Cà?c xung ?'?Tt vù?ng miền giư?fa cà?c dĂ?n t?Tc Vi??t tư?? thĂ?́ kỷ 13 ?'ến 19

Càc xung 'Tt vù?ng miền giưfa càc dĂn tTc Vi?t tư? thẮ kỷ 13 'ến 19

Bài này mới đăng trên talawas, tớ post lên đây cho các bạn tham khảo. Hy vọng các bạn đừng chụp mũ ông sử gia tội nghiệp này nhé.
Keith W. Taylor
Các xung đột vu?ng miền giưfa các dân tộc Việt tư? thế kỷ 13 đến 19Lê Quỳnh dịch
Lơ?i giới thiệu của dịch giả: Trong một thơ?i gian da?i, đa số các học gia? nước ngoa?i đô?ng ý ră?ng chi? có một lịch sư? Việt Nam duy nhất va? một nê?n văn hóa Việt Nam duy nhất. Nhưng gâ?n đây có một số thay đô?i trong xu hướng nghiên cứu. Đọc ơ? Ha? Nội năm 1998 trong Hội nghị Việt Nam học, Keith W.Taylor nhắc đến khuynh hướng nhấn mạnh va?o ?onhưfng vu?ng va? địa phương hoặc các nhóm xaf hội hay chính trị trong quá khứ đaf bị bo? qua hay la? không được coi trọng bă?ng các chu? đê? thống nhất cu?a các phạm tru? dân tộc.? (?oViệt Nam học ơ? Bắc Myf?, trong tập Các nha? Việt Nam học nước ngoa?i viết vê? Việt Nam, NXB Thế giới, 2002)

Trong một pho?ng vấn cu?a đa?i BBC năm 2003 vê? quá tri?nh thay đô?i tư tươ?ng cu?a ông, Keith W.Taylor nói ông hô? nghi ?ovê? ý kiến phát triê?n lịch sư? liên tục, một lịch sư? thống nhất liên tục?, vốn la? quan điê?m được các học gia? nghiên cứu vê? Việt Nam tán đô?ng trước đây.

Ba?i tiê?u luận na?y in trong quyê?n Guerre et paix en Asie du Sud-Est do Nguyêfn Thế Anh & Alain Forest chu? biên. Tên tiếng Anh cu?a ba?i: ?oRegional Conflicts Among the Việt Peoples Between the 13th and 19th Centuries? (1998)

Một phiên ba?n khác cu?a ba?i na?y sau đó được Keith W. Taylor bô? sung thêm va? in với tựa đê? ?oSurface Orientations in Vietnam: Beyond Histories of Nation and Region? trong Journal of Asian Studies 57, 4 (Nov. 1998): trang 949-978.
Trong thế ky? 20, các mô ta? vê? lịch sư? va? văn hóa Việt Nam đaf đặt trọng tâm va?o nhưfng mô hi?nh vê? sự thống nhất va? liên tục. Trong ba?i tiê?u luận na?y, tôi sef kha?o sát nhưfng sự tương quan có thê? có giưfa suy nghif va? nơi chốn, giưfa các cách la?m ngươ?i Việt va? địa hi?nh. Mục đích cu?a tôi la? đặt nhưfng sự hi?nh tha?nh tư tươ?ng va? ha?nh động cu?a ngươ?i Việt va?o tư?ng địa điê?m cụ thê? ơ? không gian va? thơ?i gian khi chúng xuất hiện.

Tôi sef nói bă?ng ngôn ngưf tương đối tô?ng quát đê? tha?o luận nhưfng sự kiện tra?i da?i trong nhiê?u thế ky? va? nhiê?u khu vực. Trong một số trươ?ng hợp, cái nhi?n cu?a tôi dựa trên nhưfng nghiên cứu chi tiết vê? các chu? đê? đaf được đê? cập bơ?i tôi hay nhiê?u ngươ?i khác. Trong các trươ?ng hợp khác, tôi nương theo trực giác, nhươ?ng cho các nghiên cứu tương lai xác nhận hoặc bác bo? quan điê?m cu?a tôi. Tôi hướng đến một cái nhi?n chặt chef ma? có thê? giúp ích cho nghiên cứu tương lai nhơ? sự khơi gợi hoặc khích động; tôi không tự phụ cho ră?ng quan điê?m cu?a mi?nh la? dứt khoát đúng.

Tôi đaf chọn tha?o luận sáu cuộc xung đột liên quan năm vu?ng trong năm thế ky?. Các xung đột vu?ng na?y có thê? liên quan đến sự mơ? rộng biên giới phía nam cu?a các dân tộc nói tiếng Việt va? sự thê? hiện các quyê?n lợi chính trị cu?a các vu?ng. Chúng cufng có thê? liên quan các hi?nh thức địa phương cu?a tôn giáo, ý thức hệ, ngôn ngưf va? văn hóa. Phương pháp cu?a tôi la? sef ngắn gọn duyệt lại các cuộc xung đột va? ba?y to? một số bước phân tích có thê? áp dụng cho các xung đột na?y.

Có bă?ng chứng vê? xung đột tại các địa phận được cho la? nơi tô? tiên ngươ?i Việt hiện đại tư?ng cư trú tư? thơ?i xưa nhất ma? văn ba?n co?n ghi lại, du? la? chuyện vê? các vua Hu?ng huyê?n thoại, hay các văn ba?n lưu giưf tại Trung Quốc, hay nhưfng sự kiện ghi trong biên niên sư? cu?a Việt Nam [1] . Trong nhưfng năm cuối trị vi? cu?a Lê Hoa?n, va?o đâ?u thế ky? 11, các cuộc chinh phạt cu?a triê?u đi?nh liên tục tấn công nhưfng cư dân cu?a khu vực ma? nay la? các ti?nh Vifnh Phú, Thanh Hóa va? Nghệ An [2] , tất ca? tọa lạc ơ? bên ri?a hay bên ngoa?i đô?ng bă?ng sông Hô?ng rộng lớn nơi khi đó la? trung tâm quyê?n lực cu?a hoa?ng gia. Con trai va? la? ngươ?i nối nghiệp cu?a Lê Hoa?n, Lê (Long) Đifnh, tiếp tục đưa quân tấn công các dân tộc ơ? Thanh Hóa va? Nghệ An va? xây một con đươ?ng xuyên qua các ti?nh miê?n nam na?y đê? tạo điê?u kiện dêf da?ng hơn cho các cuộc chinh phạt [3] . Vị vua tiếp theo, Lý Công Uâ?n, cufng mơ? chiến dịch chống các ti?nh miê?n nam na?y, nói ră?ng ông không thê? không tấn công ngươ?i dân Nghệ An vi? họ ?okhông tôn trọng nhưfng hướng dâfn khai hóa? [4] . Nhưfng dấu hiệu chiến tranh trong đâ?u thế ky? 11, khi một chế độ triê?u đi?nh địa phương đang bắt đâ?u hi?nh tha?nh, có thê? được hi?nh dung như xung đột giưfa tô? tiên cu?a nhưfng dân tộc ma? trong thơ?i hiện đại đaf được phân biệt, theo ngôn ngưf va? xaf hội, la? các chi ngươ?i Kinh (vu?ng thấp) va? ngươ?i Mươ?ng (vu?ng cao) cu?a các dân tộc Việt. Đó không pha?i la? nhưfng chương riêng le?.

Hai cuộc xung đột đâ?u tiên trong sáu xung đột tôi muốn nhắc đến diêfn ra giưfa nơi tôi gọi la? Đông Kinh, tức đô?ng bă?ng sông Hô?ng ma? trung tâm la? Ha? Nội, với Thanh Nghệ, tọa lạc nơi miê?n nam va? bao gô?m các ti?nh Thanh Hóa, Nghệ An, va? Ha? Tifnh. Câ?n nhắc ră?ng phương ngưf tại phâ?n phía nam cu?a Thanh Nghệ, tức Nghệ Tifnh (Nghệ An va? Ha? Tifnh) lại gâ?n với tiếng Mươ?ng hơn la? tiếng Kinh. Ngay ca? hiện nay, giưfa nhưfng ngươ?i la?m việc trong chính phu? va? giới khoa ba?ng ơ? Ha? Nội, cufng có sự nhận thức vê? tương quan a?nh hươ?ng va? quyê?n lực giưfa ngươ?i tư? Ha? Nội va? các ti?nh xung quanh với ngươ?i tư? Thanh Nghệ (Thanh Nghệ Tifnh hay Nghệ Tifnh). Không pha?i ai cufng nhớ ră?ng các khu vực na?y tư?ng gây chiến với nhau trong đâ?u thế ky? 15 va? hâ?u như trong suốt thế ky? 16.

Chương xung đột đâ?u tiên tôi chọn đê? tha?o luận đaf gâ?n như bị chôn sâu đă?ng sau khung viết sư? theo hi?nh thức kháng chiến chống ách đô hộ quân Minh trong ba thập niên đâ?u tiên cu?a thế ky? 15. Nhưng cái điê?u được xác quyết hơ?i hợt như cuộc chiến ?~gia?i phóng dân tộc?T lại có ve? khác hă?n khi được xem xét kyf.

Va?o cuối thế ky? 14 Hô? Quý Ly đaf kiê?m soát triê?u Trâ?n va? năm 1400 tự lập triê?u đại riêng. Trong khi nha? Trâ?n la? ngươ?i thuộc đô?ng bă?ng sông Hô?ng, Hô? Quý Ly la? ngươ?i tư? Thanh Nghệ, va? ông xây một thu? đô mới ơ? Thanh Hóa. Việc ông không gia?nh được sự trung tha?nh cu?a vu?ng Đông Kinh la? một yếu tố quan trọng trong việc nha? Hô? không chống nô?i cuộc xâm lược cu?a nha? Minh năm 1406-1407, thơ?i điê?m khi Hô? Quý Ly tư? bo? phâ?n lớn khu vực Đông Kinh va? ti?m cách pho?ng thu? bơ? nam cu?a sông Hô?ng. Có nhiê?u bă?ng chứng cho thấy đa số sif phu ơ? Đông Kinh săfn sa?ng chấp nhận sự cai trị cu?a quân Minh va? ră?ng nhiê?u thế gia vọng tộc ơ? khu vực na?y, đặc biệt la? họ Mạc, đaf trung tha?nh phục vụ quân Minh. Năm 1407 ngươ?i Minh nói hơn 1100 nhân vật có thế lực địa phương ba?y to? sự trung tha?nh với nha? Minh va? yêu câ?u vu?ng đất cu?a họ sát nhập va?o đế quốc Trung Hoa. Ta?i liệu cu?a nha? Minh ghi lại ră?ng hơn 9000 ngươ?i địa phương sau đó đaf đến thu? đô nha? Minh đê? được sắc phong la?m quan chức cấp ti?nh. Hiệu lực cu?a sự cai trị cu?a nha? Minh đaf không thê? xa?y ra nếu không có sự chấp nhận va? tham gia với mức độ lớn cu?a ngươ?i địa phương [5] .

Không khó đê? đọc cái gọi la? ?~phong tra?o gia?i phóng dân tộc?T cu?a Lê Lợi như la? cuộc chinh phục cu?a Thanh Nghệ đối với Đông Kinh, với việc nhiê?u nhân vật Đông Kinh xem ngươ?i Minh như thế lực ba?o vệ chống sự quê kệch cu?a các ti?nh phía nam. Cái nhi?n na?y đi ngược với cách viết sư? cu?a nha? Lê va? cách viết sư? dân tộc chu? nghifa thơ?i hiện đại, nhưng khi xét các sự kiện vê? sau, nó lại đáng tin hơn so với khuynh hướng thông thươ?ng gia? ta?ng như nhiê?u nga?n ngươ?i phục vụ quân Minh hoặc đaf biến mất va?o ma?n sương phương bắc hoặc bôfng dưng quay lại tha?nh ngươ?i yêu nước.

Vai tro? cu?a Nguyêfn Trafi, sif phu Đông Kinh nô?i tiếng va? la? ngươ?i vê? nam đê? gia nhập đoa?n quân Lê Lợi ơ? Thanh Nghệ, không pha?i la? nhân vật tiêu biê?u hay đại diện cho xu thế chung cu?a quê ông. Các ba?i thơ ông viết trong thơ?i Minh va? trước lúc ông vê? nam phục vụ Lê Lợi, thê? hiện, như cách du?ng tư? cu?a O.W. Wolters, ?omột ngươ?i xa lạ ngay trên ma?nh đất cu?a mi?nh? [6] . Nhiê?u ba?i văn ông viết sau khi ông vê? nam la? nhưfng lá thư gư?i ngươ?i cu?ng thơ?i phục vụ nha? Minh, thúc giục họ xoay sang phục vụ Lê Lợi [7] . Sau na?y Nguyêfn Trafi bị cô lập va? triệt tiêu ?" bị cáo buộc tội giết vua va? bị xư? tra?m năm 1442. Tha?m kịch na?y chắc chắn có sự tác động cu?a việc ông đaf tách mi?nh kho?i ca? nhưfng ngươ?i đô?ng hương ơ? Đông Kinh đê? phục vụ quyê?n lợi cu?a Thanh Nghệ, va? mặt khác, nhưfng ba?i thuyết lý cu?a ông vê? cách cai trị va? nôf lực cu?a ông muốn đưa thêm ngươ?i Đông Kinh va?o phục vụ công việc triê?u chính lại khiến ông bị cô lập bơ?i nhưfng thế lực đang lên tư? Thanh Nghệ.

Lê Thánh Tông (trị vi? 1460-1497) thươ?ng được xem la? vị vua vif đại nhất trong lịch sư? Việt Nam bơ?i vi? ông tạo lập một chính quyê?n trung ương kiê?u Trung Hoa va? đaf có cuộc chinh phục Chămpa. Thế nhưng tha?nh tựu quan trọng nhất cu?a ông lại không thươ?ng được công nhận: đó la? tha?nh công cu?a ông trong việc tập hợp đoa?n cận thâ?n dung ho?a ca? quyê?n lợi cu?a Đông Kinh va? Thanh Nghệ. Triê?u đại cu?a ông, va? âm hươ?ng trong sự trị vi? cu?a ngươ?i con nối nghiệp, đaf tạm thơ?i dập tắt các căng thă?ng nhơ? việc đáp ứng các quyê?n lợi cu?a các phe. Một khía cạnh trong sự đáp ứng na?y la? việc chinh phục lafnh địa ngươ?i Cha?m ra tới đe?o Cu? Mông, ơ? biên giới phía nam cu?a nơi sau đó la? ti?nh Bi?nh Định. Nó đem lại cho phe Thanh Nghệ một khoa?ng không gian mới cho tham vọng cu?a họ. Một khía cạnh khác trong sự đáp ứng quyê?n lợi na?y la? các khoa thi tạo cơ hội nhập triê?u chính cho nhưfng ngươ?i Đông Kinh có gia đi?nh tư?ng phục vụ ngươ?i Minh [8] . Tuy vậy tha?nh công cu?a vua Lê Thánh Tông phâ?n lớn bắt nguô?n tư? uy tín cá nhân cu?a ông. Nó thê? hiện rof khi chi? hơn một thập niên sau khi ông mất, triê?u đi?nh bắt đâ?u phân raf tha?nh nhưfng phe nhóm diệt nhau đê? rô?i sau đó khơ?i đâ?u cho ba thế hệ chiến tranh giưfa Đông Kinh va? Thanh Nghệ, tức la? cuộc nội chiến Lê-Mạc cu?a thế ky? 16. Đây la? chương xung đột thứ hai ma? tôi chọn tha?o luận trong ba?i viết na?y.



*


Sự hôfn loạn trong đâ?u thế ky? 16 thê? hiện qua nhưfng cuộc nô?i dậy cu?a nông dân ơ? Đông Kinh, ma? lớn nhất la? cu?a Trâ?n Cao. Đó la? một nha? sư tự nhận mi?nh la? Đế Thích giáng sinh va? hậu duệ nha? Trâ?n. Nhưfng sự hôfn loạn na?y có thê? dêf da?ng được hiê?u la? pha?n ứng mang tính Phật giáo cu?a Đông Kinh trước thay đô?i được gán cho triê?u Lê cu?a Thanh Nghệ va? yếu tố Nho giáo cu?a nó [9] . Nhân vật tái lập trật tự ơ? Đông Kinh, Mạc Đăng Dung, la? tha?nh viên trong cu?ng gia đi?nh họ Mạc ma? tư?ng u?ng hộ nha? Minh một thế ky? trước. Ông tập hợp nhóm cận thâ?n mơ? rộng cư?a cho các gia đi?nh Đông Kinh va? tha?nh công trong việc huy động sự u?ng hộ địa phương [10] . Một chi tiết quan trọng nhưng ít được nhắc tới la? Đông Kinh đaf trung tha?nh sâu sắc với gia đi?nh họ Mạc trong thế ky? 16 va? Đông Kinh đaf cứng rắn chống lại cuộc chinh phục cu?a đoa?n quân Thanh Nghệ va?o cuối thế ky? na?y.

Trịnh Tu?ng, ngươ?i dâfn đâ?u cuộc chinh phục cu?a Thanh Nghệ đối với Đông Kinh trong thập niên 1590, đaf tô? chức sự chiếm đóng quân sự tại Đông Kinh ma? vâfn co?n thê? hiện rof khi Alexander de Rhodes sống ơ? đó trong thập niên 1620 va? 1630. Alexander de Rhodes tươ?ng thuật, có ve? với sự phóng đại, ră?ng 50.000 lính tư? Thanh Nghệ đóng thươ?ng trực tại ?ohoa?ng tha?nh? ơ? Đông Kinh đê? ba?o vệ nhưfng ngươ?i trị vi? va? đa?n áp các cuộc nô?i dậy ơ? các ti?nh xung quanh Ha? Nội. Bên cạnh đó co?n la? các đoa?n thu?y quân lớn tuâ?n tra trên sông ?ođê? ba?o vệ ông hoa?ng trước mọi phe pha?n loạn? [11] . Cho đến tận năm 1630, các cuộc ca?n quét cu?a họ Mạc tư? thung lufng Cao Bă?ng phía bắc, nơi nha? Mạc tiếp tục trị vi? cho đến thập niên 1670, thê? hiện dư âm cuộc nô?i dậy chống lại nha? Trịnh cu?a nhưfng cư dân vu?ng phía đông Đông Kinh [12] . Cho mafi đến thập niên 1650, dưới sức ép cu?a thất bại quân sự ơ? miê?n nam, nha? Trịnh mới bắt đâ?u thu phục nhiê?u ngươ?i Đông Kinh dưới trướng cu?a họ. Kết qua? cu?a việc na?y la? cuộc xung đột phe nhóm kéo da?i dựa trên các cạnh tranh quyê?n lợi địa phương [13] . Các căng thă?ng tương tự cufng thê? hiện trong các cuộc nô?i loạn lan rộng hâ?u khắp Đông Kinh trong thập niên 1740, 1750 va? 1760 khi các đoa?n quân nông dân địa phương bị lính tư? Thanh Nghệ đa?n áp sau nhiê?u năm đánh nhau.

Qua nhưfng gi? tri?nh ba?y, điê?u ma? tôi hi vọng thê? hiện la? cuộc xung đột vu?ng giưfa Đông Kinh va? Thanh Nghệ la? đặc điê?m nô?i bật trong hi?nh dung cu?a chúng ta vê? một kinh nghiệm lịch sư? Việt Nam. Đông Kinh la? đô?ng bă?ng trô?ng lúa rộng lớn với dân số tương đối đông dọc các do?ng sông va? biê?n; ngươ?i dân ơ? đây xem vu?ng rư?ng núi chu? yếu la? điê?u gi? đó xa lạ. Thanh Nghệ chạy da?i va?o miê?n nam với đô?ng lúa thưa thớt giưfa các đô?i va? núi; đô?i núi ơ? nhiê?u nơi kéo da?i ra vu?ng duyên ha?i; nhưfng ngươ?i trô?ng lúa sống như các láng giê?ng gâ?n cu?a các nhóm miê?n cao có cách sống ít mang tính nông nghiệp hơn. Trong nhiê?u thế ky?, Đông Kinh da?y đặc các chu?a chiê?n va? lâu đa?i; các quan lại ngươ?i Trung Hoa va? vua nước Việt đaf cai trị ơ? Đông Kinh nhiê?u thế ky?. Trong nhiê?u thế ky?, Thanh Nghệ la? vu?ng biên giới tương đối hoang vu giưfa Đông Kinh va? khu vực ngươ?i Cha?m ơ? phía nam. Bắt đâ?u với Hô? Quý Ly va? sau đó với Lê Lợi, Thanh Nghệ trơ? tha?nh khu vực cu?a các vị vua va? lafnh chúa có khao khát thống trị Đông Kinh; đó la? nơi tuyê?n quân cho triê?u đi?nh va? la? quê hương cu?a nhưfng ngươ?i nghif ră?ng họ pha?i lao động kham khô? giưfa sự nhufng lạm miê?n bắc cu?a Đông Kinh. Đông Kinh, mặc du? có liên hệ chặt chef hơn với văn hóa Trung Hoa, không thê? cạnh tranh vê? mặt quân sự với Thanh Nghệ, bơ?i vi? đă?ng sau Thanh Nghệ la? một vu?ng rộng lớn cu?a nhưfng ngươ?i nói tiếng Việt, một kho tiê?m ta?ng nguô?n nhân lực bô? sung lính nhập nguf, nhưfng ngươ?i không quen với va? không chịu ra?ng buộc bơ?i nhưfng lê? thói cu?a ngươ?i nông dân trô?ng lúa. Đô?i lại, Thanh Nghệ không thê? thống trị khu vực nếu nó mơ? rộng ra ngoa?i tâ?m với cu?a Thanh Nghệ; trong thế ky? 17, nôf lực trong suốt nhiê?u năm cu?a Thanh Nghệ muốn kiê?m soát các lafnh địa nă?m sâu vê? hướng nam đaf kết thúc trong thất bại. Vậy loại khu vực na?o xuất hiện sau Thanh Nghệ?

Bà?i trĂn talawas dà?i lf́m mà?. Đoàn bàn post chì? là? trìch 'oàn thĂi.

(tiếp)
Đe?o Ngang va? da?i Hoa?nh Sơn, ơ? biên giới phía nam cu?a Thanh Nghệ, đaf la? mufi phía nam cu?a vương quốc ngươ?i Việt trong nhiê?u thế ky?. Đă?ng sau nó la? một đô?ng bă?ng hẹp dọc biê?n, rộng khoa?ng 30 cây số giưfa núi va? biê?n, kéo da?i khoa?ng 250 cây số đến đe?o Ha?i Vân. Khu vực na?y, thơ?i hiện đại gô?m các ti?nh Qua?ng Bi?nh, Qua?ng Trị va? Thư?a Thiên, được các nha? cai trị ngươ?i Việt trong thế ky? 15 va? 16 gọi la? Thuận Hóa; nó bao gô?m các lafnh thô? thay phiên bị chiếm, bị chinh phục bơ?i nhưfng nha? cai trị Trung Hoa va? Việt Nam suốt nhiê?u thế hệ, nhưng cho đến thế ky? 15, nó vâfn la? vu?ng biên giới tranh chấp bơ?i các vua Cha?m. Trong thập niên 1470, vua Lê Thánh Tông đưa quân vượt qua Thuận Hóa, chinh phục va? đóng quân trên ba trăm cây số lafnh thô? dọc biê?n nă?m giưfa đe?o Ha?i Vân va? đe?o Cu? Mông, ma? khi đó gọi la? Qua?ng Nam, nay la? các ti?nh Qua?ng Nam, Qua?ng Ngafi va? Bi?nh Định. Diêfn biến na?y mơ? cư?a biên giới phía nam cho sự ba?nh trướng chưa tư?ng có cu?a ngươ?i Việt.
Danh tư? ?~nam tiến?T đaf trơ? tha?nh một phạm tru? quan trọng trong cách viết sư? cu?a Việt Nam. Du? được nhi?n tiêu cực như sự xâm chiếm hay tích cực như một sức mạnh, thi? danh tư? na?y thươ?ng được phân loại như một điê?u có săfn trong cái gọi la? tính cách Việt Nam, một tiến tri?nh đaf diêfn ra trong suốt lịch sư? Việt Nam, va? theo mô hi?nh na?y, nó được xác định la? bắt đâ?u tư? thế ky? 10 khi ngươ?i Việt được cho la? đaf thoát kho?i sự kiê?m soát cu?a sự cai trị Trung Hoa. Tôi thi? muốn chia phạm tru? na?y tha?nh nhưfng chương cụ thê? va? xem nhưfng sự hi?nh tha?nh khác nhau cu?a các sự kiện tại các thơ?i điê?m va? nơi chốn khác nhau. Lafng mạn hóa hay chê trách việc mơ? rộng vê? phía nam cu?a ngươ?i Việt trong tiến tri?nh nhiê?u thế ky? cufng đê?u khiến chúng ta không thấy được nhưfng gi? đaf xa?y ra ơ? một thơ?i điê?m hay nơi chốn nhất định. Tôi sef không nói vê? nam tiến. Thay va?o đó, tôi sef nói vê? sự hi?nh tha?nh các phiên ba?n mới cu?a việc la?m ngươ?i Việt Nam ơ? ba khu vực vư?a mới có ngươ?i Việt sinh sống ơ? bên ngoa?i đe?o Ngang: Thuận Qua?ng, Bi?nh Định va? Nam Bộ.
Nơi đâ?u tiên cu?a các vu?ng na?y tôi sef gọi la? Thuận Qua?ng, một cách nói tắt tư? hai vu?ng Thuận Hóa va? Qua?ng Nam cu?a thế ky? 15 va? 16, nhưng đaf được định nghifa lại cho mục đích cu?a tôi đê? loại trư? khu vực sâu trong phía nam, Bi?nh Định, một nơi có sức mạnh khu vực riêng cu?a nó trong thế ky? 18. Như thế Thuận Qua?ng ơ? đây la? tập trung va?o một trung tâm chính trị ơ? Phú Xuân (Huế) va? một trung tâm buôn bán ơ? Hội An va? Đa? Năfng. Sự trôfi dậy cu?a Thuận Qua?ng với tư cách một trung tâm quyê?n lực khu vực mới trong hệ thống chính trị, xaf hội, kinh tế va? văn hóa đaf bắt đâ?u bă?ng việc di dơ?i cu?a Nguyêfn Hoa?ng va? tu?y tu?ng va?o khu vực na?y năm 1558. Nguyêfn Hoa?ng xuất thân tư? Thanh Nghệ va? liên minh với các phe khác cu?a Thanh Nghệ chống lại nha? Mạc ơ? Đông Kinh. Trong thập niên 1590, Nguyêfn Hoa?ng đưa quân tư? Thuận Qua?ng tham gia va?o các chiến dịch chặng cuối đuô?i quân Mạc ra kho?i Đông Kinh. Tuy vậy, các nôf lực cu?a Trịnh Tu?ng muốn đặt Nguyêfn Hoa?ng ơ? dưới uy quyê?n cu?a ông ta thất bại, va? va?o năm 1600, Nguyêfn Hoa?ng quay vê? Thuận Qua?ng va? cu?ng cố sức mạnh cu?a gia đi?nh tại đó [14] .
Trong nhưfng năm 1620, căng thă?ng giưfa nhưfng ngươ?i con cu?a Trịnh Tu?ng va? Nguyêfn Hoa?ng bu?ng nô? tha?nh cuộc chiến, va? giao tranh kéo da?i hơn 50 năm. Các tư? áp dụng cho hai bên thê? hiện một ca?m thức mạnh mef cu?a sự phân biệt không gian. Vương quốc phía bắc, do họ Trịnh cai trị, được gọi la? Đa?ng Ngoa?i, va? vương quốc phía nam cu?a họ Nguyêfn được gọi la? Đa?ng Trong. Các tư? ?~ngoa?i?T va? ?~trong?T có thê? hiê?u đơn gia?n như ngôn tư? phân cách tính chất trung ương va? bên lê?, hoặc chúng có thê? được soi sáng bă?ng một cặp diêfn đạt khác đươc sư? dụng trong thế ky? 15 đê? diêfn ta? việc đi lại dọc trục bắc ?" nam: va?o nam, va? ra bắc. Ý niệm vê? việc đi ?~va?o?T phía nam va? ?~ra?T bắc, miê?n nam ?~ơ? trong?T va? miê?n bắc ?~ơ? ngoa?i?T đaf được giáo sư Nguyêfn Ta?i Câ?n phân tích dựa trên kinh nghiệm đi lại giưfa vu?ng đô?ng bă?ng mơ? cu?a sông Hô?ng với Ha? Nội la? trung tâm va? các lafnh thô? hẹp phía nam bị hạn chế giưfa núi va? biê?n [15] . Gia?i thích na?y la? kha? tín khi dựa trên tra?i nghiệm địa hi?nh cu?a con ngươ?i.
La?m thế na?o nhưfng ngươ?i sống ?~ơ? trong?T không gian miê?n nam hẹp có thê? chống đơf các đợt tấn công liên tiếp cu?a ngươ?i sống ?~ơ? ngoa?i?T trên đô?ng bă?ng rộng lớn? Nhưfng ngươ?i ?~bên trong?T đaf không chi? vượt qua sáu chiến dịch lớn cu?a ngươ?i ?~bên ngoa?i?T ma? họ cufng pha?n kích va? chiếm cứ nhiê?u nơi cu?a Thanh Nghệ trong nhiê?u năm cu?a thập niên 1650 trong lúc đô?ng thơ?i đưa đội quân đâ?u tiên cu?a ngươ?i Việt va?o đô?ng bă?ng sông Mêkông. Liệu việc ?~ơ? trong?T có đem lại lợi thế na?o không? Dươ?ng như la? có, bơ?i vi? nhưfng ngươ?i miê?n nam tận dụng ?~sự ơ? trong?T cu?a họ bă?ng cách đắp lufy giưfa biê?n va? núi ơ? cư?a bê? Nhật Lệ tại Đô?ng Hới, cách không xa nơi được thư?a nhận la? biên giới giưfa Đa?ng Ngoa?i va? Đa?ng Trong tại sông Gianh [16] . Đă?ng sau các lufy, nhưfng nông dân ?" quân đội sống chen chúc trong các la?ng ?" chốt gác tự túc. Trong toa?n bộ các trận chiến cu?a thế ky? 17, ngươ?i bắc chưa bao giơ? vượt qua nơi na?y. Họ chưa bao giơ? ?~va?o được trong?T? Tại sao?
Một cách gia?i thích la? ngươ?i miê?n nam ba?o vệ lafnh thô? cu?a họ trong khi ngươ?i miê?n bắc cách xa nha? ơ? một nơi không quen thuộc. Ngoa?i ra, môfi năm chi? có một khoa?ng thơ?i gian ngắn thuận lợi cho giao chiến vi? sự hạn chế cu?a mu?a khô khi quân đội có thê? di chuyê?n, hạn chế gió đê? giúp hoạt động thu?y quân, va? thiếu tiếp viện tư? miê?n bắc; nếu ngươ?i miê?n nam đơn gia?n chi? kháng cự đu? lâu, ngươ?i miê?n bắc sef pha?i lui quân trước khi đươ?ng tiếp tế cu?a họ cạn kiệt hoặc trước khi có thay đô?i vê? gió va? có mưa. Tuy nhiên, điê?u tôi muốn nhấn mạnh la? nhưfng cân nhắc chiến lược na?y gắn với một ti?nh thế cụ thê?, một địa hi?nh cụ thê?, va? ră?ng chúng không được tra?i qua như nhưfng quan niệm trư?u tượng ma? như nhưfng kha? năng thật sự.
Một sự xem xét kyf địa hi?nh ơ? Đô?ng Hới va? nhưfng nôf lực cu?ng cố nơi na?y bă?ng lufy cu?a con ngươ?i cho ta thấy một không gian tương đối nho? giưfa núi va? biê?n ma? đê? qua nơi na?y chi? có hai tuyến đươ?ng kha? dif: một ?ođươ?ng núi? ơ? phía tây băng qua nhưfng đô?i thấp dưới chân núi va? một ?ođươ?ng biê?n? ơ? phía đông băng qua ri?a cô?n cát ơ? bơ? biê?n. Ơ? giưfa hai tuyến đươ?ng na?y la? một da?i rộng cu?a sông va? đâ?m lâ?y. Rof ra?ng ngươ?i miê?n bắc không có kha? năng vượt qua nơi na?y chi? bă?ng thu?y quân; nếu không có bộ binh, lực lượng thu?y quân cu?a họ không pha?i la? đe dọa thật sự cho phía nam Đô?ng Hới. Một phâ?n la? vi? ưu thế vượt trội cu?a thu?y quân miê?n nam, nhưfng ngươ?i đaf học tư? ngươ?i Bô? Đa?o Nha cách trang bị va? sư? dụng súng đại bác trên thuyê?n, nhưng ngay ca? nếu không có điê?u na?y, thi? kha? năng ba?o vệ bơ? biê?n cu?a phía nam có ve? vâfn vượt trội hơn quân miê?n bắc nếu không có hôf trợ cu?a bộ binh. Sự nghiên cứu na?y cho thấy địa hi?nh tại Đô?ng Hới trơ? tha?nh tâm điê?m cu?a giao tranh, nó nă?m ngay trong biên giới va? ơ? một nơi ma? chọn lựa di chuyê?n bă?ng đươ?ng bộ bị hạn chế ơ? hai tuyến đi lại hạn hẹp. Việc áp dụng trí tuệ con ngươ?i tại địa hi?nh na?y đaf tạo nên một hệ thống tươ?ng tra?i da?i tư? các ng̣ọn núi ơ? hai nơi khác nhau va? bao gô?m các tha?nh lufy dọc bơ? biê?n ơ? trên các đụn cát [17] .
Tôi đaf dư?ng lại ơ? Đô?ng Hới bơ?i vi? chính tại đây ba thế hệ các lafnh tụ vu?ng đaf liên tục đụng trận, nơi Đa?ng Ngoa?i va? Đa?ng Trong đaf thư? thách va? định lượng sự phân cách cu?a họ. Tại sao nhưfng ba?n sắc va? tham vọng vu?ng na?y lại thê? hiện bă?ng đại bác, gươm va? voi trận thay vi? bă?ng nhưfng phương thức giao tiếp ôn ho?a hơn như thương thuyết va? nhượng bộ? Một gia?i thích thu hút va? thươ?ng được trích dâfn la? việc chi? ra ră?ng, trong nhưfng năm na?y, Trung Quốc đang tra?i qua giai đoạn da?i thay đô?i triê?u đại va?, khi không có sự đe dọa can thiệp cu?a Trung Quốc, ngươ?i Việt không cươfng được nội chiến. Nhưng có ít nhất ba luận cứ chống lại quan niệm na?y. Đâ?u tiên, biện luận ơ? trên sef không gia?i thích được cuộc chiến Đông Kinh với Thanh Nghệ kéo da?i hâ?u hết thế ky? 16, trư? phi ngươ?i ta muốn nói ră?ng va?o thơ?i đó, sự suy thoái cu?a triê?u Minh đaf loại bo? mối đe dọa can thiệp cu?a Trung Quốc, nhưng như thế điê?u na?y trơ? tha?nh một kiê?u gia?i thích rất không chính xác, thậm chí tu?y tiện. Thứ hai, việc Trung Quốc tiếp tục la? một yếu tố trong chính trị Việt Nam trong suốt thơ?i chiến tranh thế ky? 16 va? 17, ngay ca? trong giai đoạn chuyê?n tiếp triê?u đại, bị bo? qua quá dêf da?ng. Trong thế ky? 16, các lafnh đạo Thanh Nghệ gắng sức nhơ? đến ha?nh động cu?a nha? Minh đê? chống lại Đông Kinh. Một đội quân Minh đaf đến trong nhưfng năm 1540, nhưng xung đột đaf tránh được nhơ? nôf lực ngoại giao cu?a nha? Mạc. Sau khi họ chinh phục được Đông Kinh, nhưfng cố gắng cu?a họ Trịnh nhă?m tiêu diệt hă?n đối thu? đaf bị ca?n trơ? suốt gâ?n tám thập niên bơ?i sự ba?o vệ cu?a nha? Minh, sau đó la? nha? Thanh, da?nh cho họ Mạc ơ? ti?nh Cao Bă?ng nơi biên giới với Trung Quốc [18] .
Thứ ba, chắc chắn la? sai lâ?m khi gia?i thích xung đột vu?ng ơ? Việt Nam la? vi? thiếu đe dọa tư? ngoa?i, cứ như thê? một trong số ít nhưfng điê?u, nếu không pha?i la? điê?u duy nhất, khiến ngươ?i Việt Nam trơ? tha?nh một loại ngươ?i riêng biệt la? nhơ? một pha?n ứng chung hay thống nhất trước mối đe dọa can thiệp cu?a nước ngoa?i. Điê?u na?y đơn gia?n la? sự kiêu ngạo cu?a cách viết sư? dân tộc chu? nghifa đaf biến ?otinh thâ?n chống ngoại xâm? tha?nh tố chất vifnh cư?u trong ?oba?n sắc Việt Nam?. Việc đi ti?m ơ? Trung Quốc hay nơi khác nhưfng gia?i thích cho chuyện xa?y ra ơ? Việt Nam không co?n la? một chiến lược phân tích la?m tho?a mafn, đặc biệt khi môṭ cách nhi?n sự việc đáng tin hơn rof ra?ng ơ? ngay trước mắt. Nếu chúng ta có thê? bo? ra kho?i đâ?u óc mi?nh quan niệm vê? ?ochất Việt Nam? như một đối tượng tri thức va? thay va?o đó, xem xét câ?n thận điê?u ma? nhưfng ngươ?i chúng ta gọi la? ngươ?i Việt đaf la?m ơ? nhưfng thơ?i điê?m va? nơi chốn cụ thê?, thi? khi đó chúng ta sef bắt đâ?u nhi?n thấy bên dưới lớp âm thanh, ngưf âm, lơ?i nói chung, hay bất ki? cách tươ?ng tượng na?o cu?a chúng ta vê? hiện tượng ngôn ngưf con ngươ?i, la? nhưfng con ngươ?i khác biệt ma? cái nhi?n cu?a họ vê? ba?n thân va? ngươ?i khác dựa va?o địa hi?nh vu?ng họ sống va? dựa va?o nhưfng trao đô?i văn hóa có được tại vu?ng đó.
Liệu có co?n quá ngạc nhiên la? Đa?ng Trong đaf chống lại uy quyê?n cu?a Đa?ng Ngoa?i tại Đô?ng Hới trong nhiê?u thế hệ va? nhiê?u trận đánh khi chúng ta nhớ lại ră?ng nhưfng dân tộc ma? ta gọi la? Cha?m trước đó đaf tư?ng kháng cự uy quyê?n miê?n bắc cufng tại chính nơi na?y trong ha?ng trăm năm? Liệu có khó hiê?u được la? dân tộc chúng ta gọi la? ngươ?i Việt, nhưfng ngươ?i mới đến sống ơ? đây, lại có một thái độ trước quyê?n lực miê?n bắc theo nhiê?u cách cufng tương tự các cư dân trước đây? Thay vi? dofi mắt vê? Trung Quốc phía bắc đê? phân tích, có thê? đaf đu? khi quan sát kyf hơn Thuận Qua?ng va? xem xét la?m thế na?o sự định vị chiến lược va? văn hóa cu?a nhưfng ngươ?i nói tiếng Việt tại một nơi ma? trong nhiê?u thế hệ la? cu?a ngươ?i Cha?m lại có thê? giúp soi sáng va? gia?i quyết nôf lực ti?m hiê?u cu?a chúng ta. Nhưfng cư dân mới đến đaf thơ? phụng các vị thâ?n cu?a các cư dân cuf [19] . Chuyện họ cufng thư?a hươ?ng nhưfng ke? thu? cu?a cư dân cuf gây ngạc nhiên chi? bơ?i vi? mức độ tuyên truyê?n ý thức dân tộc chu? nghifa nhắm va?o ngươ?i cu?a thế ky? 20. Có thê? hưfu ích hơn nếu ta không nói vê? cuộc nam tiến cu?a dân tộc Việt, ma? thay va?o đó, nói vê? sự hi?nh tha?nh nhưfng phiên ba?n mới cu?a việc la?m ngươ?i Việt ơ? lafnh thô? trước đây cu?a ngươ?i Cha?m va? các dân tộc khác [20] .
Một sự biê?u lộ vê? khác biệt giưfa ?onhưfng phiên ba?n? la?m ngươ?i Việt có thê? nă?m trong địa hạt cu?a sự nhạy ca?m vê? tôn giáo, văn học va? thơ ca. Chính trị Việt Nam nga?y ca?ng trơ? nên địa phương hóa va? phi tập trung hóa đến mức không nhân nhượng trong tiến tri?nh cu?a thế ky? 16, nhưng sau đó, nhưfng ký ức ?oViệt? vê? thơ?i ky? ấy lại trơ? tha?nh trung tâm luân lý trong con ngươ?i Nguyêfn Bi?nh Khiêm (sinh năm 1491). Vai tro? quân sư va? thâ?y giáo cu?a ông được kích hoạt bơ?i việc ?othoái â?n? vê? quê cuf, phía đông Ha? Nội, năm 1542. Giọng nói cu?a ông được xem như một nguô?n quyê?n uy ma? không co?n ti?m thấy trong địa hạt chính trị, va? mọi lafnh tụ tham vọng trong thơ?i ông đê?u được mô ta? la? đaf đi ti?m va? nhận sự ban phúc cu?a ông da?nh cho tham vọng cá nhân va? vu?ng miê?n cu?a họ. Tuy nhiên, sau cái chết cu?a ông năm 1585, ngay ca? một trung tâm văn hóa hoặc luân lý Việt đaf không co?n tô?n tại.
Thơ ca cu?a Nguyêfn Bi?nh Khiêm va? cu?a học tro? gio?i nhất cu?a ông, Phu?ng Khắc Khoan (1528-1613), ngươ?i chọn phụng sự chúa Trịnh ơ? Ha? Nội, mô ta? thế giới như một nơi nguy hiê?m, đâ?y lo?ng tham, bạo lực, hôfn độn, tranh quyê?n đoạt lợi [21] . Ơ? một mức độ triết lý, tôn giáo hay thi ca, Nguyêfn Bi?nh Khiêm đưa quan niệm vê? nhân sinh na?y tha?nh nhưfng tuyên ngôn vê? tính tuâ?n hoa?n va? sự tu thân. Trong một ba?i thơ cu?a ông, ngôn ngưf Phật giáo xác nhận một chu ky? tuâ?n hoa?n trong biến thiên cu?a con ngươ?i; thơ?i gian liên tục đi theo nhưfng vo?ng hưng thịnh va? suy ta?n. Pha?n ứng đúng đắn cu?a con ngươ?i la? sự tu thân. Tôi muốn đối lập điê?u na?y bă?ng một sự nhạy ca?m thơ ca ma? sau đó xuất hiện ơ? phía miê?n nam.
Đa?o Duy Tư? (1572-1634) có thê? được xem la? nha? thơ Đa?ng Trong đâ?u tiên. Ông bị loại kho?i cuộc đua quyê?n chức ơ? miê?n bắc vi? chúa Trịnh khinh ông la? con nha? xướng ca, nên ông va?o nam va? phụng sự chúa Nguyêfn, rô?i tha?nh ngươ?i xướng xuất việc đắp lufy ơ? Đô?ng Hới [22] . Nhưfng ba?i thơ được cho la? cu?a ông sư? dụng một ngôn ngưf Phật giáo rất khác thơ cu?a Nguyêfn Bi?nh Khiêm. Thơ?i gian không pha?i tuâ?n hoa?n ma? la? trống rôfng; sự thông thái không pha?i la? tha?nh qua? cu?a sự tu dươfng ma? la? xa?y đến không câ?n nôf lực. Â?n dụ vê? tính cách con ngươ?i không pha?i la? mâ?u vươ?n được chăm bón ma? la? thiên nhiên không có ba?n tay con ngươ?i. So sánh với tư tươ?ng tuâ?n hoa?n nhưng có tính cạnh tranh ti?m thấy trong thơ miê?n bắc, nhưfng ba?i thơ cu?a Đa?o Duy Tư? thê? hiện một ca?m giác tự do va? tự tin không quan tâm đến quy tắc, lịch sư?, hay tô? tiên. Nhi?n bê? ngoa?i, nó cufng có ve? cho thấy một sự chuyê?n tư? tư tươ?ng Tịnh độ (Pure Land) sang Thiê?n.

(tiếp)
Bây giơ? tôi chuyê?n sang ti?nh Bi?nh Định va? sự trôfi dậy cu?a một trung tâm khu vực mới tại đó trong thế ky? 18. Bi?nh Định, cụ thê? la? khu vực gâ?n kê? tha?nh phố Qui Nhơn thơ?i hiện đại, tư? lâu đaf la? một địa điê?m quan trọng cho các vua Chămpa. Nơi na?y bị các đội quân Việt cướp bóc trong nhiê?u thế ky? nhưng chưa bao giơ? bị chinh phục lâu da?i cho đến cuối thế ky? 15. Đó la? tiê?n đô?n cực nam cu?a biên giới cu?a ngươ?i Việt tư? đó cho đến 1611, khi Nguyêfn Hoa?ng chinh phục khu vực na?y vê? phía nam, bao gô?m ca? đe?o Ca?, ma? sau đó được biết đến với tên ti?nh Phú Yên. Đến cuối thế ky? 17, Bi?nh Định trơ? tha?nh khu vực hoạt động cho các binh đoa?n tiến vê? nam va? đi sâu va?o đô?ng bă?ng Mêkông. Đến nhưfng năm 1690, Bi?nh Định đaf trơ? tha?nh trung tâm cu?a một mạng lưới giao thông va? liên lạc kết nối trung tâm Thuận Qua?ng cu?a Đa?ng Trong với đô?ng bă?ng sông Mêkông. Nó cufng trơ? tha?nh trung tâm tuyê?n mộ binh lính va? lao động đê? duy tri? hoạt động quân sự ơ? sâu trong phía nam.
Một tính chất quan trọng khác cu?a Bi?nh Định la? vị trí cu?a nó như một bến cuối cu?a tuyến đươ?ng được đi lại nhiê?u dọc cao nguyên đến thung lufng Mêkông, băng qua An Khê, Plây Ku, va? đến sông Mêkông ơ? Stung Treng ơ? nơi ma? hiện nay la? phía bắc Campuchia, nơi nó nối kết với mạng lưới giao thương to?a ra tư? Ayudhaya/Bangkok. Thương mại di chuyê?n dọc tuyến đươ?ng na?y, nối Bi?nh Định với nhưfng mối quan tâm buôn bán cu?a ngươ?i Xiêm. Các dân tộc vu?ng cao va? ngươ?i Việt tham gia va?o hoạt động thương mại na?y, nhưng các cộng đô?ng ngươ?i Hoa ơ? Ayudhaya/Bangkok va? Qui Nhơn cung cấp vốn va? nhưfng mối quan hệ đê? kích hoạt giao thương. Qui Nhơn trơ? tha?nh trung tâm thương mại quan trọng tại đâ?u mối cu?a một ca?ng biê?n lý tươ?ng, con đươ?ng phía tây qua núi, con đươ?ng phía bắc đến Thuận Qua?ng, va? con đươ?ng phía nam đến đô?ng bă?ng sông Mêkông [23] .
Trong thế ky? 18, nhưfng nha? cai trị ơ? Thuận Qua?ng nga?y ca?ng quan tâm đến Bi?nh Định, xem nó như một điê?m nối uy quyê?n cu?a họ với vu?ng biên giới phía xa. Một nghiên cứu gâ?n đây đaf phân tích buô?i khơ?i nghiệp cu?a phong tra?o Tây Sơn (Tây Sơn nă?m ơ? lưu vực sông giưfa Qui Nhơn va? An Khê) nhưfng năm 1770, xem đó la? một sự pha?n ứng vu?ng trước nhưfng yêu sách cu?a các nha? cai trị Thuận Qua?ng áp đặt lên vu?ng na?y [24] . Ngoa?i ra, địa điê?m Qui Nhơn đem lại nhưfng kha? năng rof rệt như một trung tâm quyê?n lực. Nguyêfn Nhạc, ngươ?i anh ca? dâfn đâ?u cuộc nô?i dậy, đaf theo đuô?i việc trơ? tha?nh ?ohoa?ng đế? tại Qui Nhơn. Trong thập niên 1780, tranh chấp giưfa Nhạc va? em trai Huệ đaf dâfn tới đụng độ đê? gia?nh quyê?n kiê?m soát Qui Nhơn. Va? va?o cuối thế ky? ấy, sự kiê?m soát Qui Nhơn trơ? tha?nh ám a?nh tranh gia?nh cu?a quân Tây Sơn va? đối phương cu?a họ, liên tục thay chu?, vây hafm, bao vây lâ?n nưfa trong nhiê?u năm; ca? cho đến khi tương quan cuộc chiến đaf khiến nơi na?y không co?n quan trọng vê? quân sự, thi? Qui Nhơn vâfn la? đối tượng tranh gia?nh, có lef ơ? một mức độ na?o đấy, được the?m muốn như một trung tâm thương mại có ca?ng va? kết nối đươ?ng bộ với Bangkok.
Đến nga?y nay, Bi?nh Định vâfn duy tri? tiếng tăm la? ti?nh thiện chiến nhất, sa?n sinh nhưfng chiến binh vof nghệ cao cươ?ng. Trong một khoa?nh khắc ngắn ngu?i, ngươ?i tư? Bi?nh Định nắm lấy sân khấu trung tâm trong chính trươ?ng va? chiến trươ?ng cu?a ngươ?i Việt. Phong tra?o Tây Sơn, bắt đâ?u la? một hôfn hợp ngươ?i dân tộc vu?ng cao, nông dân đô?ng bă?ng va? lái buôn Trung Hoa, đaf bu?ng nô? tại Bi?nh Định, đưa quân chinh nam phạt bắc va? thúc đâ?y 30 năm chiến tranh giưfa các khu vực có ngươ?i nói tiếng Việt sinh sống. Mặc du? Bi?nh Định không có ta?i nguyên đê? trơ? tha?nh một trung tâm đu? sức khống chế các vu?ng khác trong bất ki? thơ?i gian da?i na?o, nhưng nó cufng bộc lộ một cái nhi?n khu vực vê? vấn đê? la?m ngươ?i Việt. Nó sa?n sinh la? một nhân vật, Nguyêfn Huệ, ngươ?i dâfn quân tư? lafnh thô? na?y sang lafnh thô? khác va? đaf cố ti?m cách thống nhất mọi khu vực cu?a ngươ?i Việt dưới uy quyê?n cu?a ông. Việc ông thất bại thươ?ng được quy cho la? vi? cái chết bất ngơ? cu?a ông. Nhưng có lef ngươ?i ta đaf không da?nh đu? sự chú ý cho câu ho?i la?m thế na?o viêfn kiến khu vực cu?a Bi?nh Định đaf có thê? định hi?nh tham vọng cu?a ca? ông va? nhưfng ngươ?i kế vị yếu kém, va? khiến họ dêf bị đe dọa bơ?i một đối thu? có một viêfn kiến khu vực khác. Chư?ng na?o một sức mạnh quân sự tự nguyện va? chuôfi da?i thắng trận co?n la? bí quyết giúp có quyê?n lực chính trị, ngươ?i cu?a Bi?nh Định có thê? chiếm ưu thế. Nhưng khi đối diện với một đối thu? đaf thua trận liên tục nhưng luôn đứng dậy, một đối thu? có tâ?m nhi?n chiến dịch lâu da?i chứ không chi? một trận đánh, một đối thu? xem tha?nh công không pha?i nhơ? giao tranh ma? la? kết qua? cu?a tô? chức, re?n luyện, huy động ta?i nguyên, chuâ?n bị, hoạch định va? chơ? đợi, chơ? đợi, chơ? đợi, thiên ta?i Tây Sơn, đứng trước một đối thu? như thế, bôfng chi? trơ? tha?nh một sự gan dạ cấp ti?nh. Va? đối thu? na?y xuất hiện tư? đâu? Tư? Nam Bộ.
--------------------------------------------------------------------------------
[1]K.W.Taylor, The Birth of Vietnam, Berkeley, NXB Đại học California, 1983, các trang 6, 21-22, 57-66, 78, 89-91, 94-95, 110, 112-113, 151, 155, 226, 228-229, 240-248, 265-268, 275-280. K.W.Taylor, ?oThe ?~Twelve Lords?T in Tenth-Century Vietnam?, Journal of Southeast Asian Studies, 14, 1 (March 1983), các trang 46-62.
[2]Đại Việt Sư? Ký Toa?n Thư, Ha? Nội, NXB Khoa Học Xaf Hội , 1993, I, trang 230 [xem các năm 1000, 1001, va? 1003]
[3]Như trên, I, trang 235-236 [xem các năm 1008 va? 1009]
[4]Như trên, I, trang 243 [xem năm 1012]. Cufng đọc thêm, K.W.Taylor, ?oAuthority and Legitimacy in Eleventh-Century Vietnam,? trong sách Southeast Asia in the 9th to 14th Centuries, David G. Marr & A.C.Milner (chu? biên), Singapore: Institute of Southeast Asian Studies, 1986, trang 163-164.
[5]A.B.Woodside, ?oEarly Ming Expansionism (1406-1427): China?Ts Abortive Conquest of Vietnam?, Papers on China, 17, (1963), trang 12-21, thê? hiện ngâ?m mức độ ngươ?i địa phương tham gia chính quyê?n Minh, nhưng mang tính phân tích tập trung va?o thất bại chung cuộc cu?a chính sách cu?a Minh. John K. Whitmore, Vietnam, Hô? Quý Ly, and the Ming (1371-1421), New Haven, Yale Southeast Asia Studies, 1985, trang 91-116, cung cấp sự xem xét bao quát hơn, ít phân tích, vê? chu? đê? na?y.
[6]O.W.Wolters, ?oA stranger in his own land: Nguyêfn Trafi?Ts Sino-Vietnames poems, written during the Ming occupation?, The Vietnam Forum, 8 (Summfer-Fall 1986), trang 60-90.
[7]Ví dụ, xem Nguyêfn Khắc Viện & Hưfu Ngọc, Vietnamese Literature, Hanoi, Foreign Languages Publishing House, trang 241-244. Cufng xem Stephen O?THarrow, ?oNguyêfn Trafi?Ts Bi?nh Ngô Đại Cáo of 1428?, Journal of Southeast Asian Studies, 10, 1 (March 1979), trang 164-173.
[8]Nola Cooke, ?oNineteenth-Century Vietnamese Confucianization in Historical Perspective: Evidence from the Palace Examinations (1463-1883)?, Journal of Southeast Asian Studies, 25, 2 (September 1994), trang 277-281.
[9]Như trên, trang 288-293
[10]Như trên, trang 284-288
[11]Alexander de Rhodes, Histoire du Royaume de Tunquin, Lyon, Jean Baptiste Devenet, 1651, trang 16-17
[12]L. Cadiere, ?oLe Mur de Đô?ng Hới: etude sure l?Tetablissement des Nguyêfn en Cochinchine?, Bulletin de l?TEcole Francaise d?TExtreme-Orient, 6 (1906), trang 138.
[13]Như trên, trang 11-22.
[14]K.W. Taylor, ?oNguyêfn Hoa?ng and the Beginning of Vietnam?Ts Southward Expansion? trongg quyê?n Southeast Asia in the Early Modern Era, Anthony Reid (biên tập), Ithaca, Cornell University Press, 1993, trang 42-65.
[15]Nguyêfn Ta?i Câ?n, ?oVê? việc du?ng hai động tư? ?~va?o?T ?~ra?T đê? chi? sự di chuyê?n đến một địa điê?m ơ? phía nam hay phía bắc trong tiếng Việt hiện đại?, Tạp chí Khoa Học, 4, (1991), trang 36-42.
[16]Đáng chú ý la? cho đến thơ?i điê?m khi ba?i na?y được viết, 1996, nếu đi bă?ng xe máy tư? Ha? Nội đến Sa?i Go?n, vâfn chi? có duy nhất một nơi không có chiếc câ?u na?o được xây va? ngươ?i ta pha?i đi pha?, va? địa điê?m đó la? tại sông Gianh.
[17]L. Cadiere, trang 138-140
[18]K.W. Taylor, ?oThe Literati Revival in Seventeenth-Century Vietnam?, The Journal of Southeast Asian Studies, 18, 1 (March 1987), trang 17.
[19]Nguyêfn Thế Anh, ?oThe Vietnamization of the Cham Deity Po Nagar?, trong cuốn Essays into Vietnamese Pasts, do K.W.Taylor va? John K.Whitmore (biên tập), Ithaca, Cornell Southeast Asia Program, 1995, trang 42-50; cufng được in trong Asia Journal, 2, 1 (June 1995), trang 55-67.
[20]K.W.Taylor, ?oNguyêfn Hoa?ng?, trang 64-65.
[21]Ví dụ, xem Huy?nh Sanh Thông, biên tập va? dịch gia?, The Heritage of Vietnamese Poetry, New Haven, Yale University Press, 1979, trang 36-38, 50-52, 88-91, 147-148, 156, 175-177.
[22]Đê? đọc một ghi chép vê? Đa?o Duy Tư? trong văn ba?n cuối thế ky? 18, xin xem Tang Thương Ngâfu Lục, cu?a Phạm Đi?nh Hô? va? Nguyêfn Án.
[23]Vê? chu? đê? Qui Nhơn với tư cách la? trung tâm thương mại với cộng đô?ng ngươ?i Hoa ơ? thế ky? 18, xem Pierre-Yves Manguin, Les Portugais sure les Cotes du Viet-Nam et du Champa, Paris, EFEO, 1973, trang 166-167; Pierre-Yves Manguin, Les Nguyêfn, Macau et le Portugal: Aspects politiques et commerciaux d?Tune relation privlégiée en Mer de Chine, 1773-1802, Paris, EFEO, 1984, trang 43-45, 172-173.
[24]Li Tana, The Inner Region: A Social and Economic History of Nguyêfn Vietnam in the Seventeenth and Eighteenth Centuries, Luận án tiến sif, Đại học quốc gia Úc, Tháng Chín 1992

(tiếp)
Nam Bộ la? vu?ng đô?ng bă?ng sông Mêkông, vu?ng biên cuối cu?ng cu?a ngươ?i Việt. Một dân số Khmer lâu đơ?i đaf kết giao va?o cuối thế ky? 17 với ha?ng nga?n ngươ?i Minh hương đến bă?ng đươ?ng biê?n; đến cuối thế ky? đaf có một do?ng đê?u đặn nhưfng ngươ?i Việt đến tư? miê?n bắc. Giưfa Nam Bộ va? đe?o Ca? ơ? đươ?ng biên phía nam Phú Yên, vu?ng đất ven biê?n trô?ng lúa ơ? ngay phía nam Bi?nh Định, la? 350 cây số lafnh thô? bán khô că?n, thậm chí bo? hoang (các ti?nh ma? nay gọi la? Khánh Ho?a, Ninh Thuận, va? Bi?nh Thuận, hay các tha?nh phố Nha Trang, Phan Rang va? Phan Thiết). Ơ? đây phạm vi da?nh cho nông nghiệp tương đối nho?; số ít nhưfng ngươ?i đến đây sống đaf chuyê?n qua đánh cá. Đây la? nơi tập trung nhưfng cư dân ngươ?i Cha?m co?n sót lại. Trong biê?u đô? di dân cu?a ngươ?i Việt, nơi đây đơn thuâ?n la? một con đươ?ng lớn giưfa Bi?nh Định va? Nam Bộ. Đô?ng bă?ng ma?u mơf phu? sa cu?a Nam Bộ la? nơi vâfy gọi.
Đến giưfa thế ky? 18, một trăm năm sau khi nhưfng đội quân ngươ?i Việt đâ?u tiên bắt đâ?u xuất hiện ơ? đô?ng bă?ng sông Mêkông, sáu ti?nh Nam Bộ được tha?nh lập tư? các vu?ng đất Khmer với sự tham gia nhiệt ti?nh cu?a các nhóm di dân ngươ?i Hoa rất có tô? chức. Khi Bi?nh Định nô? ra chiến tranh nhưfng năm 1770, Nam Bộ trơ? tha?nh nơi trú â?n cu?a phe họ Nguyêfn tư?ng trị vi? Đa?ng Trong trong hai thế ky? trước đó. Tha?nh viên cu?a tông tộc na?y, ngươ?i sống sót đê? trơ? tha?nh lafnh đạo cu?a phe nha? Nguyêfn, Nguyêfn Ánh, cuối cu?ng đaf xây dựng nê?n ta?ng quyê?n lực tại Sa?i Go?n ơ? Nam Bộ va? tư? đấy đaf đi chinh phục toa?n bộ các vu?ng ơ? miê?n bắc nơi ngươ?i Việt sinh sống, lập nên một vương quốc va?o đâ?u thế ky? 19 ma? trước đó chưa bao giơ? tô?n tại. Nhi?n hơ?i hợt, đây có ve? la? trươ?ng hợp vu?ng biên chống lại trung tâm. Nhưng một quan niệm như thế đặt gia? thiết la? có tô?n tại một ?ovu?ng trung tâm? (heartland). Du? đaf tư?ng có hay không một ?otrung tâm? Việt Nam trong thế ky? 18, thi? chắc chắn lúc na?y nó không tô?n tại. Thay vi? xem Nam Bộ thế ky? 18 la? một vu?ng biên ma? đaf khiến xô đâ?y trung tâm, tôi lại muốn xem Nam Bộ chi? la? một khu vực nưfa trong quá tri?nh định nghifa một phiên ba?n la?m ngươ?i Việt, khu vực na?y bắt đâ?u cạnh tranh ưu thế với toa?n bộ nhưfng phiên ba?n khu vực khác cu?a việc la?m ngươ?i Việt.
Tôi sef tha?o luận phiên ba?n la?m ngươ?i Việt cu?a Nam Bộ bă?ng cách nhắc tới ba nhận xét sau: địa hi?nh, sự đa dạng vê? ngươ?i, va? kinh nghiệm con ngươ?i. Đâ?u tiên, Nam Bộ, khác với tất ca? các khu vực khác, không có một biên giới địa lý rof ra?ng; nó không được định nghifa bă?ng địa hi?nh. Biên giới phía tây cu?a Nam Bộ chạy qua đô?ng bă?ng sông Mêkông tư? cao nguyên trung phâ?n ơ? đông bắc ra biê?n ơ? tây bắc. Đó la? kết qua? cu?a chiến tranh va? thương lượng chứ không pha?i cu?a bất ki? yếu tố địa hi?nh địa vật na?o. Nơi duy nhất ma? đươ?ng biên giới thơ?i cận đại tuân thu? mốc cắm trên đất la? tại kênh Vifnh Tế, xây hô?i đâ?u thế ky? 19, giưfa sông Mêkông va? biê?n, nhưng đây la? một trươ?ng hợp cu?a công tri?nh con ngươ?i áp dụng va?o địa hi?nh đê? tạo nên một biên giới. Điê?u ma? tôi muốn nhận xét la? khía cạnh địa lý cu?a Nam Bộ la? tính rộng mơ?, dêf tô?n thương, tính có thê?. Tương đối có ít ca?m thức vê? tính cố định, ra?ng buộc, định hướng. Điê?m đặc trưng chính la? do?ng nước cha?y liên tục qua khu vực na?y tư? lưu vực Campuchia ra biê?n va? sự gặp gơf các do?ng thu?y triê?u. Nhưfng tính chất na?y, cu?ng với đất phi? nhiêu va? đâ?y ắp sa?n phâ?m tư? sông va? biê?n, khuyến khích một sự mong chơ? thay đô?i, vận động va? lựa chọn thay vi? mọi ca?m giác hạn chế va? gắn bó vốn la? tính chất điê?n hi?nh hơn ơ? địa hi?nh giới hạn cu?a các khu vực khác tại Việt Nam.
Sự đa dạng trong định cư cu?a con ngươ?i tại Nam Bộ bô? sung thêm một khía cạnh nưfa cho tính mơ? cu?a địa hi?nh. Ngươ?i Khmer, Trung Hoa va? Việt đê?u có mặt ơ? đó với đu? số lượng đê? đo?i ho?i một sự thư?a nhận lâfn nhau. Nam Bộ la? một nơi gặp gơf vê? văn hóa va? ngôn ngưf. Nhưfng quan hệ chức năng, trung tha?nh cá nhân, va? hy vọng va?o tương lai có ý nghifa quan trọng hơn do?ng họ hay nhưfng quyến ruf cu?a quá khứ. So với bất ki? khu vực na?o khác, ơ? đây có nhiê?u hơn nhưfng kinh nghiệm, quen thuộc va? tôn trọng sự giao tiếp với nhưfng dân tộc không pha?i ngươ?i Việt va? nhưfng nơi chốn. Nam Bộ kết nối với thế giới cu?a ngươ?i Việt bă?ng một con đươ?ng hẹp ven biê?n 350 cây số đi qua nhưfng vu?ng đất tương đối că?n côfi, ít dân cư. Mặt khác, Nam Bộ tọa lạc ơ? một trung tâm tiê?m năng vê? giao dịch quốc tế đang trôfi dậy. Nam Bộ la? một khu vực cu?a ngươ?i Việt có nhiê?u triê?n vọng nhất cho việc sát nhập nhưfng cái nhi?n mới va?o một phiên ba?n la?m ngươ?i Việt.
Một điê?u rất quan trọng cho mục đích cu?a tôi la? ngươ?i ta không nên xem quan điê?m Nam Bộ na?y la? một điê?u ?oít chất Việt Nam hơn?, du? chất ấy có nghifa la? gi?. Không có phiên ba?n vu?ng na?o cu?a việc la?m ngươ?i Việt ma? tôi đang tha?o luận lại có chất Việt Nam ?ochân thật? hơn cái khác. Ý niệm vê? tính trung tâm văn hóa la? một sự xây dựng ý thức hệ cươfng bức với một mục đích chính trị rof rệt. Chi? khi chúng ta có thê? chấp nhận Nam Bộ la? một địa điê?m chính trị va? văn hóa chân thật y như các địa điê?m khác, thi? chúng ta mới bắt đâ?u nhi?n thấy nhưfng gi? đaf xa?y ra va?o đâ?u thế ky? 19 la? một sự kiện lịch sư? thật sự chứ không pha?i, như ngươ?i ta thươ?ng khă?ng định trong mấy thập niên gâ?n đây, la? một sự sư?a đô?i sai quấy cu?a một tiến tri?nh lịch sư? được tươ?ng tượng.
Nguyêfn Ánh la? ngươ?i đâ?u tiên tô? chức Nam Bộ tha?nh một khu vực đu? sức tranh dự tha?nh công trong chiến cuộc va? chính trị giưfa các vu?ng tại Việt Nam. Sự nghiệp cu?a ông la? câu chuyện vê? nhưfng thất bại va? lưu vong triê?n miên, nhưng cufng la? chuyện vê? sự kiên tri? va? học tư? thất bại; nó bộc lộ một kinh nghiệm con ngươ?i vê? tiê?m năng tha?nh một khu vực tại Việt Nam cu?a Nam Bộ. Các phâ?m chất lafnh đạo cu?a Nguyêfn Ánh bắt đâ?u ti?m thấy chôf phát triê?n trong thập niên 1780 va?o lúc, sau khi phụng sự như một chư hâ?u cu?a Vua Xiêm, ông cu?ng cố mi?nh ơ? Sa?i Go?n va? lấy Nam Bộ la?m một quyê?n lực quân sự mới. 20 năm sau, ông la? chu? cu?a tất ca? các khu vực Việt Nam. Nguyêfn Ánh thắng thế nhơ? sự vượt trội thu?y quân va? kha? năng vận chuyê?n toa?n bộ quân đội bă?ng đươ?ng biê?n. Ông la?m được điê?u na?y bă?ng cách tập hợp lực lượng quốc tế gô?m nhưfng chiến binh va? kyf thuật viên gio?i. Tu?y tu?ng cu?a ông gô?m ngươ?i Cha?m, Trung Hoa, Xiêm, La?o, Miến Điện, Maf Lai va? Pháp. Bất ki? ai có kha? năng đóng ta?u, lái thuyê?n, pháo binh, sa?n xuất va? xây tha?nh đê?u được hoan nghênh ơ? Sa?i Go?n.
Một khía cạnh khác trong chiến thắng cu?a Nguyêfn Ánh la? sức sống va? năng lực cu?a mối liên hệ thương mại giưfa cộng đô?ng ngươ?i Hoa ơ? Sa?i Go?n va? Bangkok, một yếu tố ma? Bi?nh Định không thê? tranh đua. Ngươ?i sáng lập Bangkok, Rama I, đaf chinh chiến ơ? Campuchia, va? binh đoa?n năm 1784 cu?a ông đi xuống Mêkông đánh quân Bi?nh Định ơ? Nam Bộ chắc chắn không chi? la? một cư? chi? thân thiện huynh đệ với Nguyêfn Ánh, ngươ?i ông có liên minh trong chiến dịch đó; các quyê?n lợi buôn bán cufng ngự trị. Một va?i năm sau, khi Nguyêfn Ánh chuyê?n kho?i Bangkok đê? thiết lập căn cứ ơ? Sa?i Go?n, thi? nhưfng quyê?n lợi thương mại chắc chắn không tách rơ?i. Nhân chứng ngươ?i Bô? Đa?o Nha đaf chứng thực sự có mặt cu?a nhiê?u thương nhân ngươ?i Hoa tại Sa?i Go?n trong nhưfng thập niên cuối cu?a thế ky? 18 [1] .
Ngoa?i việc đặt một chốt chặn cu?a ngươ?i Việt đối với mạng lưới thương mại Trung Quốc đặt trung tâm ơ? Bangkok, bước chuyê?n va?o Sa?i Go?n cu?a Nguyêfn Ánh co?n mang lại một kiê?u chiến tranh mới giưfa nhưfng ngươ?i nói tiếng Việt, kiê?u chiến tranh ma? Nguyêfn Ánh đaf học khi chinh chiến cu?ng Rama I chống quân Miến Điện. Kiê?u chiến tranh cu?a ngươ?i Việt đaf thươ?ng có xu hướng nghif đến yếu tố lafnh thô?, du? la? đê? đánh chiếm hay pho?ng thu?. Nó ngược với kiê?u kiê?m soát nhân lực, vốn thê? hiện rof rệt hơn trong ngươ?i Xiêm. Thay vi? chi? chiếm lafnh thô? đê? pho?ng thu?, Nguyêfn Ánh đaf thu hút va? lafnh đạo một đoa?n tu?y tu?ng gô?m nhưfng cá nhân tham vọng, tranh đua, tất ca? muốn thê? hiện sự ưu tú đê? tiến thân; trong các ?ochiến dịch theo mu?a? cu?a ông hô?i đâ?u thập niên 1790, ông đaf tập hợp ngươ?i có hiệu qua? hơn la? việc lấy đất, va? ngươ?i ta tự ho?i ră?ng liệu đó có pha?i la? ưu tiên cấp thơ?i cu?a ông khi ấy hay không. Chuyện chinh phục quâ?n thâ?n vốn chă?ng pha?i mới lạ gi? với ngươ?i Việt, nhưng kha? năng cu?a Nguyêfn Ánh trong việc mơ? cư?a cho nhưfng ngươ?i không pha?i ngươ?i Việt, va? cho nhưfng ngươ?i đang trơ? tha?nh ngươ?i Việt Nam Bộ, la? một điê?u chưa tư?ng có. Nhưfng dấu hiệu thê? hiện điê?m đặc biệt na?y đaf được tri?nh ba?y qua thơ như thế na?o có thê? ti?m thấy trong nhưfng sáng tác được cho la? cu?a nha? thơ đâ?u tiên cu?a Nam Bộ, Mạc Thiên Tích (1706-1780).
Mạc Thiên Tích la? con trai cu?a Mạc Cư?u, một ngươ?i Hoa va?o cuối thế ky? 17 thiết lập một trung tâm buôn bán va? đặt ưu thế địa phương ơ? Ha? Tiên; trong thế ky? 18, Mạc Cư?u ba?y to? sự trung tha?nh với các chúa Nguyêfn ơ? Đa?ng Trong va? khi ông qua đơ?i năm 1735, Mạc Thiên Tích kế nghiệp cha. Trong thập niên 1770, Mạc Thiên Tích đến Bangkok trong đoa?n tu?y tu?ng cu?a Nguyêfn Ánh, nơi xa?y ra các mưu toan dâfn đến cái chết cu?a ông năm 1780.
Các ba?i thơ cu?a Mạc Thiên Tích thê? hiê?n cách thức một vị quý tộc Nam Bộ có học quan sát khu vực cu?a ông va?o lúc nó sắp trơ? tha?nh tô?ng ha?nh dinh cu?a một cuộc chinh phục chưa tư?ng có đối với toa?n bộ các vu?ng cu?a Việt Nam [2] . Có một ca?m thức trông chơ?, thay đô?i, đa dạng va? kha? biến, vê? tự do va? không phân biêṭ. Trong một ba?i thơ có chu? đê? sáo mo?n vê? bi?nh minh, nha? thơ bộc lộ một ca?m giác sắc bén vê? đô?i thay va? vận động với một sự khă?ng định mạnh mef vê? tính ưu việt cu?a Phật giáo; ca?nh đô?ng quê thức dậy trơ? tha?nh â?n dụ cho việc đạt đến một ca?nh giới nhận thức:
Tiêu Tự Thâ?n Chung
Ta?n tinh liêu lạc hướng thiên phao
Mậu dạ ki?nh âm viêfn tự xao
Tịnh ca?nh nhân duyên ti?nh thế giới
Cô thinh thanh việt xuất giang giao
Hốt kinh hạc lệ nhiêfu phong thụ
Hựu súc ô đê? y? nguyệt sao
Đốn giác thiên gia y châ?m hậu
Kê truyê?n hiê?u tín diệc liêu liêu
Dịch nghifa
Bóng sao ta?n thưa thớt lặn dâ?n trên nê?n trơ?i
Đêm đaf đến canh năm, tiếng ki?nh thi?nh tư? chu?a xa
Tiếng chuông trong hoa?n ca?nh yên tịnh, khiến cho ngươ?i nhân đó ma? ti?nh ngộ chuyện đơ?i
Tiếng chuông cô đơn nô?i lên đô?ng vọng khắp sông nước, khắp đô?ng nội
Tiếng chuông la?m kinh động tiến chim hạc vương trên ca?nh cây gió thoa?ng
Tiếng chuông lại chạm đến tiếng chim quạ cất trên ngọn cây trăng lô?ng
Nghif ră?ng mọi ngươ?i đê?u thức giấc sau đêm nghiêng gối
Tiếng ga? truyê?n tin sáng cufng đaf văng vă?ng đó đây
Ơ? đây, dấu hiệu báo sáng sớm điê?n hi?nh, tiếng ga?, lại đến sau cu?ng, sau khi nha? thơ đaf đê? ý một loạt các dấu hiệu ti?nh giấc bao gô?m vo?ng xoay suốt nga?y đêm cu?a thế giới con ngươ?i va? tự nhiên; nha? thơ tọa vị phía trước dấu hiệu thông thươ?ng vê? sáng sớm, trước âm thanh cu?a tiếng chim nuôi ma? thông thươ?ng vâfn mơ? đâ?u cho hoạt động xaf hội trong các công thức văn chương. Phâ?n đâ?u cu?a ba?i thơ la? vê? ca?nh va? âm thanh, ngôi sao lặn va? chuông chu?a, báo hiệu cho ngươ?i xem va? ngươ?i nghe vê? thay đô?i sắp đến, sự chuyê?n tiếp tư? đêm sang nga?y, tư? ngu? sang ha?nh động; khoa?nh khắc đi trước va? tiến va?o thơ?i khắc đô?i thay na?y la? nơi nha? thơ đặt ao ước diêfn ca?m cu?a ông, thay vi? khi bi?nh minh đaf xong ?" giây phút bi?nh minh đaf xong được thêm va?o như một ý nghif muộn va?o cuối ba?i thơ với dấu hiệu ấn định cu?a tiếng ga? gáy. Có thê? đọc trong ba?i thơ na?y hương vị cu?a khoa?nh khắc trước rạng đông cu?a Nam Bộ, sự thức ti?nh cu?a nó trước lúc nhận ra mi?nh trơ? tha?nh một nơi riêng biệt tại Việt Nam. Sự nhắc đến chưf ?otin? trong ba?i thơ có thê? đaf có một âm vang xâm nhập va? báo điê?m ơ? một thơ?i điê?m va? một nơi cu?a nhưfng đoa?n quân va? lafnh chúa đang có tham vọng như Nam Bộ thế ky? 18; nhưfng ngươ?i to? ra tự tin va? oai vệ ma? sắp sư?a xuất hiện.

(gần hết)
Ba?i thơ thứ hai đê? cập một ca?nh văn chương sáo mo?n khác, xem ánh trăng pha?n ánh trong nước, theo một cách có gi?̣ đó hơi lật đô?:
Đông Hô? Ấn Nguyệt
Vân tê? yên tiêu cộng diê?u mang
Nhất loan phong ca?nh tiếp hô?ng hoang
Ti?nh không lafng tịnh truyê?n song a?nh
Bích ha?i quang ha?n tiê?n vạn phương
Trạm khoát ứng ha?m thiên đafng dạng
Lafm linh bất quí ha?i thương lương
Ngư long mộng giác xung nan phá
Y cựu băng tâm thượng hạ quang
Dịch nghifa
Mây tạnh, mây tan trong cofi mênh mông bát ngát
Một vu?ng phong ca?nh tiếp liê?n với cofi rộng lớn
Phía trên, sáng su?a trong tre?o, phía dưới sóng nước yên tifnh lặng lef, truyê?n nhau đôi bóng
Mặt biê?n biếc, ánh sáng lạnh, khắp bốn phương sạch sef
Sâu rộng ngâm chứa ca? trơ?i rộng lớn
Lạnh lefo không thẹn với biê?n mênh mông
Con ngư con long ti?nh mộng, trơ? mi?nh vu?ng vâfy cufng không la?m phá vơf được
Một tấm lo?ng băng vâfn rực rơf chói chang y như cuf
Nhưfng suy tươ?ng quy ước vê? việc trăng pha?n chiếu trên nước va? quan tâm hi?nh a?nh na?o la? thật, hi?nh na?o la? a?o giác đê?u không có trong ba?i thơ na?y. Mọi ca?m giác ưu việt hay thứ bậc tôn ti đê?u không có, khi ?ođôi bóng? treo lơ lư?ng trong sự bao la không phân biệt cu?a trơ?i va? nước; trong câu thứ ba, sự ho?a nhập cu?a trơ?i va? nước trong một viêfn ca?nh vê? sự thống nhất cu?a chúng bao ha?m sự tự do vu?ng vâfy không câ?n nhi?n lại. Con ngư con long, nhưfng â?n dụ thay cho nha? cai trị va? tu?y tu?ng, tra?n đâ?y giấc mơ va? phối hợp, nhưng quá tri?nh thức ti?nh va? ha?nh động thi? không hoa?n tất; nhưfng nôf lực ?ophá vơf? đê? tiến đến hiê?u biết va? hoa?n tha?nh cu?a họ bị ngăn chặn. Bị ngăn chặn bơ?i cái gi?? Cái ý tôi dịch sang tiếng Anh la? ?oloyalty? (trung tha?nh) thi? nguyên gốc có nghifa la? ?obăng tâm?, một tha?nh ngưf quy ước chi? ?osự trinh bạch? cu?a phụ nưf va? ?otính cao thượng? cu?a đa?n ông; nó có nghifa la? tính chất đáng tin cậy, bê?n lo?ng, trung trinh, trung thực với mi?nh. Phâ?m chất na?y được xem la? đaf luôn ?oy như cuf?, không pha?i phụ thuộc va?o nhưfng giấc mơ cu?a ?ocon ngư con long?, với nhưfng cuộc tranh đua cu?a chúng vốn chi? mang tính phu? du. Hiệu ứng cu?a ba?i thơ na?y la? một nhận thức vê? thiên nhiên va? vuf trụ như một sự thống nhất vượt qua nhưfng tu tư? phân biệt cu?a nha? thơ hay mưu toan cu?a nha? cai trị, đó cufng la? một nhận thức vê? quy tắc ha?nh xư? con ngươ?i không câ?n đến ?ovăn chương? hay ?ochính quyê?n?. Hiệu ứng na?y co?n rof rệt hơn trong bốn do?ng thơ cuối cu?ng cu?a ba?i thứ ba nhan đê? Thạch Động Thôn Vân, một ba?i suy tươ?ng vê? đi?nh đá núi:
Phong sương cư?u lịch văn chương dị
Ô thố ta?n di khí sắc đa
Tối thị tinh hoa cao tuyệt xứ
Tu?y phong hô hấp tự ta nga
Dịch nghifa
Tra?i qua nhiê?u phong sương, ca?ng thêm nét sáng đẹp lạ lu?ng
Bóng ác bóng tho? (mặt trơ?i mặt trăng) thươ?ng di chuyê?n, khí sắc thêm nhiê?u
Chắc hă?n đây la? nơi tinh hoa cao tuyệt rô?i
Tự do theo gió, thơ? hút ơ? trên chót vót thượng tư?ng
Không giống như thiên nhiên mang tính chất như vươ?n, chịu ơ? dưới nôf lực cu?a con ngươ?i như trong thơ cu?a Nguyêfn Bi?nh Khiêm va? nhiê?u nha? thơ xứ bắc, không giống sự ca tụng niê?m vui con ngươ?i giưfa thiên nhiên hoang sơ trong thơ Đa?o Duy Tư? ơ? Đa?ng Trong, Mạc Thiên Tích xem thiên nhiên như một tác nhân động vư?a khơi hứng vư?a hạn chế nôf lực con ngươ?i. Do?ng thứ nhất ơ? trên cho thấy các thói quen văn chương chắc chắn thay đô?i khi chuyê?n va?o Nam Bộ; không câ?n pha?i xin lôfi cho tính không chính thống. Do?ng thứ hai ngụ ý nhưfng kế hoạch thống nhất cu?a ngươ?i có tham vọng la?m vua thươ?ng xuyên bị ngăn trơ? va? buộc pha?i thay đô?i ơ? Nam Bộ; không câ?n pha?i xin lôfi cho sự đa dạng. Trong hai do?ng cuối, có thê? đọc như một â?n dụ cho Nam Bộ, một nơi có nhưfng khí sắc riêng, một nơi ma? nhưfng lựa chọn chi? da?nh cho nhưfng ai ?otự do theo gió?, dấu hiệu cu?a việc đi theo khát vọng cá nhân, va? xem nhưfng kha? năng ?otrên chót vót thượng tư?ng?. Tôi đaf dư?ng lại ơ? thơ cu?a Mạc Thiên Tích bơ?i vi? Nguyêfn Ánh có thê? đaf la? ngươ?i Việt Nam đâ?u tiên ?otheo gió?ơ? Nam Bộ va? nhi?n vê? phía bắc tư? ?ochót vót? cu?a Nam Bộ.
Cú đánh kết liêfu cu?a Nguyêfn Ánh năm 1801 la? thông qua việc chuyê?n toa?n bộ quân bă?ng đươ?ng biê?n, bo? qua Bi?nh Định (nơi quân cu?a ông bị Tây Sơn vây hafm), va? chiếm Thuận Qua?ng; nhơ? thế, trong một nước cơ? khéo léo, ông đaf la?m vây hafm quân Tây Sơn ơ? Bi?nh Định va? mơ? rộng đươ?ng ra bắc. Trong chiến dịch ra bắc, ông lại được hôf trợ nhơ? sự có mặt cu?a quân đô?ng minh La?o qua đươ?ng núi tư? phía tây đi va?o Thanh Nghệ va? nhơ? việc la? Đông Kinh đaf không đứng lên chống lại ông. Nhưng ngươ?i ta pha?i nhớ ră?ng nhưfng sự kiện na?y xa?y ra sau nhiê?u năm chuâ?n bị, thất vọng, hoạch định kyf lươfng, chơ? đợi kiên nhâfn, va? một viêfn kiến vê? sức mạnh đươ?ng biê?n va? hoạt động điê?u phối rộng khắp ma? không đối thu? na?o sánh bă?ng. Viêfn ca?nh chiến thắng cu?a Nguyêfn Ánh được tạo dựng ơ? Nam Bộ. Khi ông quyết định cai trị tư? Huế, gâ?n mộ tô? tiên ơ? Thuận Qua?ng, ông đaf khiến nhưfng ngươ?i kế vị mất đi tâ?m nhi?n ma? đaf tư?ng giúp ông chiến thắng va? khiến cho Nam Bộ dêf bị các sức mạnh khác tấn công. Chi? 40 năm sau khi ông qua đơ?i năm 1820, Nam Bộ đaf trơ? tha?nh tô?ng ha?nh dinh cu?a ngươ?i Pháp ơ? châu Á.
Chế độ quân chu? Nguyêfn ơ? Huế trong thế ky? 19 la? một sự thư? nghiệm chưa tư?ng có trong nôf lực cai trị toa?n bộ các khu vực ma? chúng tôi đaf tha?o luận. Khiếm khuyết cu?a thư? nghiệm na?y la? trư? phi nha? lafnh đạo đu? sức kiê?m soát ít nhất một trong hai khu vực mạnh vê? kinh tế va? đông dân nhất, la? Đông Kinh hoặc Nam Bộ, co?n bă?ng không ông sef không đu? sức cai trị các vu?ng co?n lại. Khi cố gắng cai trị tư? Thuận Qua?ng, các vua nha? Nguyêfn đaf không thê? kiê?m soát hoặc Đông Kinh hoặc Nam Bộ. Đến lúc Pháp chuâ?n bị chiếm Huế trong thập niên 1880, triê?u đi?nh nha? Nguyêfn đaf không có sự kiê?m soát thật sự đối với Nam Bộ va? Đông Kinh. Nam Bộ đaf trơ? tha?nh thuộc địa cu?a Pháp va? Đông Kinh trơ? tha?nh nơi vô chính phu? với nhưfng quân lính không chính quy tư? Trung Quốc, tay súng địa phương va? nhưfng ke? phiêu lưu tư? châu Âu. Va?o lúc na?y xa?y ra ví dụ cuối cu?ng ma? tôi muốn tha?o luận vê? xung đột giưfa các vu?ng, một xung đột giưfa Thuận Qua?ng va? Thanh Nghệ, â?n khuất trong lớp vo? ngoa?i cu?a cuộc chinh phục cu?a Pháp va? sự kháng chiến.
Nhóm tinh hoa hoa?ng cung Huế không bao giơ? kết nạp ngươ?i tư? Nam Bộ hay Đông Kinh với một mức độ đáng kê? na?o. Đến giưfa thế ky? 19, nhóm na?y chu? yếu bao gô?m toa?n ngươ?i tư? Thuận Qua?ng va? Thanh Nghệ [3] . Ngươ?i tư? hai vu?ng na?y sau đó có nhưfng thái độ khác nhau đối với hoa?ng gia va? với câu ho?i la?m sao pha?n ứng trước Pháp. Khi vấn đê? ba?o hộ cu?a Pháp xuất hiện, giới tinh hoa Thuận Qua?ng u?ng hộ việc ho?a hoafn va? hợp tác đê? cứu chế độ quân chu? trong khi các lafnh đạo Thanh Nghệ u?ng hộ kháng chiến. Cuộc xung đột phe nhóm tại hoa?ng cung sau cái chết cu?a vua Tự Đức năm 1883 có thê? được diêfn gia?i như cuộc đấu tranh giưfa các lafnh đạo Thuận Qua?ng u?ng hộ hợp tác va? các lafnh đạo Thanh Nghệ chống hợp tác [4] . Chính sự chu? động cu?a ngươ?i Thanh Nghệ đaf dâfn đến việc đưa hoa?ng gia thoát kho?i Huế va? kêu gọi ?~câ?n vương?T năm 1885. Sự đáp ứng lơ?i kêu gọi na?y đaf diêfn ra rộng lớn va? kéo da?i tại Thanh Nghệ, tiếp tục cho đến khi Phan Đi?nh Phu?ng qua đơ?i gâ?n 10 năm sau, trong lúc các lafnh đạo Thuận Qua?ng nhanh chóng ho?a hoafn với Pháp chống lại các đối thu? Thanh Nghệ cu?a họ [5] .
Diêfn gia?i cuộc chinh phục An Nam cu?a ngươ?i Pháp va? phong tra?o Câ?n vương cuối thập niên 1880 va? đâ?u 1890 ơ? một mức độ na?o đó như một cuộc xung đột giưfa các vu?ng ơ? Việt Nam sef vi phạm các quy chuâ?n cu?a cách viết sư? dân tộc chu? nghifa thơ?i hiện đại. Nhưng nếu phu? nhận kha? năng phân tích na?y, chúng ta sef che khuất nhưfng điê?m đặc trưng trong ti?nh hi?nh Việt Nam cận đại, đặc biệt khi ta xem xét vai tro? cu?a Thanh Nghệ (tức Nghệ Tifnh trong thế ky? 20) trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp thập niên 1930 va? số lượng các lafnh tụ dân tộc thơ?i hiện đại, bao ha?m Hô? Chí Minh, ngươ?i xuất thân tư? vu?ng na?y. Ngươ?i dân Thanh Nghệ Tifnh có tiếng la? ?~ngươ?i theo chu? nghifa dân tộc?T va? ?~yêu nước?T; liệu có thê? na?o nhưfng tư? na?y la? lối uyê?n ngưf thay cho khát vọng cu?a vu?ng muốn vươn lên hay không?
Tôi sef kết thúc bă?ng việc xem xét một va?i câu ho?i thươ?ng xuất hiện trong các tha?o luận vê? các vấn đê? được ba?n đến trong tiê?u luận na?y. Đến mức na?o có thê? nói ră?ng ?ocác yếu tố lịch sư? năng động? (dynamic historical factors) giúp gia?i thích chuôfi các sự kiện tôi đaf đê? cập trong ba?i viết na?y? Ý niệm vê? các yếu tố lịch sư? thay đô?i pha?i được định vị trong các hoa?n ca?nh khu vực va? thơ?i gian, bơ?i vi? môfi khu vực với địa hi?nh cụ thê?, với các kha? năng liên lạc va? trao đô?i với nhưfng khu vực khác, va? ca?m thức tự ha?o va? gắn bó địa phương la? nhưfng đơn vị phân tích phu? hợp. Điê?u na?y ngụ ý ră?ng nhưfng ý niệm vê? các yếu tố lịch sư? thay đô?i bao tru?m trên toa?n Việt Nam pha?i được quan sát với sự hô? nghi. Nhưfng ngươ?i quyết tâm cai trị toa?n bộ các dân tộc Việt sef nhấn mạnh vê? một lịch sư? va? văn hóa Việt Nam đơn nhất với một cội nguô?n duy nhất va? một xung lực duy nhất xuyên suốt thơ?i gian va? không gian. Nhưng nhưfng giấc mơ vê? tính độc nhất na?y la? sự thê? hiện niê?m tin chính trị, chứ không pha?i la? điê?u nghiêfm nhiên.
Bă?ng cách chia lịch sư? va? văn hóa Việt Nam tha?nh tư?ng khu vực, chúng ta có thê? xây dựng nhưfng cái nhi?n vê? các quá khứ tiêu biê?u vê? các dân tộc Việt Nam hơn la? nhưfng gi? được mô ta? bơ?i cách viết sư? dân tộc chu? nghifa thơ?i hiện đại. Nhưng điê?u na?y sef không đu? nếu khi đó môfi khu vực lại được xem như một thực thê? có sự phát triê?n liên tục riêng cu?a nó. Các khía cạnh cu?a các quan điê?m vu?ng có thê? vâfn dai dă?ng khi được cu?ng cố bă?ng địa hi?nh địa vực, nhưng tôi quan tâm đến kha? năng la? ha?nh vi con ngươ?i, du? mang tính chất khu vực hay ?~quốc gia?T, thi? cuối cu?ng vâfn mang tính chất giai đoạn, chứ không tiến triê?n liên tục, va? ră?ng lịch sư? cu?a môfi vu?ng cufng đứt đoạn giống như mọi nguyên lý căn ba?n lớn hơn tâ?m vu?ng miê?n. Đông Kinh đaf la? nha? cu?a các vị vua va? la? một khu vực năng động, cố kết tư? thế ky? 11 đến 14; sau giai đoạn đó, vu?ng na?y liên tục chịu sức ép tư? sự trôfi dậy cu?a các khu vực phía nam. Nhưfng tham vọng cu?a Thanh Nghệ, đâ?u tiên hướng ra bắc sau đó hướng vê? nam, đaf có sự vượt trội tinh thâ?n trong các diêfn ngôn bao quát toa?n Việt Nam trong nhiê?u thế ky? mặc du? nội dung cu?a nhưfng tuyên bố tinh thâ?n cu?a vu?ng na?y thay đô?i qua tư?ng thơ?i đại. Trong thế ky? 15, nhưfng ngươ?i u?ng hộ nha? Lê tự nhận có một lef pha?i dựa trên các mô hi?nh đạo đức có trong các sách cô?. Trong thế ky? 16 va? sau đó, mục tiêu khôi phục nha? Lê va? nhưfng hăng hái sau đó cu?a vu?ng Thanh Nghệ được loan đi với lơ?i kêu gọi nhắc đến lo?ng trung tha?nh va? uy tín tô? tiên, chính nghifa cu?a một chế độ quân chu? đaf quá vafng chi? co?n tính biê?u tượng. Thuận Qua?ng cai trị vu?ng biên giới phía nam trong hai thế ky?; tha?nh công tương đối cu?a nó với tư cách một trung tâm vu?ng đaf không thê? biến tha?nh ưu thế trên toa?n Việt Nam bơ?i nhưfng hạn chế vê? địa hi?nh va? sự chú tâm hạn hẹp đến Huế. Khoa?nh khắc chiến thắng cu?a Bi?nh Định, tư?ng đoạn tư?ng hô?i, liên quan đến vị trí cu?a nó trong một hoa?n ca?nh lớn hơn cu?a các mối quan hệ khu vực. Nam Bộ, một trung tâm buôn bán quốc tế, cung cấp sức mạnh cho Nguyêfn Ánh nhơ? sự gia?u có va? tính đa dạng, nhưng cuối cu?ng bị xem la? không quan trọng va? bị tư? bo? bơ?i các lafnh đạo mắc kẹt trong hệ thống các ưu tiên cu?a các vu?ng khác; kết qua? sau đó la? Nam Bộ tự ti?m hướng đi giưfa các cươ?ng quốc thế giới va? học cách chịu hậu qua? cu?a điê?u đó. Không có khu vực na?o đaf hoặc sef duy tri? một sự gắn bó tuyệt đối, tất ca? đê?u ơ? trong ti?nh trạng phát triê?n va? thay đô?i; chúng sef tiếp tục đấu tranh với nhau va? đô?ng thơ?i liên tục tái định nghifa mi?nh trong tương lai. Yếu tố lịch sư? với xung lực lớn nhất la? khao khát phát triê?n va? thay đô?i cu?a con ngươ?i ?" nó tạo ra nhưfng đa? tiến cấp vu?ng va? nhưfng sự định hi?nh tư?ng giai đoạn cu?a các đa? tiến đó. Không có một hi?nh thái la?ng, hệ thống gia đi?nh, hay một mô hi?nh hoạt động tín ngươfng trên toa?n cofi Việt Nam, nhưng tư? vu?ng na?y sang vu?ng khác, ta có thê? ti?m thấy nhiê?u trạng thái cu?a tất ca? nhưfng điê?u trên; chúng liên tục tra?i qua thay đô?i, không pha?i theo một logic vifnh cư?u ma? theo nhưfng thay đô?i cu?a tra?i nghiệm con ngươ?i mang tính chất có ve? ngâfu nhiên va? theo tư?ng giai đoạn.

(hết)
Một câu ho?i khác: liệu ?~ho?a bi?nh?T mang ý nghifa gi? trong các xaf hội Việt Nam đaf tra?i qua ?~xung đột?T trong nhiê?u thế ky?? Bên dưới bê? mặt cu?a chiến tranh la? một sêri nhưfng biến chuyê?n xaf hội liên quan nông nghiệp va? thương mại ma? vê? căn ba?n không liên quan đến nhưfng nghị tri?nh trong cuộc xung đột. Trong khi một va?i lafnh tụ va? tu?y tu?ng cu?a họ ganh đua chuyện thống trị, nhưfng ngươ?i dân nói tiếng Việt đi lại, lao động, ti?m kiếm nhưfng nơi ?~yên bi?nh?T riêng cu?a họ ngay ca? khi xaf hội nói chung có ve? đang được tô? chức cho chiến tranh. Đô?ng thơ?i, bên dưới lớp vo? thống nhất triê?u đại la? nhưfng nê?n văn hóa truyê?n miệng địa phương hóa, đe? lên nhau va? một sự đa dạng các khác biệt vu?ng xung quanh chu? đê? la? ngươ?i Việt Nam.
Trong nhưfng năm ma? tôi đaf đê? cập, không có giai đoạn na?o ma? nhưfng ngươ?i nói tiếng Việt không đánh lâfn nhau hoặc giao chiến với các láng giê?ng. Đây la? một ti?nh trạng bi?nh thươ?ng tại Đông Nam Á thơ?i tiê?n hiện đại. Trong tiê?u luận na?y, tôi đaf không đặt nhiê?u chú ý vê? quan hệ xung đột cu?a Việt Nam với ngươ?i Trung Quốc, ngươ?i Cha?m, Khmer, La?o hay Xiêm. Môfi một quan hệ na?y đê?u riêng biệt va? đặc thu? với nhưfng thay đô?i vê? đe dọa, cơ hội va? lafnh thô?; ngoa?i ra, chúng thay đô?i với thơ?i gian. Không có một sơ đô? khái niệm đơn nhất có thê? gia?i thích toa?n bộ các xung đột na?y hay thậm chí gia?i thích một xung đột trong toa?n bộ thơ?i gian. Có nhiê?u kha? năng đê? phân tích các hoa?n ca?nh ma? có thê? đặt sự kết nối giưfa nhưfng xung đột cu?a ngươ?i Việt va? xung đột giưfa ngươ?i nói tiếng Việt va? ngươ?i ngoa?i va? nhưfng kha? năng na?y đo?i ho?i sự nghiên cứu kyf lươfng; không có nhưfng tính cách ?~dân tộc?T được đơn gia?n hóa na?o có thê? gia?i thích nhưfng câu ho?i xuất hiện tư? một nghiên cứu như vậy.
Tôi ngơ? ră?ng, trong các thế ky? được đê? cập ơ? tiê?u luận na?y, ý niệm ho?a bi?nh có nghifa la? tô?n tại bên trong quyf đạo cu?a một lafnh tụ có kha? năng thực thi sự độc quyê?n vuf lực. Sống trong ho?a bi?nh có nghifa la? sống dưới sự ba?o vệ cu?a một ngươ?i có quyê?n uy. Nhưfng cố gắng mơ? rộng quyf đạo ho?a bi?nh ấy đê? bao gộp toa?n bộ các dân tộc nói tiếng Việt tất yếu dâfn đến chiến tranh khi nhưfng quyf đạo na?y chen lấn nhau. Vi? thế trong khi chiến tranh xa?y ra ơ? vu?ng biên, ho?a bi?nh lại được cu?ng cố ơ? trung tâm. Khái niệm đương đại cu?a chúng ta vê? ?~ho?a bi?nh?T liên quan đến nhưfng ý niệm vê? nha? nước hiện đại va? tính chất bắt buộc tuân theo ha?nh vi thống nhất ma? nha? nước đo?i ho?i. Nhưng trong thơ?i gian trước khi có các nha? nước hiện đại, khi sự lafnh đạo chính trị được thực hiện bơ?i các lafnh tụ va? các nhóm đối với các vu?ng lân cận tu?y thuộc sự thay đô?i cu?a tính cách va? quan hệ con ngươ?i, thi? ?~ho?a bi?nh?T không pha?i la? tha?nh tựu cu?a sự thống nhất pháp luật ma? la? tập hợp các ti?nh huống gâ?n như luôn luôn bao ha?m ca? chiến tranh.
Một câu ho?i khác: liệu ?~xung đột?T có thê? được tách tha?nh một phạm tru? riêng biệt thuộc vê? tra?i nghiệm con ngươ?i va? được đối xư? như một đối tượng tri thức có nhưfng hi?nh thức lịch sư? riêng cu?a nó? Với tôi, có ve? như mọi sự ti?m kiếm một hi?nh thức kết cấu cu?a xung đột đê?u không thê? tách kho?i mọi khía cạnh khác cu?a ha?nh vi con ngươ?i va? vi? thế pha?i thư?a nhận nhưfng yếu tố hôfn độn va? không theo quy luật vê? ?~nguyên nhân, hi?nh thức va? sự phát triê?n.?T Tôi không tin ră?ng các cuộc xung đột ma? tôi đaf tri?nh ba?y trong tiê?u luận na?y la? tất yếu, không thê? tránh được. Tôi không thấy có bất ky? bă?ng chứng na?o vê? sự câ?n thiết kinh tế, hă?n thu? sắc tộc, hay thậm chí logic địa lý khiến mọi cuộc chiến tranh na?y la? không tránh được. Có ve? trong nhân loại có điê?u gi? đó có thiên hướng dâfn đến xung đột. Tôi đaf cố gắng hi?nh dung la?m thế na?o cách nghif dựa trên địa hi?nh giúp soi sáng kiê?u xung đột theo vu?ng, nhưng mục đích cu?a tôi không pha?i nhă?m nói ră?ng ha?nh vi con ngươ?i bị quy định bơ?i địa lý va? con ngươ?i nhất định pha?i giao tranh vi? nhưfng cấu trúc địa hi?nh, địa vật nhất định. Tôi đaf kha?o sát nhưfng thiên hướng, chứ không pha?i nhưfng sự bắt buộc. Cu?ng lắm, tôi đi ti?m trong địa hi?nh, địa vật đê? có các câu tra? lơ?i vê? việc các xung đột diêfn ra như thế na?o, chứ không đê? gia?i thích nguô?n gốc cu?a chúng. Nguô?n gốc cu?a xung đột nă?m trong nhưfng con ngươ?i cụ thê?. Không có nhóm ngươ?i na?o vê? bâ?m sinh lại ?~hiếu chiến?T hơn nhóm khác; thói quen gây chiến được thu nhận va? tư? bo? trong nhưfng hoa?n ca?nh thơ?i gian va? nơi chốn nhất định.
Các chương chiến tranh chúng tôi đaf xem xét trong tiê?u luận na?y có thê? được xem như la? đaf xa?y ra do nôf lực cu?a nhưfng ngươ?i nói tiếng Việt muốn vượt qua các hạn chế cu?a địa hi?nh va? tư tươ?ng vu?ng va? muốn hướng đến một nê?n ho?a bi?nh cu?a toa?n bộ ngươ?i Việt. Không có nôf lực na?o tha?nh công. Va? điê?u na?y đưa chúng ta đến câu ho?i vê? một ?~lịch sư? chung?T va? sự ức đoán vê? việc các khu vực Việt Nam ?~thuộc vê??T đâu, trong sự sắp xếp kiến thức hệ thống: ơ? Đông Á hay Đông Nam Á. Thật dêf da?ng đê? cho ră?ng Đông Kinh có thê? xem như một phâ?n cu?a Đông Á trong khi Nam Bộ được xem la? một phâ?n cu?a Đông Nam Á. Nhưng điê?u na?y có ý nghifa gi? cho một ?~lịch sư? chung?T cu?a các dân tộc Việt? Va? điê?u na?y có ý nghifa gi? cho Đông Á va? Đông Nam Á với tư cách các phạm tru? kiến thức học thuật?
Ý tươ?ng vê? một ?~lịch sư? chung?T la? một điê?u được tươ?ng tượng va? tranh luận, chứ không pha?i la? một vấn đê? hiê?n nhiên; nó không pha?i la? một di sa?n rof rệt ma? đúng hơn, nó được nghif ra, dạy dôf va? học tư? thế hệ na?y sang thế hệ khác: nó la? một vấn đê? truyê?n thụ. Một ?~lịch sư? chung cu?a ngươ?i Việt?T la? chuyện ý thức hệ va? chính trị, không pha?i la? học thuật. Ví dụ, sự khă?ng định nha? Mạc la? ?~quân nô?i loạn?T la? quan điê?m cu?a vu?ng Thanh Nghệ. Sự khă?ng định Nguyêfn Huệ Quang Trung đaf thống nhất các dân tộc Việt la? quan điê?m cu?a Bi?nh Định va? Thanh Nghệ. Sự khă?ng định Nguyêfn Ánh Gia Long đaf thống nhất các dân tộc Việt la? quan điê?m cu?a Nam Bộ va? Thuận Qua?ng. Sự níu kéo cu?a Đông Kinh đối với nha? Lê trong thế ky? 18 va? 19 la? cách duy nhất đê? gia?nh một tiếng nói trong nhiê?u âm thanh chính trị; ca? khu vực Đông Kinh va? triê?u Lê khi đó đê?u đaf không co?n quyê?n lực. Việc xây dựng một ?~lịch sư? chung?T nă?m trong địa hạt thâ?n thoại.
Điê?u tối đa có thê? nói la? các dân tộc Việt ma? chúng tôi đaf tha?o luận đê?u nói một ngôn ngưf ma? tất ca? đê?u hiê?u, nhưng thậm chí ngay ca? ơ? đây chúng ta vâfn pha?i chú ý ră?ng cái ?~ngôn ngưf chung?T đó la? một lớp âm thanh, tư? vựng va? cú pháp tương đối hơ?i hợt, ma? â?n bên dưới đó la? nhưfng lớp sâu sắc hơn cu?a nhưfng mô hi?nh ngôn ngưf vu?ng. Chưf Nôm, hệ thống chưf viết được du?ng trong mấy thế ky? ma? chúng tôi đaf tha?o luận, có tiếng la? không có hệ thống va? đâ?y râfy nhưfng thay đô?i va? sự khó hiê?u. Một chưf có thê? chi? nhiê?u tư? khác nhau tu?y thuộc va?o thơ?i điê?m va? nơi chưf đó được viết; va? một tư? có thê? được viết theo nhiê?u chưf, cufng lại tu?y thuộc va?o thơ?i điê?m va? nơi ma? nó được viết. Đây la? một hệ thống chưf viết có sự nhạy ca?m cao đối với các cách phát âm vu?ng va? đối với sự thay đô?i ngưf âm tư? thế hệ na?y sang thế hệ khác. Chưf Nôm la? một tư liệu quý vê? nhưfng khác biệt trong ngôn ngưf vu?ng va? vê? cách ngôn ngưf thay đô?i theo thơ?i gian. Tôi ca?ng la?m việc với chưf Nôm lâu, tôi lại ca?ng hô? nghi nhưfng lý thuyết vê? ý nghifa cu?a một ?~ngôn ngưf chung?T, một ?~lịch sư? chung?T, một ?~văn hóa chung?T. Chưf Nôm la? một pha?n đê? mạnh mef chống lại việc tha? va?o quá khứ nhưfng viêfn ca?nh viết sư? mang tính dân tộc chu? nghifa vốn có nguô?n gốc tư? thơ?i hiện đại. Va? chắc chắn đó la? một lý do vi? sao chưf Nôm lại bị tư? bo?.
Liên quan vấn đê? định nghifa một ?~lịch sư? chung?T cu?a các dân tộc Việt la? sự khó khăn cu?a việc đạt sự đô?ng thuận vê? một vấn đê? thươ?ng khô khan, tức la? quy cho họ một vị trí trong tương quan với Trung Quốc va? các dân tộc khác. Nếu qua? thật có một ranh giới giưfa Đông Á va? Đông Nam Á, thi? chắc chắn nó rơi va?o giưfa ngươ?i Việt, va? sự nhấn mạnh vê? tính chất vu?ng cu?a Việt Nam ma? tôi đaf nhắc có lef có thê? được nhận diện bơ?i chu? đê? lớn hơn la? tính chất vu?ng tại châu Á. Thiê?n ý riêng cu?a tôi la? nếu pha?i phân tích trong khuôn khô? Đông Á va? Đông Nam Á, thi? có lef tốt hơn la? đặt ngươ?i Việt va?o khu vực Đông Á; nhưng tôi sef muốn tách ngươ?i Việt ra kho?i Đông Á hoặc Đông Nam Á va? xem họ như nhưfng nhóm ngươ?i chia se? một vu?ng âm thanh va? đứng giưfa một ranh giới văn hóa lớn.
Nếu bị buộc pha?i phân một lă?n ranh giưfa Đông Á va? Đông Nam Á, tôi sef vef đươ?ng ranh tại đe?o Ha?i Vân, giưfa Huế va? Đa? Năfng, chính ơ? giưfa vu?ng ma? chúng tôi đaf gọi la? Thuận Qua?ng. Tư? nơi na?y nhi?n vê? nam, ngươ?i ta có thê? thấy một sự thay đô?i rof rệt nhất vê? khí hậu, tiếng nói va? lối sống so với bất ki? đâu trên bơ? biê?n Việt Nam. Cufng có thê? ba?o ră?ng một đươ?ng ranh như vậy được đặt tại đe?o Ngang hoặc sông Gianh hoặc tại Đô?ng Hới. Vu?ng đất tư? đe?o Ngang đến đe?o Ha?i Vân thực tế chính la? vu?ng Nhật Nam, khu vực xa nhất ma? nha? Hán hay bất ki? triê?u đại Trung Hoa na?o tư?ng gia?nh được vê? phía nam. Việc đặt ơ? nơi na?y một đươ?ng ranh giới giưfa Đông Á va? Đông Nam Á không pha?i dựa trên yếu tố chinh phục cu?a ngươ?i Hán; ma? đúng hơn, tôi tin ră?ng kha? năng chinh phục cu?a ngươ?i Hán vê? phía nam la? yếu tố phụ thuộc khí hậu, địa hi?nh va? nhưfng tiên liệu vê? kha? năng tô? chức xaf hội.
Có ve? lạ lu?ng la? khi tôi tha?o luận nhưfng khu vực Việt Nam, tôi nói vê? Thuận Qua?ng như một đơn vị đơn nhất nhưng khi tôi tha?o luận vê? nhưfng khu vực châu Á rộng hơn, tôi lại vạch lă?n ranh ơ? giưfa Thuận Qua?ng. Tôi tin ră?ng sự bất thươ?ng na?y la? thê? hiện ră?ng sự phân tích cu?a chúng ta ca?ng dựa nhiê?u va?o nhưfng ma?nh vơf cu?a tra?i nghiệm con ngươ?i, thi? nó ca?ng ít đáp ứng các phạm tru? rộng lớn vê? lịch sư? va? văn hóa được hi?nh dung ơ? mức toa?n câ?u hoặc mức toa?n quốc. Sự chú ý đến chi tiết có lef la? một hoạt động có tính lật đô?, phá vơf.
Tác giả: Keith W. Taylor là Giáo sư khoa Nghiên cứu châu Á, Đại học Cornell.
© 2005 talawas
--------------------------------------------------------------------------------
[1]Manguin, Les Nguyêfn, Macau et le Portugal, trang 22-45, 73-81.
[2]Trong ba?n gốc, K.W.Taylor dịch sang tiếng Anh tư? cuốn An Nam Ha? Tiên Thập Vịnh (EFEO microfilm A.441, n661, 10-12-1955). Ngươ?i dịch sư? dụng phâ?n Hán thi va? ba?n dịch nghifa tiếng Việt cu?a Đông Hô?, trong cuốn Văn học Ha? Tiên (Xuất ba?n Qui?nh-Lâm, Sa?i Go?n, 1970).
[3]Nola Cooke, ?oThe Composition of the Nineteenth-Century Political Elite of Pre-Colonial Nguyêfn Vietnam?, Modern Asian Studies, 29, 4, (1995), trang 741-764,
[4]Nola Cooke, Colonial Political Myth and the Problem of the Other: French and Vietnamese in the Protectorate of Annam, Luận án tiến sif, Đại học Quốc gia Úc, Tháng 12, 1991, chương Ba.
[5]David G. Marr, Vietnamese Anticolonialism, Berkeley, University of California Press, 1971, chương Ba.