kết hợp ngữ trong phiên dịch. Khi gặp một từ như 'mẹ ruột, mẹ đẻ' mà phiên dịch viên chưa có dịp tiếp cận nhiều với tiếng Anh đến độ biết được 4 từ vừa nêu để chọn một, thì cứ chiếu theo nghĩa tiếng Việt, may ra có thể chọn được một từ đúng cho từ "mẹ đẻ' là 'birth mother', bởi vì 'birth' liên hệ tại sinh đẻ, chứ còn 'mẹ ruột' mà đem dịch là '*intestinal mother' vì 'intestine' là 'ruột', thì sẽ nghe không tự nhiên vì không phải là kết hợp ngữ điển hình trong tiếng Anh.
Tính từ 'instant' có khả năng kết hợp rất rộng rãi trong tiếng Anh như 'instant + (cash, coffee, fame, lawn, love, noodle, Scratchies, sellout, signs, success, boiling water...)' nhưng không có từ tương đương duy nhất trong tiếng Việt, nên mỗi lần dịch tính từ này lại là một lần phải suy nghĩ xem tiếng Việt nói thế nào. Ðại loại thì người ta có thể tìm lối dịch tương đương như 'tiền mặt trả liền', 'cà phê bột/pha nhanh có liền', 'nổi danh/tiếng liền', 'thảm cỏ mua sẵn trải liền', 'có tình/người yêu liền', 'mì gói ăn liền', 'vé/hàng hóa bán ra hết liền', 'vé số cạo trúng lấy tiền liền', 'bin/bảng vẽ lấy liền', 'thành công liền/tức thì', 'nước sôi nấu có liền'.
Nói chung thì từ để dịch 'instant' là 'liền' nhưng ta không thể chuyển ngữ máy móc được mà phải tùy nó kết hợp với từ nào mà phải dịch theo lối cắt nghĩa, thêm thắt đôi chút cho hợp với lối nói, lối dùng ý, dùng tứ Việt Nam, thì người Việt nghe mới quen tai. Hiện tượng nghe quen tai có thể xảy ra theo 'tiến trình giống lông giống cánh' (process of analogy) mà ta đã thấy trong Anh ngữ. Từ những kết hợp của tính từ 'heavy' với các danh từ mà nó bổ túc nghĩa như 'heavy drinker' (sâu rượu), 'heavy smoker' (hút liên tu bất tận), 'heavy sleeper' (ngủ say như chết), 'heavy eater' (ăn khoẻ như trâu) mà nay người bản ngữ tiếng Anh đã chấp nhận người ghiền cờ bạc có thể gọi là 'heavy gambler', trong khi trước đây có thể họ chỉ chấp nhận những kết hợp điển hình như 'big gambler', 'compulsive gambler', hoặc mới đây hơn 'problem gambler', addictive gambler', 'excessive gambler'.
Tao_lao

6. Hai ngôn ngữ khác nhau về cụm từ cố định và thành ngữ (fixed and idiomatic expressions)
Cụm từ cố định (fixed expressions) là gì? Cứ chiếu theo chữ mà suy ra nghiã thì 'cụm từ' là 'nhóm từ ngữ', còn 'cố định' là 'không thay đổi', 'khó thay đổi'. Muốn định nghĩa thì ta có thể nói 'cụm từ cố định là nhóm từ ngữ có mô thức kết hợp chặt chẽ, khó thay đổi'. Thí dụ "ruộng cả ao liền', "tóc rễ tre', "con gái rượu', 'lên xe hoa', 'có điều là', 'khổ một nỗi', 'khác nhau ở chỗ là', 'nói tóm lại'... Trong tiếng Anh ta có thể đan cử nhưng thí dụ về cụm từ cố định như "as a matter of fact' (thật ra), "Ladies and Gentlemen' (Thưa Quí vị), "all the best' (chúc bình an vôsự), ' "crime does not pay' (thiên bất dung gian), "a leopard can't change his spots' (chứng nào tật ấy; chó đen giữ mực), "waste not want not' (phí của Trời mười đi không có), "as old as the hills' (xưa như trái đất), "to jump out of the frying pan into the fire' (tránh vỏ dưa gặp vỏ dừa).
Còn thành ngữ (idiomatic expressions hay idioms) được định nghĩa là 'cụm từ cố định, nhưng có cấu trúc chặt chẽ hơn, và nghiã cuả chúng có tính hình tượng hoặc gợi cảm'. Thí dụ "ba cọc ba đồng', "chó cắn áo rách', "nhà ngói cây mít', "ông nói gà bà nói vịt'. Thí dụ về thành ngữ trong tiếng Anh: "to go to the dogs' (sa chân lỡ bước/lầm chân lạc lối), "to make a mountain out of a molehill' (chuyện bé xé ra to), "to carry coals to Newcastle' (chở củi về rừng)...
Như định nghĩa nêu trên, thành ngữ dị ứng, đối kháng (resistant) mạnh mẽ lại với mọi đổi thay đem áp đặt lên nó. Nó còn khác với cụm từ cố định ở chỗ là nó tối nghĩa, "tổng hợp nghĩa từng phần của cụm từ không phải là nghĩa toàn thể của cụm từ đó'. Thí dụ "to have cold feet' nghĩa từng phần là "có bàn chân lạnh', nghĩa toàn thể là "sợ sệt', hay "to drop a brick' nghĩa từng phần là "đánh rơi hòn gạch', nghĩa toàn thể là "phạm lỗi'.
Tiếng Việt có thành ngữ "yêu chó chó liếm mặt' có nghĩa là "thương yêu, vồn vã kẻ dưới có thể bị họ lờn mặt, coi thường'. Thành ngữ này nếu được giảng nghĩa đen cho người phương Tây vốn yêu súc vật, thì rất có thể sẽ bị họ hiểu lầm, vì họ nghĩ: mình gần gũi thân mật với chó, mình vuốt ve nó, thì nó sẽ đáp lại bằng cách liếm mặt mình, tỏ cử chỉ mến yêu, có gì lạ đâu! Muốn dịch ý của thành ngữ "yêu chó chó liếm mặt' sang tiếng Anh chắc ta có thể tìm thấy tương đương gần nhất là "familiarity breeds contempt' (quen thuộc quá hóa khinh thường), mà trong tiếng Việt ta cũng còn nói "gần chùa gọi Bụt bằng anh'.
Có ba trường hợp gây khó khăn cho phiên dịch viên khi dịch thành ngữ và cụm từ cố định: (1) Thành ngữ hay cụm từ cố định không có tương đương trong ngôn ngữ ngọn; (2) Thành ngữ hay cụm từ cố định giống với ngôn ngữ ngọn, nhưng khác ngữ cảnh sử dụng; (3) Thành ngữ trong ngôn ngữ gốc được đem dùng với cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng cùng một lúc.
6.1 Thành ngữ hay cụm từ cố định không có tương đương trong ngôn ngữ ngọn
Vì mỗi ngôn ngữ được tự do chọn lối nói của mình, và mỗi ngôn ngữ tiềm ẩn trong mỗi nền văn hóa một khác, nên từ ngữ đặc trưng văn hóa cũng khác theo, ta không đòi hỏi, trông đợi ngôn ngữ này sẽ dùng đúng lí lẽ diễn tả trong ngôn ngữ kia để ta có thể đơn giản hóa chuyện dịch, làm cho việc dịch trở nên dễ dàng là chỉ phải dịch "lời' mà khỏi phải dịch " ý'. Muốn dịch thì ta phải moi lại trong trí nhớ, lục lại trong sách vở, từ điển tục ngữ, thành ngữ, phương ngôn xem có tìm được cái "ý' tương đương không. Trong câu "to carry coals to Newcastle' ta sẽ thấy phiên dịch viên mỗi nước dịch " ý" một kiểu. Việt nam ta thì dịch theo lối nói của người Việt là "chở củi về rừng', Pháp thì họ dịch là "porter de l'eau à la rivière' (to carry water to the river), "chở nước ra sông', Ðức thì lại nói "Die Eulen nach Athen tragen' (to carry owls to Athens), "chở chim cú về Nhã điển'. Nhưng cũng có trường hợp không có tương đương cả về "lời' lẫn " ý ". Thí dụ như ta nói "nợ sách đèn', "tiên học lễ hậu học văn', "phi cao đẳng bất thành phu phụ' thì ta đành phải dịch diễn nghĩa (paraphrase) những câu đó sang tiếng Anh.
6.2 Thành ngữ hay cụm từ cố định giống với ngôn ngữ ngọn, nhưng khác ngữ cảnh sử dụng (context of use):
Ta có thí dụ trong tiếng Anh, "to go to the dogs', có nghĩa là "to lose one's good qualities', tức là "làm mất đi cái hay, cái tốt của mình'. Trong tiếng Ðức họ cũng có thành ngữ giống như thế "Zum Teufel gehen', nhưng trong khi thành ngữ tiếng Anh dùng để nói về một người hay một nơi chốn nào, thì thành ngữ tiếng Ðức lại có ngữ cảnh sử dụng khác, nghĩa là họ chỉ dùng cho người, chứ không cho nơi chốn, mà lại thường có nghĩa là "chết' (to die), hay "bỏ mạng, bị hủy diệt' (to perish). Nói nôm na theo kiểu Việt nam thì, nếu là người ta có thể bảo 'thằng/con đó như thế là coi như tiêu đời rồi', hoặc, nếu là nơi chốn, thì có thể nói 'nơi/khu đó bị mang tiếng quá rồi'.
Trong tiếng Việt mình có thành ngữ 'cháy nhà ra mặt chuột', nghiã đen là khi nhà cháy rụi rồi thì chuột chui rúc đâu đó trong nhà nóng quá mà phải chạy ùa ra, không còn ẩn nấp được gì nữa', nghiã thành ngữ là 'do có biến động xảy ra mà phơi bày, lộ tẩy sự thật vốn có, không còn che đậy giấu giếm được nữa'. Tiếng Anh họ nói 'rats desert a sinking ship', nghiã đen là 'chuột bỏ tàu khi tàu đắm', nghiã thành ngữ là 'người xấu nết khi hữu sự thì bỏ chạy lo lấy mình, không màng ở lại giúp đỡ, yểm trợ cho người khác'. Cả hai thành ngữ Việt Anh giống nhau ở chỗ cùng nói về 'chuột', hàm ý người xấu, cùng nói về 'khi gặp nguy biến', cùng nói về 'để lộ tẩy', nhưng câu thành ngữ tiếng Việt không nói rõ là 'giấu giếm bản chất người xấu nết thì nết xấu đó là gì', trong khi câu thành ngữ tiếng Anh cho ta thấy rõ 'nét xấu đó là tính ích kỉ, chỉ biết lo lấy mình, khi gặp nạn bỏ người khác sống chết mặc bay'. Vậy là ngữ cảnh sử dụng cuả hai câu thành ngữ có hơi khác.
6.3 Thành ngữ trong ngôn ngữ gốc được đem dùng với cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng cùng một lúc
Ðây là trường hợp khó khăn thứ ba. Lấy thí dụ phiên dịch viên phải dịch sang tiếng Việt một đoạn tiếng Anh đăng trên báo Anh ngữ đại khái có ý như sau: "Sau khi em bé gái 9 tuổi, tên là Mary, ở Luân Ðôn bên Anh, bị khám phá ra là mắc bệnh AIDS, em này đã bị phụ huynh học sinh có con em học cùng trường với em tẩy chay, phản đối với Hiệu trưởng và Ban Giám hiệu không cho em vào học vì sợ em sẽ lây truyền bệnh cho con em của họ. Trước sự phản đối rầm rộ đó, nhà trường đã quyết định "to send Mary to Coventry', một thị trấn mạn Tây Bắc Luân Ðôn".
Thành ngữ "to send someone to Coventry' (đưa người nào tại Coventry) được người ta dùng theo cả nghĩa đen lẫn nghĩa thành ngữ, và như thế nó có cả hai nghĩa là: (1) em bị chuyển trường đến thị trấn Coventry; (2) em bị tẩy chay, không cho đến trường. Trong trường hợp như vậy, vì Việt ngữ không có thành ngữ cùng diễn tả hai nghĩa như trên nên người dịch coi như bị bó tay, không lột tả được "ý' muốn chơi chữ của người viết trong tiếng Anh.
Trong chuyện vui cười, tiếu lâm, nếu phải dịch chuyện cười nào mà người kể chuyện lấy kiểu chơi chữ làm cơ bản, chủ chốt, thì phiên dịch viên coi như sẽ "lãnh đủ', chỉ còn có nước "cười ra nước mắt' mà thôi.
Tao_lao

Trịnh Nhật
Nghệ thuật dịch 22.07.02
Thưa Quí Anh Chị,
Tôi đã được đọc một một số ý kiến viết trên Diễn đàn Talawas về Ngôn ngữ và Dịch thuật. Xin được đóng góp đôi chút ý kiến.
Về chuyên dịch thuật, tôi xin được trích dẫn đọan sau đây để chúng ta cùng suy ngẫm:
A translation must give the words of the original.
A translation must give the ideas of the original.
A translation should read like an original work.
A translation should read like a translation.
A translation should reflect the style of the original.
A translation should possess the style of the translation.
A translation should read as a contemporary of the original.
A translation should read as a contemporary of the translation.
A translation may add or omit from the original.
A translation may never add or omit from the original.
A translation of verse should be in prose.
A translation of verse should be in verse.
(The Art of Translation, T.H. Savory, Cape, 1968, p. 54)
Bản văn dịch phải dịch được 'lời' của bản văn gốc.
Bản văn dịch phải dịch được 'ý' của bản văn gốc.
Bản văn dịch phải đọc nghe như bản văn gốc.
Bản văn dịch phải đọc nghe như một bản văn dịch.
Bản văn dịch phải phản ảnh được văn phong của bản văn gốc.
Bản văn dịch phải có được văn phong của bản văn dịch.
Bản văn dịch phải đọc nghe như bản văn đương đại với bản văn gốc.
Bản văn dịch phải đọc nghe như bản văn đương đại với bản văn dịch.
Bản văn dịch có thể được thêm hoặc bớt từ bản văn gốc.
Bản văn dịch có thể không bao giờ được thêm hoặc bớt từ bản văn gốc.
Bản văn dịch thơ phải dịch thành ra văn xuôi.
Bản văn dịch thơ phải dịch thành ra thơ.
Những nhận xét trên đây cho chúng ta thấy xem ra như có sự mâu thuẫn về quan niệm chuyện dịch thuật. Nhưng xét cho cùng nó chỉ nói lên phương pháp nào phải chọn lựa, dựa vào mục đích, đối tượng, thị hiếu của người đọc.
Trong cuốn sách Approaches to Translation, xuất bản năm 1981, Peter Newmark nói đến hai phương pháp chính là dịch thoát nghĩa (communicative translation) và dịch sát nghĩa (semantic translation).
'Dịch thoát nghĩa' là loại văn dịch mà người dịch giả nhắm vào loại độc giả chỉ quan tâm đến bản văn đọc sao nghe cho xuôi tai, không khúc mắc khó hiểu vì lối hành văn lai căng, hoặc văn hoá xa lạ.
'Dịch sát nghĩa' là loại văn dịch cố ý mô phỏng văn phong, thời đại, văn hoá cuả tác giả bản văn gốc.
Peter Newmark cho rằng sự khác biệt cơ bản giữa hai phương pháp này là khi hữu sự thì 'dịch thoát nghĩa' phải nhấn mạnh đến cái 'tác động' thay vì 'nội dung' của thông điệp. Ông cho thí dụ, trong trường hợp dịch Bissiger Hund hoặc Chien mechant, thì bắt buộc phải dịch là Beware of the dog! Còn đem dịch là 'dog that bites' hoặc 'savage dog' thì khiến người ta hiểu rõ nội dung trong văn bản gốc đấy, nhưng sức tác động của thông điệp sẽ không mấy hiệu quả, vì nghe ngô nghê. Trong chuyện này, Việt Nam ta đã thấy có câu 'Coi chừng chó dữ!' hoặc 'Nhà có chó dữ!', thiết tưởng như thế tiền nhân chúng ta cũng không đến nỗi tệ trong việc dịch thuật.

Trịnh Nhật
Nói chuyện phiên dịch 06.08.02
1.0 Phiên dịch là gì?
Phiên dịch (translation) là việc chuyển đạt lời lẽ, ý tưởng của một bản văn (text) từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác bằng lời lẽ, ý tưởng tương đương dưới hình thức chữ viết.
Ở Việt Nam hiện giờ, người ta gọi hiện tượng này là biên dịch, còn phiên dịch thì nay lại được dùng để chỉ công việc thông dịch, thông ngôn, hay nôm na là dịch nói (interpreting). Trong thuật ngữ phiên dịch, bản văn có thể hiểu là có hình thức của một từ (word), một đoản ngữ (phrase), một câu (sentence), một cú đoạn (paragraph), một đoạn văn (passage), hay cả một cuốn sách (book). Danh từ chuyên môn gọi ngôn ngữ đem chuyển ngữ là ngôn ngữ gốc hay ngôn ngữ nguồn (source language) và ngôn ngữ được chuyển ngữ là ngôn ngữ ngọn hay ngôn ngữ đích (target language). Nói khác đi, nếu ta phiên dịch từ tiếng Anh sang tiếng Việt, thì tiếng Anh là ngôn ngữ gốc (ngôn ngữ nguồn) còn tiếng Việt là ngôn ngữ ngọn (ngôn ngữ đích), và ngược lại.
2.0 Thực thể ngôn ngữ
Nói đến phiên dịch là nói đến ngôn ngữ. Nếu ngôn ngữ chỉ là mớ danh pháp, tên đặt cho toàn bộ những ý niệm chung trong vũ trụ, đâu cũng như đâu, thì việc phiên dịch từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác chắc sẽ dễ dàng, giản dị, không có gì đáng nói. Trong trường hợp dịch từ Anh sang Việt chẳng hạn, ta chỉ việc thay thế tên tiếng Anh dùng chỉ một ý niệm nào đó bằng một tên tiếng Việt tương đương có sẵn dùng chỉ ý niệm đó là xong. Thí dụ "table" là "cái bàn", "book" là "quyểnsách'", "woman" là "đàn bà", v.v?
Nhưng thực tế không phải là như vậy, người ta đã khám phá ra vô số bằng chứng cho thấy rằng mỗi ngôn ngữ diễn tả, tổ chức thực thể vũ trụ một cách, mỗi cộng đồng ngôn ngữ chia cắt kinh nghiệm, mổ xẻ thế giới theo nhãn quan cuả những người nói ngôn ngữ đó. Dưới đây là một vài thí dụ điển hình cho thấy ngôn ngữ đã phản ảnh thế giới quan của người nói tiếng bản ngữ ra sao và ảnh hưởng cuả nó đối với nghệ thuật phiên dịch thế nào.
2.1 Ý niệm về "màu sắc"
Nói về "màu sắc", trong tiếng Anh, theo Berlin và Kay, người ta phân biệt 11 màu sắc cơ bản là "trắng, đen, đỏ, xanh lá cây, vàng, xanh nước biển, nâu, tím, hồng, da cam, xám'" (white, black, red, green, yellow, blue, brown, purple, pink, orange, grey), trong tiếng Việt ta có bảy màu sắc cơ bản là "xanh, đỏ, trắng, tím, vàng, nâu, đen". Tiếng Anh phân biệt màu "green'" và "blue", trong khi người Việt ta nói chung hai màu đó là màu "xanh" (green /blue) là đủ. Thí dụ như khi ta nói "đèn xanh đèn đỏ", "Trời xanh quen thói má hồng đánh ghen", hay "Biết anh thích màu trời, em đã bồi hồi chọn màu áo xanh" chẳng hạn. Tiếng Anh phân biệt "yellow" và "orange", trong khi người Việt ta gộp chúng lại làm một gọi là màu "vàng". Chẳng hạn như, trong trường hợp bình thường, một cô gái mặc áo dài màu "yellow' hay màu "orange' thì ta cũng chỉ nói chung là "áo vàng", hay như trong "áo nàng vàng anh về yêu hoa cúc' là đủ rồi, không cần thắc mắc là cúc màu "vàng" hay màu "cam", vì "cam" cũng là "vàng".
2.2 Ý niệm về 'nhiệt độ'
Nhiệt độ trong tiếng Anh có bốn từ cơ bản "hot, warm, cool, cold"; trong tiếng Việt cũng có bốn từ cơ bản "nóng, ấm, mát, lạnh". Hai từ "hot, cold" chỉ hai thái cực của nhiệt độ thì tương đương với "nóng, lạnh" đã đành, nhưng "warm, cool" thì không hoàn toàn tương đương với tiếngViệt "ấm, mát'" khi nói về nhiệt độ thời tiết. Tiếng Anh khi nói "warm" có nghĩa là "nóng" mà cũng có nghĩa là "ấm", diễn tả cái "khó chịu'" (discomfort) cũng như cái "dễ chịu" (comfort) của từ ngữ đó. Thí dụ "It's getting warm in here!" (Trong này coi bộ nóng à nghe!) nói diễn tả cái "khó chịu" khi rút khăn mùi xoa lau mấy giọt mồ hôi đọng trên trán, và "It's getting warmer today" (Hôm nay trời coi bộ ấm) nói diễn tả cái "dễ chịu'" sau mấy ngày lạnh buốt giá. Vậy là tùy theo ngữ cảnh, tùy theo yếu tố phi ngôn ngữ (nonlinguistic elements), mà ta phải dịch là "nóng" hay "ấm". Còn tiếngViệt nói "ấm" thì có nghĩa là "không lạnh" diễn tả cái "dễ chịu" không mà thôi, như khi ta nói "Hôm nay trời ấm áp, dễ chịu quá", hay "Mặc cái áo len này vào cho ấm ", tất nhiên không hàm nghĩa "khó chịu".
Tương tự trong tiếng Anh "cool" có nghĩa là "lạnh" mà cũng có nghĩa là "mát", diễn tả cái "khó chịu" cũng như cái "dễ chịu" cuả từ ngữ đó. Còn tiếng Việt nói "mát" thì chỉ có nghĩa là "không nóng" dùng diễn tả cái "dễ chịu", như khi ta nói "Hôm nay trời mát mẻ, dễ chịu quá", hay "Cởi cái áo len này ra cho mát", tất nhiên không hàm nghĩa "khó chịu".
Nhưng khi nói về nhiệt độ không thôi, thì "cold" và "cool" lại đồng nghĩa với nhau trong tiếng Việt gọi chung là "nguội" thường diễn tả cái "khó chịu". Thí dụ khi ta nói "Ăn cơm đi kẻo thức ăn nó nguội'" (Go ahead and eat, otherwise it [the dinner] will get cold", hay "Không ăn đi để thức ăn nguội hết rồi!" (The food will get cold if you don't eat it now). Nhưng cũng có thể diễn tả cái "dễ chịu" nếu ta nói: "Coi chừng! Ðể nguội rồi hẵng ăn" (Be careful! Let it [the food] cool a bit before you eat it).
2.3 Ý niệm về 'anh chị em'
Trong tiếng Anh người ta chỉ phân biệt phái tính (gender) "nam nữ" trong liên hệ anh chị em bằng từ "brother" (trai) và từ "sister" (gái). Vì vậy, khi giới thiệu người anh trai hay em trai thì họ chỉ nói "He is my brother", còn khi giới thiệu chị gái hay em gái thì "She is my sister", thế thôi. Ðể có thể dịch được sang tiếngViệt, ta còn phải hỏi thêm chi tiết là người được giới thiệu đó lớn tuổi hay nhỏ tuổi hơn đươngsự.
Ngoài việc phân biệt phái tính "nam nữ" bằng từ "anh" (trai) và từ "chị" (gái), tiếng Việt ta còn đi xa hơn thế, phân biệt thứ bực "trên dưới" bằng từ "em" (younger sibling), người sinh sau đẻ muộn hơn mình. Có điều là tiếng Việt ta không phân biệt phái tính của người dưới cùng cha sinh mẹ đẻ với mình, ở cấp vai 'em'. Nếu muốn phân biệt thì phải thêm từ 'trai' hay 'gái' để có thể nói 'em trai', 'em gái'.
Âu đó cũng thể hiện một khía cạnh văn hóa Ðông - Tây khác biệt. Người Việt mình xem chừng không coi trọng, không quan tâm nhiều đến kẻ dưới bằng người phương Tây, và điều này có thể thấy rõ hơn khi người Việt Nam giới thiệu nhau trong lúc gặp gỡ. Lúc đó ta thường không giới thiệu trẻ em. Liệu cấu trúc Việt ngữ có góp phần vào việc uốn nắn lối suy nghĩ, tư tưởng, hành động của người Việt Nam theo giả thuyết của Sapir Whorf hay không thì đó lại là chuyện khác.
Tao_lao

Dịch cho người Việt đọc 08.11.01
[???] Thật là tình cờ, cuộc trao đổi giữa Habermas với những trí thức và nghệ sĩ Trung Quốc tôi cũng đã từng dịch ra tiếng Việt rồi, từ khi văn bản này mới xuất hiện trên Die Zeit. Tôi dịch ra để cho những người quen đọc, vì theo tôi đây là một chủ đề rất đáng suy nghĩ, nhung rất tiếc là những người xung quanh tôi không có ai hứng thú về chủ đề này cả, và tôi cũng không nhận được phản hồi gì từ những người này.
Về phần dịch của Trương Hồng Quang tôi có suy nghĩ như sau:
Tôi không biết là cuộc trao đổi đó đã diễn ra bằng tiếng Đức, tiếng Anh hay tiếng Trung, nhưng khi đọc văn bản thì người ta nhận ra một cách rõ ràng rằng, cách hành ngôn của những người tham gia mang rõ đặc thù của ngôn ngữ phương Tây. Nếu những trí thức và nghệ sĩ Trung Quốc tham luận bằng tiếng Trung, thì theo tôi, người phiên dịch đã thành công một cách tối ưu khi chuyển sang tiếng Đức. Và bây giờ văn bản đó lại phải chuyển sang tiếng Việt. Theo tôi hiểu thì Trương Hồng Quang đã cố gắng bám sát nội dung và cách diễn đạt của những người tham gia cuộc trao đổi ấy, bám sát như là khi dịch một tác phẩm văn học, muốn chuyển tải một cách trung thành nhất, về cả nội dung tác phẩm lẫn văn phong của tác giả. Mặc dù đã từng dịch văn bản này rồi, nhưng nói một cách thực tình, khi đọc một số câu trong bản dịch của Trương Hồng Quang, tôi phải đọc đi đọc lại mấy lần mới hiểu đuợc. Những câu văn tiếng Việt đó mang rõ đặc thù của cách hành ngôn phương Tây, chúng làm cho người Việt khi đọc gặp một số khó khăn trong việc lĩnh hội nội dung, mặc dù những người này khi đọc văn bản bằng một thứ tiếng phương Tây không gặp những khó khăn kiểu như vậy. Vậy vấn đề đặt ra là, khi dịch những văn bản mang tính nghị luận có nhiều người tham gia thì người dịch có nên trung thành đến mức tối đa cách hành ngôn của những người phát biểu không? Theo tôi thì không nhất thiết phải như vậy. Cách dịch này có lẽ chỉ nên áp dụng với các tác phẩm văn học, và ở một mức nào đó, cho những bài nghị luận do một người viết. Theo tôi thì khi dịch các văn bản ghi lại các cuộc trao đổi, đặc biệt là các cuộc tranh luận, thì nội dung phải đuợc đặt lên hàng đầu, ý kiến của những người tham gia phải đuợc diễn đạt bằng bản ngữ một cách rõ ràng và trong sáng như có thể, còn cách hành ngôn trong nguyên bản (nhất là đã qua một lần chuyển ngữ) có lẽ chỉ đứng ở hàng thứ hai [???].
Nguyễn Phú Thịnh (Hà Nội)

Dịch chết 15.11.01
Năm 1929, Lỗ Tấn dịch Văn nghệ và phê bình của A.V. Lunatsharski, có để ở cuối sách một lời như sau: Nhưng vì năng lực người dịch có hạn, vì văn tự Trung Quốc vốn có nhiều khuyết điểm, cho nên dịch xong, xem lại, thấy có nhiều chỗ trúc trắc, thậm chí rất khó hiểu. Nếu phân tích từng câu, lại thấy mất hẳn ngữ khí lúc đầu. Ðối với tôi, trừ cách dịch cứng nhắc như thế, chỉ có một con đường là bó tay chịu. Ðiều hy vọng duy nhất còn lại là bạn đọc sẽ cố gắng chịu khó xem mà thôi. Bản ??zdịch cứng nhắc??o này, Lương Thực Thu của nhóm Trăng mới cho là ??zdịch chết??o, người Trung Quốc xem không hiểu, chẳng khác gì xem bản đồ, phải đưa ngón tay ra tìm vị trí, mối liên lạc cú pháp.
Người dịch, nhất là dịch một ngôn ngữ phương Tây sang tiếng Việt, cũng thường xuyên phải chọn lựa giữa những giải pháp ít khi thoả hiệp nổi với nhau, chưa nói gì bổ túc cho nhau, mặc dù văn tự Việt về phương diện này nhiều ưu điểm hơn văn tự Trung Quốc. Dịch cứng, ưa thì cho là dịch sát, ghét thì bảo dịch chết. Dịch mềm, bảo là thoát, sinh động, lại có thể bảo là phản. Lúc này thì phái cứng dường như thiên tả, lúc khác phái mềm lại có vẻ cấp tiến. Hai cách ấy không kết bạn với nhau bao giờ, phái này khinh thường phái kia, tranh cãi vô tận, nhưng vô hình chung mà cả hai đều làm cho tiếng Việt được như ngày nay: một ngôn ngữ biết hưởng rất nhiều lợi lộc của các ngôn ngữ khác mà hầu như chưa phải đem vốn riêng của mình ra đánh đổi. Và hơn hết, nó còn đầy bất ngờ.
Ðiều bất ngờ thường trực nhất đối với tôi là ranh giới của tiếng Việt. Ðến đâu thì ta quyết rằng nó còn là tiếng Việt? Từ đoạn nào nó bắt đầu là ngoại ngữ, dù âm và từ đều thuận miệng? Có cần phải tiếp nhận cái tiếng-Việt-ngoại-ngữ na ná tiếng Việt ấy không? Xưa nay chúng ta vẫn học dùng hàng loạt ngoại ngữ khác, xa lạ hơn nhiều kia mà. Các nhà chuyên môn sẽ tiếp tục miêu tả tiếng Việt và trình bày những quy tắc và quy luật của nó, và sẽ tiếp tục, tôi tin như vậy, đi sau nó nhiều bước, rút cuộc thì vận động của tiếng Việt chính là vận động của hiện thực Việt Nam. Nó sẽ chọn đường nào mà đi, hay thậm chí lặng lẽ kết thúc trong kịch bản của thế giới một ngày nào đó, khi những ngôn ngữ không hẳn là kém sức sống như tiếng Pháp có thể bị tiếng Tây Ban Nha nuốt chửng, tiếng Ðức có thể bị tiếng Anh thôn tính?
Những vấn đề ấy đương nhiên phải xem xét trên bình diện lý thuyết, bao quát không chỉ riêng cái đối tượng vốn ưa tuột khỏi mọi tầm kiểm soát của chúng ta, là ngôn ngữ. Song trong công việc thực tế của dịch thuật có những ca cụ thể, đặt ra những câu hỏi cụ thể và chờ đợi những giải pháp cụ thể. Mục trao đổi về dịch thuật của Talawas hy vọng có thể là chỗ cho các dịch giả gặp nhau và bàn bạc ít ra là những vấn đề thiết thực như vậy, chẳng hạn đơn giản là việc xây dựng một nhà băng thuật ngữ.
Trở lại với ý kiến của Nguyễn Phú Thịnh, tôi đoán rằng nếu dịch từ tiếng Trung Quốc, có lẽ cách diễn đạt của các vị Trung Quốc sẽ gần với chúng ta hơn và giọng của Habermas cũng dễ nghe hơn. (Sắp tới, Talawas sẽ đưa ra một thí nghiệm, so sánh giữa bản dịch diễn văn Nobel của Cao Hành Kiện từ tiếng Trung Quốc với bản dịch cũng diễn văn ấy từ tiếng Anh.) Song chỉ là đoán. Vả lại, gần gũi và dễ nghe không nhất thiết là tiêu chuẩn đáng lưu ý hàng đầu. Xin Nguyễn Phú Thịnh dẫn ra một vài đoạn cụ thể, xem nên dịch chết, là cách duy nhất trước khi bó tay chịu, hay còn có thể dịch sống.
Phạm Thị Hoài (Talawas)
_______________
Lỗ Tấn, ??zDịch cứng nhắc" và ??ztính giai cấp của văn học", Tạp văn, NXB Giáo dục, Hà Nội 1998, tr. 227, bản dịch của Trương Chính.

Dịch lụy 18.11.01
Khúc mắc khi dịch văn bản ra tiếng mẹ đẻ có thể nói là lưỡng nan vậy.
Tiếng Việt của chúng ta, trong quá trình phát triển, có cảm tưởng không có ưu điểm của ngôn ngữ lập thuyết, nếu thành thuyết, thiên nhiều về giáo, kém sở trường về luận, và lý. Ði sau, ở vào thế kẹt, bị thổi còi, vừa thâu nạp, vừa phải thích ứng, đáng lẽ trong hơn nửa thế kỷ qua, chúng ta ít nhất đã phải tiêu chuẩn hóa được như phương tây, nơi lật bất cứ một cuốn từ vị, từ điển, tự điển nào người ta cũng đều thấy một khái niệm, phạm trù, thuật ngữ được chú giải nhiều nghĩa, rất mạch lạc trong dòng vận động của chính nó. Nhưng bao năm qua, các nhà khoa học xã hội thành danh, và các viện này viện nọ, trung tâm này trung tâm kia, đã chỉ ăn theo, loay hoay vận động làm ??ztrong sáng tiếng Việt??o, thay vì tạo ra một chiến lược ngôn ngữ toàn Việt (thí dụ phải thâu lượm chăm sóc những thành quả ngôn ngữ của miền Nam, của hải ngoại), và đề xuất những tiền đề để ngôn ngữ phát triển theo hướng mở. Việc bỏ lỡ này tố giác thêm sự bất lực thảm hại, ngay về ngôn ngữ, bởi giáo điều như vòng kim cô đã thít vào hộp sọ. Nếu điểm những thành tựu có được ở thế kỷ qua, phần đóng góp của các dịch giả có lẽ là lớn nhất cũng nên.
Thứ hai nữa, khúc mắc phát sinh ngay trong nết học, nết đọc của trí thức tiểu nông của chúng ta, xưa nay quen học chữ thánh hiền, học chữ nào biết chữ đó. Rồi xoay ra ngờ vực, bẻ bai nhau đôi khi chỉ vì vài từ ngữ chưa chuẩn, khi căn chiếu vào nghĩa chết, nghĩa tĩnh của nó, mà bỏ qua căn bản. Chúng ta thiếu nếp đối thoại, thiếu tư duy giao hưởng.
Thế cho nên, trong bối cảnh đó, tôi không ưa kiểu dịch thuần Việt. Người ta có thể nêu nhiều ví dụ tiêu biểu, nghe rất thích, tâm phục, khẩu phục. Nhưng tôi ngờ rằng chỉ có thể dịch thuần, dịch thuận một tác phẩm có phông cảnh văn hóa chung, thuộc về các danh tác của quá khứ xa xưa. Quan niệm dịch làm sao để cho một người Việt nào ở thế kỷ 20 đây thôi đều thông hiểu được, là điều rất buồn cười. Các tiên tri của thế kỷ 19, 20 sẽ nghĩ gì về những khái niệm ??znguyên tử??o, ??zkhủng bố sinh học??o thay vì chỉ quen phối tác với những ??zđấu tranh giai cấp??o hay ??zchuyên chính??o. Nếu sinh lại vào thời đại này, dù kính, cũng xin mời các vị đi học ngay một lớp bổ túc sơ cấp về thời thế.
Bản dịch của ông Trương Hồng Quang, trung thành theo văn phong, ngôn hành của văn bản gốc, dù huy động tối đa ngôn năng Việt, khách quan, chắc không tránh được đôi ba ổ gà, khúc mớ trong nỗ lực tìm những từ ngữ tương đồng. Nhưng điều hay khởi sự từ chỗ gập ghềnh đó. Người đọc sẽ phải nghi ngờ đôi chỗ, họ phải suy nghiệm lại, mà qua đó, chính thế, sẽ rà soát lại cái trí lực quen thuộc biếng lười của mình chăng. Các ổ gà nêu vấn đề đó sẽ là những gợi ý, những thách thức bắt buộc chúng ta phải đề xuất tương ngữ và sáng tạo.
Bắt buộc ở vào thế khác ý, về phương diện nào đó, với Nguyễn Phú Thịnh, tôi thực tình không dám hiểu sai cách đặt vấn đề nêu nội dung là quan trọng hơn của ông, và, được gặp gỡ qua liên mạng này chúng ta lắng nghe gợi ý cho nhau, cùng chối bỏ nhu cầu thấy được ở đông người can dự những cuộc ??ztranh luận??o vừa qua, át giọng cốt được nói lời cuối, cốt lên đàn xằng xiên trưng diễn. Tôi kính trọng cách đặt vấn đề trao đổi của ông.
Ý thức được nhược điểm của tiếng Việt nêu ban đầu, theo tôi, biết đâu không dở. Có lẽ chúng ta vẫn nên hết sức truy cập các ý tình xa lạ, để rút cuộc có một đòi hỏi suy tư ứng hoạt.
Ở phần hoạt động song hành do Talawas chủ trương, cũng bổ ích như vậy, tôi xin có một đề xuất nhỏ. Nếu người dịch hoang mang khi chuyển tải khái niệm, xin cứ mạnh bạo viết chú giải nguyên ngữ trong ngoặc đơn ở đằng sau, để người theo dõi tiện tra cứu góp ý và biết đâu tự... sờ gáy mình.
Phạm Kỳ Ðăng (Berlin)

Dịch chết là cách duy nhất của chúng ta? 20.11.01
Điều đầu tiên tôi muốn nói, đó là tôi không phải là một dịch giả, bởi vì đơn giản là cho đến nay tôi chưa có dịch phẩm nào được xuất bản. Nếu có ai đó không công nhận những ý kiến của tôi về dịch thuật như là cách nhìn nhận của một người dịch, thì xin hãy coi đây là những đòi hỏi và mong muốn của một người đọc. Tôi nghĩ rằng không có một người dịch nào lại tước bỏ quyền được mong muốn và đòi hỏi của người đọc (mà theo tôi là chính đáng) về cách hành ngôn của văn bản bằng tiếng mẹ đẻ, chỉ vì cho rằng người đọc không có hiểu biết gì vê?? dịch thuật.
Tôi hoàn toàn đồng ý với Phạm Thị Hoài, nếu không phải là một nhà ngôn ngữ học thì người ta khó có thể phân tích một cách hiển ngôn, đâu là ranh giới rõ ràng giữa cách hành ngôn của tiếng Việt và các ngôn ngữ khác. Và chắc ai cũng đồng ý, rằng cái ranh giới lờ mờ bao quanh tiếng Việt ấy mỗi ngày một rộng thêm ra. Đơn giản là vì tiếng Việt là một sinh ngữ chứ không phải là một tử ngữ. Sự giao lưu và ảnh hưởng lẫn nhau giữa các ngôn ngữ, nhất là trong thời đại hiện nay, là điều hoàn toàn dễ hiểu. Ngôn ngữ nào được dùng để thể hiện những thành tựu mới (kể cả những cái cũ được phát hiện lại) của văn minh nhân loại sẽ có ảnh hưởng nhiều hơn đến các ngôn ngữ khác, chứ khó có khả năng xảy ra theo chiều ngược lại. Bây giờ mà có người nào dùng tất cả các khái niệm trong công nghệ thông tin chỉ bằng tiếng Việt mà không có chú thích bằng tiếng Anh thì có lẽ khó có người Việt nào hiểu hết được.
??z[Nhưng] cái phần phát triển nhanh nhất trong một ngôn ngữ là vốn từ vựng. Mỗi năm vốn từ vựng có thể tăng hàng trăm đơn vị (từ hay từ tổ định danh), nhưng ngữ pháp thì có thể đến năm sáu thế kỷ vẫn không có sự thay đổi đáng kể về cơ bản, như ta có thể thấy qua lịch sử hàng trăm ngôn ngữ được biết rõ trên thế giới. Ngữ pháp tiếng Việt của năm 2000 vẫn chính là ngữ pháp tiếng Việt của Quốc âm thi tập (thế kỷ XV). Nếu trong những câu thơ Nôm của Nguyễn Trãi có những câu ta thấy khó hiểu, thì đó hầu hết là do những cách dùng từ cổ (kể cả hư từ) chứ không phải do cú pháp.??o
và
??z...[những câu nói sai văn phạm] không phải bao giờ cũng làm cho lời nói trở thành tối nghĩa, bị hiểu sai đi hay không thể hiểu được nữa. Một câu sai ngữ pháp (vi phạm một [hay nhiều] quy tắc của bản ngữ) rất có thể được người nghe hiểu rõ mười phần, nhưng vẫn bị họ [những người bản ngữ] phản ứng lại, vì ngôn ngữ là một hệ thống cần có sự nhất quán trong nội bộ của nó, mà nếu thiếu đi thì không thể hành chức một cách thoả đáng và trơn tru được. Việc người bản ngữ phản ứng trước những câu ??zhoàn toàn có thể hiểu được??o nhưng ??zsai ngữ pháp??o có thể được coi là một biện pháp ??zthừa dư??o mà bình diện nào của ngôn ngữ cũng sẵn có nhằm đề phòng những trường hợp bất trắc (những ??ztạp âm??o theo thuật ngữ của lý thuyết thông tin) có thể gây hiểu lầm, và cũng là một yếu tố không thể thiếu vắng làm nên cái phần ??zvăn hoá??o của ngôn ngữ.??o
Tôi cũng hoàn toàn đồng ý rằng, ??zgần gũi và dễ nghe không nhất thiết là tiêu chuẩn đáng lưu ý hàng đầu [của bản dịch]??o. Không thể có một tiêu chuẩn ??zgần gũi và dễ nghe??o cho tất cả mọi người được. Khi đọc không phải chỉ là để giải trí, thì người đọc bao giờ cũng có xu hướng muốn đọc những cái mới, cả về hình thức và nội dung. Do vậy những người cầm bút có lẽ không nên phải băn khoăn nhiều về việc mình có nên hạ tầm tri thức trong những cái mình viết (dịch) không, để sao cho vừa tầm của độc giả. Tôi ủng hộ việc tìm tòi và sáng tạo ra những cách diễn đạt mới, đặc biệt là trong những lĩnh vực mà cho đến nay vẫn còn ít được thể hiện bằng tiếng Việt. Nhưng nếu người nào đó lại viết hoặc dịch ra những câu văn hoàn toàn thoát ly khỏi tiếng Việt, và việc này lại không phải xuất phát từ ý thức sáng tạo chủ động, mà chúng lại là kết quả do sự ảnh hưởng vô thức của một ngôn ngữ khác tạo thành, thì tôi thấy là khó chấp nhận được.
Trở lại với bài dịch của Trương Hồng Quang, chúng ta hãy lấy thí dụ là câu đầu tiên trong bài Đối thoại Bắc Kinh: ??zÔng Habermas, vì sao ông lại đến Trung Quốc???o
Tôi không dám chắc rằng, giả dụ Phạm Thị Hoài khi thực hiện một cuộc phỏng vấn Trương Hồng Quang có nêu ra câu hỏi: ??zAnh Trương Hồng Quang, vì sao anh lại làm diễn đàn talawas???o không? Tôi nghĩ rằng cũng có thể xảy ra như vậy, vì Phạm Thị Hoài là người đã có một thời gian dài đọc, nghe, nói và tư duy bằng một (vài) thứ tiếng không phải là tiếng Việt. Người Việt khi nghe câu hỏi như vậy vẫn hiểu được nhưng sẽ cảm thấy nó không ??zxuôi tai??o. Một câu hỏi chỏng lỏn như vậy e rằng chỉ có quan toà dùng khi chất vấn bị cáo. Trong một cuộc đối thoại người Việt có lẽ sẽ hỏi: ??zThưa ông Habermas, lý do gì đã khiến ông đến Trung Quốc???o hoặc ??zThưa ông Habermas, ông có thể cho biết vì sao ông lại đến Trung Quốc không???o. Đương nhiên nếu dịch như vậy thì trong văn bản dịch sẽ thêm một số từ mà văn bản gốc không có, nhưng không phải vì thế mà người đọc lại có thể hiểu khác nội dung trong văn bản gốc đi. Giả dụ Phạm Thị Hoài không biết một ngôn ngữ nào ngoài tiếng Việt, thì chắc là chị sẽ hỏi: ??zAnh Trương Hồng Quang này (ơi), sao anh lại làm cái diễn đàn ta... ta... gì đấy???o )
Có thể nhiều người sẽ cho rằng cái thí dụ trên đây là chưa thoả đáng, thậm chí có người sẽ chỉ ra cái đuôi dốt của tôi. Nhưng tôi không hề ngần ngại bộc lộ cái dốt của mình mà mình chưa nhận ra, vì chỉ có như thế thì mới không phải cõng cái dốt trên lưng đến hết đời.
Tôi nghĩ là việc trao đổi kinh nghiệm dịch thuật với những dịch giả phương Tây trên diễn đàn này có lẽ cũng sẽ rất bổ ích. Khi họ dịch một ngôn ngữ phương Đông ra một ngôn ngữ phương Tây chắc cũng gặp những khó khăn không kém phần nan giải, nếu không muốn nói là hơn, nhất là khi họ dịch những tác phẩm triết học cổ đại. Chẳng hạn như từ ??ztâm??o (hiểu theo nghĩa: Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài). Trong chương 12 của Đạo đức kinh có một câu được dịch như sau: ??zDarum tragen reife Menschen / Sorge für das Zentrum und nicht fürs Auge.??o Phía dưới có chú thích thêm: ??zDas Wort Mitte oder Zentrum entspricht dem chinesischen Schriftzeichen für ??~Bauch??T; es bezeichnet generell ??~das, was innen ist, das innere Selbst??T.??o(**)
Nguyễn Phú Thịnh (Hà Nội)
P.S. Xin đừng cho tôi là bới bèo ra bọ, nhưng người ta chỉ nói là tiếng Trung, chứ không phải là tiếng Trung Quốc, cũng như chỉ nói là tiếng Việt chứ không phải là tiếng Việt Nam (Phạm Thị Hoài). Một trong những cái mà người ta có thể quy hoạch được là đô thị, chứ chính sách thì người ta chỉ có thể hoạch định được mà thôi (Trương Hồng Quang).
_______________
Cao Xuân Hạo, Về khái niệm quy tắc ngữ pháp,
http://groups.yahoo.com/group/Tri_Thuc_VN/message/317, Attachment: QuyTacNguPhap.II.doc
(**) Lao-tzu: Der Weg und die Kraft - Laotses Tao-te-king als Orakel u. Weisheitsbuch / R. L. Wing, aus d. Amerikan. übers. von Peter Kobbe (Hrsg. von Gerhard Riemann, aus d. Chines. neu übers. von R. L. Wing, Kalligraphie: Tse Leong Toy ... Ill: Scott Barlett), München: Droemer Knaur, 1987, sách không ghi số trang.