Cà?c xung ?'?Tt vù?ng miền giư?fa cà?c dĂ?n t?Tc Vi??t tư?? thĂ?́ kỷ 13 ?'ến 19

Càc xung 'Tt vù?ng miền giưfa càc dĂn tTc Vi?t tư? thẮ kỷ 13 'ến 19

Tác giả: Keith W. Taylor

Lời dẫn:
Trong một thơ?i gian da?i, đa số các học gia? nước ngoa?i đô?ng ý ră?ng chi? có một lịch sư? Việt Nam duy nhất va? một nê?n văn hóa Việt Nam duy nhất. Nhưng gâ?n đây có một số thay đô?i trong xu hướng nghiên cứu. Đọc ơ? Ha? Nội năm 1998 trong Hội nghị Việt Nam học, Keith W.Taylor nhắc đến khuynh hướng nhấn mạnh va?o ?onhưfng vu?ng va? địa phương hoặc các nhóm xaf hội hay chính trị trong quá khứ đaf bị bo? qua hay la? không được coi trọng bă?ng các chu? đê? thống nhất cu?a các phạm tru? dân tộc.? (?oViệt Nam học ơ? Bắc Myf?, trong tập Các nha? Việt Nam học nước ngoa?i viết vê? Việt Nam, NXB Thế giới, 2002).

Trong một pho?ng vấn cu?a đa?i BBC năm 2003 vê? quá tri?nh thay đô?i tư tươ?ng cu?a ông, Keith W.Taylor nói ông hô? nghi ?ovê? ý kiến phát triê?n lịch sư? liên tục, một lịch sư? thống nhất liên tục?, vốn la? quan điê?m được các học gia? nghiên cứu vê? Việt Nam tán đô?ng trước đây.

Ba?i tiê?u luận na?y in trong quyê?n Guerre et paix en Asie du Sud-Est do Nguyêfn Thế Anh & Alain Forest chu? biên. Tên tiếng Anh cu?a ba?i: ?oRegional Conflicts Among the Việt Peoples Between the 13th and 19th Centuries? (1998)

Một phiên ba?n khác cu?a ba?i na?y sau đó được Keith W. Taylor bô? sung thêm va? in với tựa đê? ?oSurface Orientations in Vietnam: Beyond Histories of Nation and Region? trong Journal of Asian Studies 57, 4 (Nov. 1998): trang 949-978.

Dịch giả: Lê Quỳnh

Trong thế ky? 20, các mô ta? vê? lịch sư? va? văn hóa Việt Nam đaf đặt trọng tâm va?o nhưfng mô hi?nh vê? sự thống nhất va? liên tục. Trong ba?i tiê?u luận na?y, tôi sef kha?o sát nhưfng sự tương quan có thê? có giưfa suy nghif va? nơi chốn, giưfa các cách la?m ngươ?i Việt va? địa hi?nh. Mục đích cu?a tôi la? đặt nhưfng sự hi?nh tha?nh tư tươ?ng va? ha?nh động cu?a ngươ?i Việt va?o tư?ng địa điê?m cụ thê? ơ? không gian va? thơ?i gian khi chúng xuất hiện.
Tôi sef nói bă?ng ngôn ngưf tương đối tô?ng quát đê? tha?o luận nhưfng sự kiện tra?i da?i trong nhiê?u thế ky? va? nhiê?u khu vực. Trong một số trươ?ng hợp, cái nhi?n cu?a tôi dựa trên nhưfng nghiên cứu chi tiết vê? các chu? đê? đaf được đê? cập bơ?i tôi hay nhiê?u ngươ?i khác. Trong các trươ?ng hợp khác, tôi nương theo trực giác, nhươ?ng cho các nghiên cứu tương lai xác nhận hoặc bác bo? quan điê?m cu?a tôi. Tôi hướng đến một cái nhi?n chặt chef ma? có thê? giúp ích cho nghiên cứu tương lai nhơ? sự khơi gợi hoặc khích động; tôi không tự phụ cho ră?ng quan điê?m cu?a mi?nh la? dứt khoát đúng.
Tôi đaf chọn tha?o luận sáu cuộc xung đột liên quan năm vu?ng trong năm thế ky?. Các xung đột vu?ng na?y có thê? liên quan đến sự mơ? rộng biên giới phía nam cu?a các dân tộc nói tiếng Việt va? sự thê? hiện các quyê?n lợi chính trị cu?a các vu?ng. Chúng cufng có thê? liên quan các hi?nh thức địa phương cu?a tôn giáo, ý thức hệ, ngôn ngưf va? văn hóa. Phương pháp cu?a tôi la? sef ngắn gọn duyệt lại các cuộc xung đột va? ba?y to? một số bước phân tích có thê? áp dụng cho các xung đột na?y.
Có bă?ng chứng vê? xung đột tại các địa phận được cho la? nơi tô? tiên ngươ?i Việt hiện đại tư?ng cư trú tư? thơ?i xưa nhất ma? văn ba?n co?n ghi lại, du? la? chuyện vê? các vua Hu?ng huyê?n thoại, hay các văn ba?n lưu giưf tại Trung Quốc, hay nhưfng sự kiện ghi trong biên niên sư? cu?a Việt Nam [1] . Trong nhưfng năm cuối trị vi? cu?a Lê Hoa?n, va?o đâ?u thế ky? 11, các cuộc chinh phạt cu?a triê?u đi?nh liên tục tấn công nhưfng cư dân cu?a khu vực ma? nay la? các ti?nh Vifnh Phú, Thanh Hóa va? Nghệ An [2] , tất ca? tọa lạc ơ? bên ri?a hay bên ngoa?i đô?ng bă?ng sông Hô?ng rộng lớn nơi khi đó la? trung tâm quyê?n lực cu?a hoa?ng gia. Con trai va? la? ngươ?i nối nghiệp cu?a Lê Hoa?n, Lê (Long) Đifnh, tiếp tục đưa quân tấn công các dân tộc ơ? Thanh Hóa va? Nghệ An va? xây một con đươ?ng xuyên qua các ti?nh miê?n nam na?y đê? tạo điê?u kiện dêf da?ng hơn cho các cuộc chinh phạt [3] . Vị vua tiếp theo, Lý Công Uâ?n, cufng mơ? chiến dịch chống các ti?nh miê?n nam na?y, nói ră?ng ông không thê? không tấn công ngươ?i dân Nghệ An vi? họ ?okhông tôn trọng nhưfng hướng dâfn khai hóa? [4] . Nhưfng dấu hiệu chiến tranh trong đâ?u thế ky? 11, khi một chế độ triê?u đi?nh địa phương đang bắt đâ?u hi?nh tha?nh, có thê? được hi?nh dung như xung đột giưfa tô? tiên cu?a nhưfng dân tộc ma? trong thơ?i hiện đại đaf được phân biệt, theo ngôn ngưf va? xaf hội, la? các chi ngươ?i Kinh (vu?ng thấp) va? ngươ?i Mươ?ng (vu?ng cao) cu?a các dân tộc Việt. Đó không pha?i la? nhưfng chương riêng le?.
Hai cuộc xung đột đâ?u tiên trong sáu xung đột tôi muốn nhắc đến diêfn ra giưfa nơi tôi gọi la? Đông Kinh, tức đô?ng bă?ng sông Hô?ng ma? trung tâm la? Ha? Nội, với Thanh Nghệ, tọa lạc nơi miê?n nam va? bao gô?m các ti?nh Thanh Hóa, Nghệ An, va? Ha? Tifnh. Câ?n nhắc ră?ng phương ngưf tại phâ?n phía nam cu?a Thanh Nghệ, tức Nghệ Tifnh (Nghệ An va? Ha? Tifnh) lại gâ?n với tiếng Mươ?ng hơn la? tiếng Kinh. Ngay ca? hiện nay, giưfa nhưfng ngươ?i la?m việc trong chính phu? va? giới khoa ba?ng ơ? Ha? Nội, cufng có sự nhận thức vê? tương quan a?nh hươ?ng va? quyê?n lực giưfa ngươ?i tư? Ha? Nội va? các ti?nh xung quanh với ngươ?i tư? Thanh Nghệ (Thanh Nghệ Tifnh hay Nghệ Tifnh). Không pha?i ai cufng nhớ ră?ng các khu vực na?y tư?ng gây chiến với nhau trong đâ?u thế ky? 15 va? hâ?u như trong suốt thế ky? 16.
Chương xung đột đâ?u tiên tôi chọn đê? tha?o luận đaf gâ?n như bị chôn sâu đă?ng sau khung viết sư? theo hi?nh thức kháng chiến chống ách đô hộ quân Minh trong ba thập niên đâ?u tiên cu?a thế ky? 15. Nhưng cái điê?u được xác quyết hơ?i hợt như cuộc chiến ?~gia?i phóng dân tộc?T lại có ve? khác hă?n khi được xem xét kyf.
--------------------------------------------------------------------------------
[1]K.W.Taylor, The Birth of Vietnam, Berkeley, NXB Đại học California, 1983, các trang 6, 21-22, 57-66, 78, 89-91, 94-95, 110, 112-113, 151, 155, 226, 228-229, 240-248, 265-268, 275-280. K.W.Taylor, ?oThe ?~Twelve Lords?T in Tenth-Century Vietnam?, Journal of Southeast Asian Studies, 14, 1 (March 1983), các trang 46-62.
[2]Đại Việt Sư? Ký Toa?n Thư, Ha? Nội, NXB Khoa Học Xaf Hội , 1993, I, trang 230 [xem các năm 1000, 1001, va? 1003]
[3]Như trên, I, trang 235-236 [xem các năm 1008 va? 1009]
[4]Như trên, I, trang 243 [xem năm 1012]. Cufng đọc thêm, K.W.Taylor, ?oAuthority and Legitimacy in Eleventh-Century Vietnam,? trong sách Southeast Asia in the 9th to 14th Centuries, David G. Marr & A.C.Milner (chu? biên), Singapore: Institute of Southeast Asian Studies, 1986, trang 163-164.

Và?o cuẮi thẮ kỳ? 14 HĂ? Quỳ Ly 'àf kiĂ?m soàt triĂ?u TrĂ?n và? nfm 1400 tự lẶp triĂ?u 'ài riĂng. Trong khi nhà? TrĂ?n là? ngươ?i thuẶc 'Ă?ng bf?ng sĂng HĂ?ng, HĂ? Quỳ Ly là? ngươ?i tư? Thanh NghẶ, và? Ăng xĂy mẶt thù? 'Ă mới ơ? Thanh Hòa. ViẶc Ăng khĂng già?nh 'ược sự trung thà?nh cù?a vù?ng ĐĂng Kinh là? mẶt yẮu tẮ quan tròng trong viẶc nhà? HĂ? khĂng chẮng nĂ?i cuẶc xĂm lược cù?a nhà? Minh nfm 1406-1407, thơ?i 'iĂ?m khi HĂ? Quỳ Ly tư? bò? phĂ?n lớn khu vực ĐĂng Kinh và? tì?m càch phò?ng thù? bơ? nam cù?a sĂng HĂ?ng. Cò nhiĂ?u bf?ng chứng cho thẮy 'a sẮ sìf phu ơ? ĐĂng Kinh sffn sà?ng chẮp nhẶn sự cai trì cù?a quĂn Minh và? rf?ng nhiĂ?u thẮ gia vòng tẶc ơ? khu vực nà?y, 'f̣c biẶt là? hò Màc, 'àf trung thà?nh phùc vù quĂn Minh. Nfm 1407 ngươ?i Minh nòi hơn 1100 nhĂn vẶt cò thẮ lực 'ìa phương bà?y tò? sự trung thà?nh với nhà? Minh và? yĂu cĂ?u vù?ng 'Ắt cù?a hò sàt nhẶp và?o 'Ắ quẮc Trung Hoa. Tà?i liẶu cù?a nhà? Minh ghi lài rf?ng hơn 9000 ngươ?i 'ìa phương sau 'ò 'àf 'Ắn thù? 'Ă nhà? Minh 'Ă? 'ược sf́c phong là?m quan chức cẮp tì?nh. HiẶu lực cù?a sự cai trì cù?a nhà? Minh 'àf khĂng thĂ? xà?y ra nẮu khĂng cò sự chẮp nhẶn và? tham gia với mức 'Ặ lớn cù?a ngươ?i 'ìa phương [5] .
KhĂng khò 'Ă? 'òc cài gòi là? â?~phong trà?o già?i phòng dĂn tẶcâ?T cù?a LĂ Lợi như là? cuẶc chinh phùc cù?a Thanh NghẶ 'Ắi với ĐĂng Kinh, với viẶc nhiĂ?u nhĂn vẶt ĐĂng Kinh xem ngươ?i Minh như thẮ lực bà?o vẶ chẮng sự quĂ kẶch cù?a càc tì?nh phìa nam. Cài nhì?n nà?y 'i ngược với càch viẮt sư? cù?a nhà? LĂ và? càch viẮt sư? dĂn tẶc chù? nghìfa thơ?i hiẶn 'ài, nhưng khi xèt càc sự kiẶn vĂ? sau, nò lài 'àng tin hơn so với khuynh hướng thĂng thươ?ng già? tà?ng như nhiĂ?u ngà?n ngươ?i phùc vù quĂn Minh hof̣c 'àf biẮn mẮt và?o mà?n sương phương bf́c hof̣c bĂfng dưng quay lài thà?nh ngươ?i yĂu nước.
Vai trò? cù?a NguyĂfn Tràfi, sìf phu ĐĂng Kinh nĂ?i tiẮng và? là? ngươ?i vĂ? nam 'Ă? gia nhẶp 'oà?n quĂn LĂ Lợi ơ? Thanh NghẶ, khĂng phà?i là? nhĂn vẶt tiĂu biĂ?u hay 'ài diẶn cho xu thẮ chung cù?a quĂ Ăng. Càc bà?i thơ Ăng viẮt trong thơ?i Minh và? trước lùc Ăng vĂ? nam phùc vù LĂ Lợi, thĂ? hiẶn, như càch dù?ng tư? cù?a O.W. Wolters, â?omẶt ngươ?i xa là ngay trĂn mà?nh 'Ắt cù?a mì?nhâ? [6] . NhiĂ?u bà?i vfn Ăng viẮt sau khi Ăng vĂ? nam là? nhưfng là thư gư?i ngươ?i cù?ng thơ?i phùc vù nhà? Minh, thùc giùc hò xoay sang phùc vù LĂ Lợi [7] . Sau nà?y NguyĂfn Tràfi bì cĂ lẶp và? triẶt tiĂu â?" bì cào buẶc tẶi giẮt vua và? bì xư? trà?m nfm 1442. Thà?m kìch nà?y chf́c chf́n cò sự tàc 'Ặng cù?a viẶc Ăng 'àf tàch mì?nh khò?i cà? nhưfng ngươ?i 'Ă?ng hương ơ? ĐĂng Kinh 'Ă? phùc vù quyĂ?n lợi cù?a Thanh NghẶ, và? mf̣t khàc, nhưfng bà?i thuyẮt lỳ cù?a Ăng vĂ? càch cai trì và? nĂf lực cù?a Ăng muẮn 'ưa thĂm ngươ?i ĐĂng Kinh và?o phùc vù cĂng viẶc triĂ?u chình lài khiẮn Ăng bì cĂ lẶp bơ?i nhưfng thẮ lực 'ang lĂn tư? Thanh NghẶ.
LĂ Thành TĂng (trì vì? 1460-1497) thươ?ng 'ược xem là? vì vua vìf 'ài nhẮt trong lìch sư? ViẶt Nam bơ?i vì? Ăng tào lẶp mẶt chình quyĂ?n trung ương kiĂ?u Trung Hoa và? 'àf cò cuẶc chinh phùc Chfmpa. ThẮ nhưng thà?nh tựu quan tròng nhẮt cù?a Ăng lài khĂng thươ?ng 'ược cĂng nhẶn: 'ò là? thà?nh cĂng cù?a Ăng trong viẶc tẶp hợp 'oà?n cẶn thĂ?n dung hò?a cà? quyĂ?n lợi cù?a ĐĂng Kinh và? Thanh NghẶ. TriĂ?u 'ài cù?a Ăng, và? Ăm hươ?ng trong sự trì vì? cù?a ngươ?i con nẮi nghiẶp, 'àf tàm thơ?i dẶp tf́t càc cfng thf?ng nhơ? viẶc 'àp ứng càc quyĂ?n lợi cù?a càc phe. MẶt khìa cành trong sự 'àp ứng nà?y là? viẶc chinh phùc làfnh 'ìa ngươ?i Chà?m ra tới 'è?o Cù? MĂng, ơ? biĂn giới phìa nam cù?a nơi sau 'ò là? tì?nh Bì?nh Đình. Nò 'em lài cho phe Thanh NghẶ mẶt khoà?ng khĂng gian mới cho tham vòng cù?a hò. MẶt khìa cành khàc trong sự 'àp ứng quyĂ?n lợi nà?y là? càc khoa thi tào cơ hẶi nhẶp triĂ?u chình cho nhưfng ngươ?i ĐĂng Kinh cò gia 'ì?nh tư?ng phùc vù ngươ?i Minh [8] . Tuy vẶy thà?nh cĂng cù?a vua LĂ Thành TĂng phĂ?n lớn bf́t nguĂ?n tư? uy tìn cà nhĂn cù?a Ăng. Nò thĂ? hiẶn ròf khi chì? hơn mẶt thẶp niĂn sau khi Ăng mẮt, triĂ?u 'ì?nh bf́t 'Ă?u phĂn ràf thà?nh nhưfng phe nhòm diẶt nhau 'Ă? rĂ?i sau 'ò khơ?i 'Ă?u cho ba thẮ hẶ chiẮn tranh giưfa ĐĂng Kinh và? Thanh NghẶ, tức là? cuẶc nẶi chiẮn LĂ-Màc cù?a thẮ kỳ? 16. ĐĂy là? chương xung 'Ặt thứ hai mà? tĂi chòn thà?o luẶn trong bà?i viẮt nà?y.

o0o​

---------------------------------------------------------------------------------------
[5]A.B.Woodside, â?oEarly Ming Expansionism (1406-1427): Chinaâ?Ts Abortive Conquest of Vietnamâ?, Papers on China, 17, (1963), trang 12-21, thĂ? hiẶn ngĂ?m mức 'Ặ ngươ?i 'ìa phương tham gia chình quyĂ?n Minh, nhưng mang tình phĂn tìch tẶp trung và?o thẮt bài chung cuẶc cù?a chình sàch cù?a Minh. John K. Whitmore, Vietnam, HĂ? Quỳ Ly, and the Ming (1371-1421), New Haven, Yale Southeast Asia Studies, 1985, trang 91-116, cung cẮp sự xem xèt bao quàt hơn, ìt phĂn tìch, vĂ? chù? 'Ă? nà?y.
[6]O.W.Wolters, â?oA stranger in his own land: NguyĂfn Tràfiâ?Ts Sino-Vietnames poems, written during the Ming occupationâ?, The Vietnam Forum, 8 (Summfer-Fall 1986), trang 60-90.
[7]Vì dù, xem NguyĂfn Khf́c ViẶn & Hưfu Ngòc, Vietnamese Literature, Hanoi, Foreign Languages Publishing House, trang 241-244. Cùfng xem Stephen Oâ?THarrow, â?oNguyĂfn Tràfiâ?Ts Bì?nh NgĂ Đài Cào of 1428â?, Journal of Southeast Asian Studies, 10, 1 (March 1979), trang 164-173.
[8]Nola Cooke, â?oNineteenth-Century Vietnamese Confucianization in Historical Perspective: Evidence from the Palace Examinations (1463-1883)â?, Journal of Southeast Asian Studies, 25, 2 (September 1994), trang 277-281.

Sự hôfn loạn trong đâ?u thế ky? 16 thê? hiện qua nhưfng cuộc nô?i dậy cu?a nông dân ơ? Đông Kinh, ma? lớn nhất la? cu?a Trâ?n Cao. Đó la? một nha? sư tự nhận mi?nh la? Đế Thích giáng sinh va? hậu duệ nha? Trâ?n. Nhưfng sự hôfn loạn na?y có thê? dêf da?ng được hiê?u la? pha?n ứng mang tính Phật giáo cu?a Đông Kinh trước thay đô?i được gán cho triê?u Lê cu?a Thanh Nghệ va? yếu tố Nho giáo cu?a nó [9] . Nhân vật tái lập trật tự ơ? Đông Kinh, Mạc Đăng Dung, la? tha?nh viên trong cu?ng gia đi?nh họ Mạc ma? tư?ng u?ng hộ nha? Minh một thế ky? trước. Ông tập hợp nhóm cận thâ?n mơ? rộng cư?a cho các gia đi?nh Đông Kinh va? tha?nh công trong việc huy động sự u?ng hộ địa phương [10] . Một chi tiết quan trọng nhưng ít được nhắc tới la? Đông Kinh đaf trung tha?nh sâu sắc với gia đi?nh họ Mạc trong thế ky? 16 va? Đông Kinh đaf cứng rắn chống lại cuộc chinh phục cu?a đoa?n quân Thanh Nghệ va?o cuối thế ky? na?y.
Trịnh Tu?ng, ngươ?i dâfn đâ?u cuộc chinh phục cu?a Thanh Nghệ đối với Đông Kinh trong thập niên 1590, đaf tô? chức sự chiếm đóng quân sự tại Đông Kinh ma? vâfn co?n thê? hiện rof khi Alexander de Rhodes sống ơ? đó trong thập niên 1620 va? 1630. Alexander de Rhodes tươ?ng thuật, có ve? với sự phóng đại, ră?ng 50.000 lính tư? Thanh Nghệ đóng thươ?ng trực tại ?ohoa?ng tha?nh? ơ? Đông Kinh đê? ba?o vệ nhưfng ngươ?i trị vi? va? đa?n áp các cuộc nô?i dậy ơ? các ti?nh xung quanh Ha? Nội. Bên cạnh đó co?n la? các đoa?n thu?y quân lớn tuâ?n tra trên sông ?ođê? ba?o vệ ông hoa?ng trước mọi phe pha?n loạn? [11] . Cho đến tận năm 1630, các cuộc ca?n quét cu?a họ Mạc tư? thung lufng Cao Bă?ng phía bắc, nơi nha? Mạc tiếp tục trị vi? cho đến thập niên 1670, thê? hiện dư âm cuộc nô?i dậy chống lại nha? Trịnh cu?a nhưfng cư dân vu?ng phía đông Đông Kinh [12] . Cho mafi đến thập niên 1650, dưới sức ép cu?a thất bại quân sự ơ? miê?n nam, nha? Trịnh mới bắt đâ?u thu phục nhiê?u ngươ?i Đông Kinh dưới trướng cu?a họ. Kết qua? cu?a việc na?y la? cuộc xung đột phe nhóm kéo da?i dựa trên các cạnh tranh quyê?n lợi địa phương [13] . Các căng thă?ng tương tự cufng thê? hiện trong các cuộc nô?i loạn lan rộng hâ?u khắp Đông Kinh trong thập niên 1740, 1750 va? 1760 khi các đoa?n quân nông dân địa phương bị lính tư? Thanh Nghệ đa?n áp sau nhiê?u năm đánh nhau.
Qua nhưfng gi? tri?nh ba?y, điê?u ma? tôi hi vọng thê? hiện la? cuộc xung đột vu?ng giưfa Đông Kinh va? Thanh Nghệ la? đặc điê?m nô?i bật trong hi?nh dung cu?a chúng ta vê? một kinh nghiệm lịch sư? Việt Nam. Đông Kinh la? đô?ng bă?ng trô?ng lúa rộng lớn với dân số tương đối đông dọc các do?ng sông va? biê?n; ngươ?i dân ơ? đây xem vu?ng rư?ng núi chu? yếu la? điê?u gi? đó xa lạ. Thanh Nghệ chạy da?i va?o miê?n nam với đô?ng lúa thưa thớt giưfa các đô?i va? núi; đô?i núi ơ? nhiê?u nơi kéo da?i ra vu?ng duyên ha?i; nhưfng ngươ?i trô?ng lúa sống như các láng giê?ng gâ?n cu?a các nhóm miê?n cao có cách sống ít mang tính nông nghiệp hơn. Trong nhiê?u thế ky?, Đông Kinh da?y đặc các chu?a chiê?n va? lâu đa?i; các quan lại ngươ?i Trung Hoa va? vua nước Việt đaf cai trị ơ? Đông Kinh nhiê?u thế ky?. Trong nhiê?u thế ky?, Thanh Nghệ la? vu?ng biên giới tương đối hoang vu giưfa Đông Kinh va? khu vực ngươ?i Cha?m ơ? phía nam. Bắt đâ?u với Hô? Quý Ly va? sau đó với Lê Lợi, Thanh Nghệ trơ? tha?nh khu vực cu?a các vị vua va? lafnh chúa có khao khát thống trị Đông Kinh; đó la? nơi tuyê?n quân cho triê?u đi?nh va? la? quê hương cu?a nhưfng ngươ?i nghif ră?ng họ pha?i lao động kham khô? giưfa sự nhufng lạm miê?n bắc cu?a Đông Kinh. Đông Kinh, mặc du? có liên hệ chặt chef hơn với văn hóa Trung Hoa, không thê? cạnh tranh vê? mặt quân sự với Thanh Nghệ, bơ?i vi? đă?ng sau Thanh Nghệ la? một vu?ng rộng lớn cu?a nhưfng ngươ?i nói tiếng Việt, một kho tiê?m ta?ng nguô?n nhân lực bô? sung lính nhập nguf, nhưfng ngươ?i không quen với va? không chịu ra?ng buộc bơ?i nhưfng lê? thói cu?a ngươ?i nông dân trô?ng lúa. Đô?i lại, Thanh Nghệ không thê? thống trị khu vực nếu nó mơ? rộng ra ngoa?i tâ?m với cu?a Thanh Nghệ; trong thế ky? 17, nôf lực trong suốt nhiê?u năm cu?a Thanh Nghệ muốn kiê?m soát các lafnh địa nă?m sâu vê? hướng nam đaf kết thúc trong thất bại. Vậy loại khu vực na?o xuất hiện sau Thanh Nghệ?

o0o​

---------------------------------------------------------------------------------------
[9]Như trên (chú thích 8) , trang 288-293
[10]Như trên, trang 284-288
[11]Alexander de Rhodes, Histoire du Royaume de Tunquin, Lyon, Jean Baptiste Devenet, 1651, trang 16-17
[12]L. Cadiere, ?oLe Mur de Đô?ng Hới: etude sure l?Tetablissement des Nguyêfn en Cochinchine?, Bulletin de l?TEcole Francaise d?TExtreme-Orient, 6 (1906), trang 138.
[13]Như trên, trang 11-22.

Đe?o Ngang va? da?i Hoa?nh Sơn, ơ? biên giới phía nam cu?a Thanh Nghệ, đaf la? mufi phía nam cu?a vương quốc ngươ?i Việt trong nhiê?u thế ky?. Đă?ng sau nó la? một đô?ng bă?ng hẹp dọc biê?n, rộng khoa?ng 30 cây số giưfa núi va? biê?n, kéo da?i khoa?ng 250 cây số đến đe?o Ha?i Vân. Khu vực na?y, thơ?i hiện đại gô?m các ti?nh Qua?ng Bi?nh, Qua?ng Trị va? Thư?a Thiên, được các nha? cai trị ngươ?i Việt trong thế ky? 15 va? 16 gọi la? Thuận Hóa; nó bao gô?m các lafnh thô? thay phiên bị chiếm, bị chinh phục bơ?i nhưfng nha? cai trị Trung Hoa va? Việt Nam suốt nhiê?u thế hệ, nhưng cho đến thế ky? 15, nó vâfn la? vu?ng biên giới tranh chấp bơ?i các vua Cha?m. Trong thập niên 1470, vua Lê Thánh Tông đưa quân vượt qua Thuận Hóa, chinh phục va? đóng quân trên ba trăm cây số lafnh thô? dọc biê?n nă?m giưfa đe?o Ha?i Vân va? đe?o Cu? Mông, ma? khi đó gọi la? Qua?ng Nam, nay la? các ti?nh Qua?ng Nam, Qua?ng Ngafi va? Bi?nh Định. Diêfn biến na?y mơ? cư?a biên giới phía nam cho sự ba?nh trướng chưa tư?ng có cu?a ngươ?i Việt.
Danh tư? ?~nam tiến?T đaf trơ? tha?nh một phạm tru? quan trọng trong cách viết sư? cu?a Việt Nam. Du? được nhi?n tiêu cực như sự xâm chiếm hay tích cực như một sức mạnh, thi? danh tư? na?y thươ?ng được phân loại như một điê?u có săfn trong cái gọi la? tính cách Việt Nam, một tiến tri?nh đaf diêfn ra trong suốt lịch sư? Việt Nam, va? theo mô hi?nh na?y, nó được xác định la? bắt đâ?u tư? thế ky? 10 khi ngươ?i Việt được cho la? đaf thoát kho?i sự kiê?m soát cu?a sự cai trị Trung Hoa. Tôi thi? muốn chia phạm tru? na?y tha?nh nhưfng chương cụ thê? va? xem nhưfng sự hi?nh tha?nh khác nhau cu?a các sự kiện tại các thơ?i điê?m va? nơi chốn khác nhau. Lafng mạn hóa hay chê trách việc mơ? rộng vê? phía nam cu?a ngươ?i Việt trong tiến tri?nh nhiê?u thế ky? cufng đê?u khiến chúng ta không thấy được nhưfng gi? đaf xa?y ra ơ? một thơ?i điê?m hay nơi chốn nhất định. Tôi sef không nói vê? nam tiến. Thay va?o đó, tôi sef nói vê? sự hi?nh tha?nh các phiên ba?n mới cu?a việc la?m ngươ?i Việt Nam ơ? ba khu vực vư?a mới có ngươ?i Việt sinh sống ơ? bên ngoa?i đe?o Ngang: Thuận Qua?ng, Bi?nh Định va? Nam Bộ.
Nơi đâ?u tiên cu?a các vu?ng na?y tôi sef gọi la? Thuận Qua?ng, một cách nói tắt tư? hai vu?ng Thuận Hóa va? Qua?ng Nam cu?a thế ky? 15 va? 16, nhưng đaf được định nghifa lại cho mục đích cu?a tôi đê? loại trư? khu vực sâu trong phía nam, Bi?nh Định, một nơi có sức mạnh khu vực riêng cu?a nó trong thế ky? 18. Như thế Thuận Qua?ng ơ? đây la? tập trung va?o một trung tâm chính trị ơ? Phú Xuân (Huế) va? một trung tâm buôn bán ơ? Hội An va? Đa? Năfng. Sự trôfi dậy cu?a Thuận Qua?ng với tư cách một trung tâm quyê?n lực khu vực mới trong hệ thống chính trị, xaf hội, kinh tế va? văn hóa đaf bắt đâ?u bă?ng việc di dơ?i cu?a Nguyêfn Hoa?ng va? tu?y tu?ng va?o khu vực na?y năm 1558. Nguyêfn Hoa?ng xuất thân tư? Thanh Nghệ va? liên minh với các phe khác cu?a Thanh Nghệ chống lại nha? Mạc ơ? Đông Kinh. Trong thập niên 1590, Nguyêfn Hoa?ng đưa quân tư? Thuận Qua?ng tham gia va?o các chiến dịch chặng cuối đuô?i quân Mạc ra kho?i Đông Kinh. Tuy vậy, các nôf lực cu?a Trịnh Tu?ng muốn đặt Nguyêfn Hoa?ng ơ? dưới uy quyê?n cu?a ông ta thất bại, va? va?o năm 1600, Nguyêfn Hoa?ng quay vê? Thuận Qua?ng va? cu?ng cố sức mạnh cu?a gia đi?nh tại đó [14] .
Trong nhưfng năm 1620, căng thă?ng giưfa nhưfng ngươ?i con cu?a Trịnh Tu?ng va? Nguyêfn Hoa?ng bu?ng nô? tha?nh cuộc chiến, va? giao tranh kéo da?i hơn 50 năm. Các tư? áp dụng cho hai bên thê? hiện một ca?m thức mạnh mef cu?a sự phân biệt không gian. Vương quốc phía bắc, do họ Trịnh cai trị, được gọi la? Đa?ng Ngoa?i, va? vương quốc phía nam cu?a họ Nguyêfn được gọi la? Đa?ng Trong. Các tư? ?~ngoa?i?T va? ?~trong?T có thê? hiê?u đơn gia?n như ngôn tư? phân cách tính chất trung ương va? bên lê?, hoặc chúng có thê? được soi sáng bă?ng một cặp diêfn đạt khác đươc sư? dụng trong thế ky? 15 đê? diêfn ta? việc đi lại dọc trục bắc ?" nam: va?o nam, va? ra bắc. Ý niệm vê? việc đi ?~va?o?T phía nam va? ?~ra?T bắc, miê?n nam ?~ơ? trong?T va? miê?n bắc ?~ơ? ngoa?i?T đaf được giáo sư Nguyêfn Ta?i Câ?n phân tích dựa trên kinh nghiệm đi lại giưfa vu?ng đô?ng bă?ng mơ? cu?a sông Hô?ng với Ha? Nội la? trung tâm va? các lafnh thô? hẹp phía nam bị hạn chế giưfa núi va? biê?n [15] . Gia?i thích na?y la? kha? tín khi dựa trên tra?i nghiệm địa hi?nh cu?a con ngươ?i.
---------------------------------------------------------------------------------------
[14]K.W. Taylor, ?oNguyêfn Hoa?ng and the Beginning of Vietnam?Ts Southward Expansion? trongg quyê?n Southeast Asia in the Early Modern Era, Anthony Reid (biên tập), Ithaca, Cornell University Press, 1993, trang 42-65.
[15]Nguyêfn Ta?i Câ?n, ?oVê? việc du?ng hai động tư? ?~va?o?T ?~ra?T đê? chi? sự di chuyê?n đến một địa điê?m ơ? phía nam hay phía bắc trong tiếng Việt hiện đại?, Tạp chí Khoa Học, 4, (1991), trang 36-42.

Là?m thẮ nà?o nhưfng ngươ?i sẮng â?~ơ? trongâ?T khĂng gian miĂ?n nam hèp cò thĂ? chẮng 'ơf càc 'ợt tẮn cĂng liĂn tiẮp cù?a ngươ?i sẮng â?~ơ? ngoà?iâ?T trĂn 'Ă?ng bf?ng rẶng lớn? Nhưfng ngươ?i â?~bĂn trongâ?T 'àf khĂng chì? vượt qua sàu chiẮn dìch lớn cù?a ngươ?i â?~bĂn ngoà?iâ?T mà? hò cùfng phà?n kìch và? chiẮm cứ nhiĂ?u nơi cù?a Thanh NghẶ trong nhiĂ?u nfm cù?a thẶp niĂn 1650 trong lùc 'Ă?ng thơ?i 'ưa 'Ặi quĂn 'Ă?u tiĂn cù?a ngươ?i ViẶt và?o 'Ă?ng bf?ng sĂng MĂkĂng. LiẶu viẶc â?~ơ? trongâ?T cò 'em lài lợi thẮ nà?o khĂng? Dươ?ng như là? cò, bơ?i vì? nhưfng ngươ?i miĂ?n nam tẶn dùng â?~sự ơ? trongâ?T cù?a hò bf?ng càch 'f́p lùfy giưfa biĂ?n và? nùi ơ? cư?a bĂ? NhẶt LẶ tài ĐĂ?ng Hới, càch khĂng xa nơi 'ược thư?a nhẶn là? biĂn giới giưfa Đà?ng Ngoà?i và? Đà?ng Trong tài sĂng Gianh [16] . Đf?ng sau càc lùfy, nhưfng nĂng dĂn â?" quĂn 'Ặi sẮng chen chùc trong càc là?ng â?" chẮt gàc tự tùc. Trong toà?n bẶ càc trẶn chiẮn cù?a thẮ kỳ? 17, ngươ?i bf́c chưa bao giơ? vượt qua nơi nà?y. Hò chưa bao giơ? â?~và?o 'ược trongâ?T? Tài sao?
MẶt càch già?i thìch là? ngươ?i miĂ?n nam bà?o vẶ làfnh thĂ? cù?a hò trong khi ngươ?i miĂ?n bf́c càch xa nhà? ơ? mẶt nơi khĂng quen thuẶc. Ngoà?i ra, mĂfi nfm chì? cò mẶt khoà?ng thơ?i gian ngf́n thuẶn lợi cho giao chiẮn vì? sự hàn chẮ cù?a mù?a khĂ khi quĂn 'Ặi cò thĂ? di chuyĂ?n, hàn chẮ giò 'Ă? giùp hoàt 'Ặng thù?y quĂn, và? thiẮu tiẮp viẶn tư? miĂ?n bf́c; nẮu ngươ?i miĂ?n nam 'ơn già?n chì? khàng cự 'ù? lĂu, ngươ?i miĂ?n bf́c sèf phà?i lui quĂn trước khi 'ươ?ng tiẮp tẮ cù?a hò càn kiẶt hof̣c trước khi cò thay 'Ă?i vĂ? giò và? cò mưa. Tuy nhiĂn, 'iĂ?u tĂi muẮn nhẮn mành là? nhưfng cĂn nhf́c chiẮn lược nà?y gf́n với mẶt tì?nh thẮ cù thĂ?, mẶt 'ìa hì?nh cù thĂ?, và? rf?ng chùng khĂng 'ược trà?i qua như nhưfng quan niẶm trư?u tượng mà? như nhưfng khà? nfng thẶt sự.
MẶt sự xem xèt kỳf 'ìa hì?nh ơ? ĐĂ?ng Hới và? nhưfng nĂf lực cù?ng cẮ nơi nà?y bf?ng lùfy cù?a con ngươ?i cho ta thẮy mẶt khĂng gian tương 'Ắi nhò? giưfa nùi và? biĂ?n mà? 'Ă? qua nơi nà?y chì? cò hai tuyẮn 'ươ?ng khà? dìf: mẶt â?o'ươ?ng nùiâ? ơ? phìa tĂy bfng qua nhưfng 'Ă?i thẮp dưới chĂn nùi và? mẶt â?o'ươ?ng biĂ?nâ? ơ? phìa 'Ăng bfng qua rì?a cĂ?n càt ơ? bơ? biĂ?n. Ơ? giưfa hai tuyẮn 'ươ?ng nà?y là? mẶt dà?i rẶng cù?a sĂng và? 'Ă?m lĂ?y. Ròf rà?ng ngươ?i miĂ?n bf́c khĂng cò khà? nfng vượt qua nơi nà?y chì? bf?ng thù?y quĂn; nẮu khĂng cò bẶ binh, lực lượng thù?y quĂn cù?a hò khĂng phà?i là? 'e dòa thẶt sự cho phìa nam ĐĂ?ng Hới. MẶt phĂ?n là? vì? ưu thẮ vượt trẶi cù?a thù?y quĂn miĂ?n nam, nhưfng ngươ?i 'àf hòc tư? ngươ?i BĂ? Đà?o Nha càch trang bì và? sư? dùng sùng 'ài bàc trĂn thuyĂ?n, nhưng ngay cà? nẮu khĂng cò 'iĂ?u nà?y, thì? khà? nfng bà?o vẶ bơ? biĂ?n cù?a phìa nam cò vè? vĂfn vượt trẶi hơn quĂn miĂ?n bf́c nẮu khĂng cò hĂf trợ cù?a bẶ binh. Sự nghiĂn cứu nà?y cho thẮy 'ìa hì?nh tài ĐĂ?ng Hới trơ? thà?nh tĂm 'iĂ?m cù?a giao tranh, nò nf?m ngay trong biĂn giới và? ơ? mẶt nơi mà? chòn lựa di chuyĂ?n bf?ng 'ươ?ng bẶ bì hàn chẮ ơ? hai tuyẮn 'i lài hàn hèp. ViẶc àp dùng trì tu? con ngươ?i tài 'ìa hì?nh nà?y 'àf tào nĂn mẶt hẶ thẮng tươ?ng trà?i dà?i tư? càc ng̣òn nùi ơ? hai nơi khàc nhau và? bao gĂ?m càc thà?nh lùfy dòc bơ? biĂ?n ơ? trĂn càc 'ùn càt [17] .
TĂi 'àf dư?ng lài ơ? ĐĂ?ng Hới bơ?i vì? chình tài 'Ăy ba thẮ hẶ càc làfnh tù vù?ng 'àf liĂn tùc 'ùng trẶn, nơi Đà?ng Ngoà?i và? Đà?ng Trong 'àf thư? thàch và? 'ình lượng sự phĂn càch cù?a hò. Tài sao nhưfng bà?n sf́c và? tham vòng vù?ng nà?y lài thĂ? hiẶn bf?ng 'ài bàc, gươm và? voi trẶn thay vì? bf?ng nhưfng phương thức giao tiẮp Ăn hò?a hơn như thương thuyẮt và? nhượng bẶ? MẶt già?i thìch thu hùt và? thươ?ng 'ược trìch dĂfn là? viẶc chì? ra rf?ng, trong nhưfng nfm nà?y, Trung QuẮc 'ang trà?i qua giai 'oàn dà?i thay 'Ă?i triĂ?u 'ài và?, khi khĂng cò sự 'e dòa can thiẶp cù?a Trung QuẮc, ngươ?i ViẶt khĂng cươfng 'ược nẶi chiẮn. Nhưng cò ìt nhẮt ba luẶn cứ chẮng lài quan niẶm nà?y. ĐĂ?u tiĂn, biẶn luẶn ơ? trĂn sèf khĂng già?i thìch 'ược cuẶc chiẮn ĐĂng Kinh với Thanh NghẶ kèo dà?i hĂ?u hẮt thẮ kỳ? 16, trư? phi ngươ?i ta muẮn nòi rf?ng và?o thơ?i 'ò, sự suy thoài cù?a triĂ?u Minh 'àf loài bò? mẮi 'e dòa can thiẶp cù?a Trung QuẮc, nhưng như thẮ 'iĂ?u nà?y trơ? thà?nh mẶt kiĂ?u già?i thìch rẮt khĂng chình xàc, thẶm chì tù?y tiẶn. Thứ hai, viẶc Trung QuẮc tiẮp tùc là? mẶt yẮu tẮ trong chình trì ViẶt Nam trong suẮt thơ?i chiẮn tranh thẮ kỳ? 16 và? 17, ngay cà? trong giai 'oàn chuyĂ?n tiẮp triĂ?u 'ài, bì bò? qua quà dĂf dà?ng. Trong thẮ kỳ? 16, càc làfnh 'ào Thanh NghẶ gf́ng sức nhơ? 'Ắn hà?nh 'Ặng cù?a nhà? Minh 'Ă? chẮng lài ĐĂng Kinh. MẶt 'Ặi quĂn Minh 'àf 'Ắn trong nhưfng nfm 1540, nhưng xung 'Ặt 'àf trành 'ược nhơ? nĂf lực ngoài giao cù?a nhà? Màc. Sau khi hò chinh phùc 'ược ĐĂng Kinh, nhưfng cẮ gf́ng cù?a hò Trình nhf?m tiĂu diẶt hf?n 'Ắi thù? 'àf bì cà?n trơ? suẮt gĂ?n tàm thẶp niĂn bơ?i sự bà?o vẶ cù?a nhà? Minh, sau 'ò là? nhà? Thanh, dà?nh cho hò Màc ơ? tì?nh Cao Bf?ng nơi biĂn giới với Trung QuẮc [18] .
---------------------------------------------------------------------------------------

[16]Đàng chù ỳ là? cho 'Ắn thơ?i 'iĂ?m khi bà?i nà?y 'ược viẮt, 1996, nẮu 'i bf?ng xe mày tư? Hà? NẶi 'Ắn Sà?i Gò?n, vĂfn chì? cò duy nhẮt mẶt nơi khĂng cò chiẮc cĂ?u nà?o 'ược xĂy và? ngươ?i ta phà?i 'i phà?, và? 'ìa 'iĂ?m 'ò là? tài sĂng Gianh.
[17]L. Cadiere, trang 138-140
[18]K.W. Taylor, â?oThe Literati Revival in Seventeenth-Century Vietnamâ?, The Journal of Southeast Asian Studies, 18, 1 (March 1987), trang 17.

Thứ ba, chắc chắn la? sai lâ?m khi gia?i thích xung đột vu?ng ơ? Việt Nam la? vi? thiếu đe dọa tư? ngoa?i, cứ như thê? một trong số ít nhưfng điê?u, nếu không pha?i la? điê?u duy nhất, khiến ngươ?i Việt Nam trơ? tha?nh một loại ngươ?i riêng biệt la? nhơ? một pha?n ứng chung hay thống nhất trước mối đe dọa can thiệp cu?a nước ngoa?i. Điê?u na?y đơn gia?n la? sự kiêu ngạo cu?a cách viết sư? dân tộc chu? nghifa đaf biến ?otinh thâ?n chống ngoại xâm? tha?nh tố chất vifnh cư?u trong ?oba?n sắc Việt Nam?. Việc đi ti?m ơ? Trung Quốc hay nơi khác nhưfng gia?i thích cho chuyện xa?y ra ơ? Việt Nam không co?n la? một chiến lược phân tích la?m tho?a mafn, đặc biệt khi môṭ cách nhi?n sự việc đáng tin hơn rof ra?ng ơ? ngay trước mắt. Nếu chúng ta có thê? bo? ra kho?i đâ?u óc mi?nh quan niệm vê? ?ochất Việt Nam? như một đối tượng tri thức va? thay va?o đó, xem xét câ?n thận điê?u ma? nhưfng ngươ?i chúng ta gọi la? ngươ?i Việt đaf la?m ơ? nhưfng thơ?i điê?m va? nơi chốn cụ thê?, thi? khi đó chúng ta sef bắt đâ?u nhi?n thấy bên dưới lớp âm thanh, ngưf âm, lơ?i nói chung, hay bất ki? cách tươ?ng tượng na?o cu?a chúng ta vê? hiện tượng ngôn ngưf con ngươ?i, la? nhưfng con ngươ?i khác biệt ma? cái nhi?n cu?a họ vê? ba?n thân va? ngươ?i khác dựa va?o địa hi?nh vu?ng họ sống va? dựa va?o nhưfng trao đô?i văn hóa có được tại vu?ng đó.
Liệu có co?n quá ngạc nhiên la? Đa?ng Trong đaf chống lại uy quyê?n cu?a Đa?ng Ngoa?i tại Đô?ng Hới trong nhiê?u thế hệ va? nhiê?u trận đánh khi chúng ta nhớ lại ră?ng nhưfng dân tộc ma? ta gọi la? Cha?m trước đó đaf tư?ng kháng cự uy quyê?n miê?n bắc cufng tại chính nơi na?y trong ha?ng trăm năm? Liệu có khó hiê?u được la? dân tộc chúng ta gọi la? ngươ?i Việt, nhưfng ngươ?i mới đến sống ơ? đây, lại có một thái độ trước quyê?n lực miê?n bắc theo nhiê?u cách cufng tương tự các cư dân trước đây? Thay vi? dofi mắt vê? Trung Quốc phía bắc đê? phân tích, có thê? đaf đu? khi quan sát kyf hơn Thuận Qua?ng va? xem xét la?m thế na?o sự định vị chiến lược va? văn hóa cu?a nhưfng ngươ?i nói tiếng Việt tại một nơi ma? trong nhiê?u thế hệ la? cu?a ngươ?i Cha?m lại có thê? giúp soi sáng va? gia?i quyết nôf lực ti?m hiê?u cu?a chúng ta. Nhưfng cư dân mới đến đaf thơ? phụng các vị thâ?n cu?a các cư dân cuf [19] . Chuyện họ cufng thư?a hươ?ng nhưfng ke? thu? cu?a cư dân cuf gây ngạc nhiên chi? bơ?i vi? mức độ tuyên truyê?n ý thức dân tộc chu? nghifa nhắm va?o ngươ?i cu?a thế ky? 20. Có thê? hưfu ích hơn nếu ta không nói vê? cuộc nam tiến cu?a dân tộc Việt, ma? thay va?o đó, nói vê? sự hi?nh tha?nh nhưfng phiên ba?n mới cu?a việc la?m ngươ?i Việt ơ? lafnh thô? trước đây cu?a ngươ?i Cha?m va? các dân tộc khác [20] .
Một sự biê?u lộ vê? khác biệt giưfa ?onhưfng phiên ba?n? la?m ngươ?i Việt có thê? nă?m trong địa hạt cu?a sự nhạy ca?m vê? tôn giáo, văn học va? thơ ca. Chính trị Việt Nam nga?y ca?ng trơ? nên địa phương hóa va? phi tập trung hóa đến mức không nhân nhượng trong tiến tri?nh cu?a thế ky? 16, nhưng sau đó, nhưfng ký ức ?oViệt? vê? thơ?i ky? ấy lại trơ? tha?nh trung tâm luân lý trong con ngươ?i Nguyêfn Bi?nh Khiêm (sinh năm 1491). Vai tro? quân sư va? thâ?y giáo cu?a ông được kích hoạt bơ?i việc ?othoái â?n? vê? quê cuf, phía đông Ha? Nội, năm 1542. Giọng nói cu?a ông được xem như một nguô?n quyê?n uy ma? không co?n ti?m thấy trong địa hạt chính trị, va? mọi lafnh tụ tham vọng trong thơ?i ông đê?u được mô ta? la? đaf đi ti?m va? nhận sự ban phúc cu?a ông da?nh cho tham vọng cá nhân va? vu?ng miê?n cu?a họ. Tuy nhiên, sau cái chết cu?a ông năm 1585, ngay ca? một trung tâm văn hóa hoặc luân lý Việt đaf không co?n tô?n tại.
Thơ ca cu?a Nguyêfn Bi?nh Khiêm va? cu?a học tro? gio?i nhất cu?a ông, Phu?ng Khắc Khoan (1528-1613), ngươ?i chọn phụng sự chúa Trịnh ơ? Ha? Nội, mô ta? thế giới như một nơi nguy hiê?m, đâ?y lo?ng tham, bạo lực, hôfn độn, tranh quyê?n đoạt lợi [21] . Ơ? một mức độ triết lý, tôn giáo hay thi ca, Nguyêfn Bi?nh Khiêm đưa quan niệm vê? nhân sinh na?y tha?nh nhưfng tuyên ngôn vê? tính tuâ?n hoa?n va? sự tu thân. Trong một ba?i thơ cu?a ông, ngôn ngưf Phật giáo xác nhận một chu ky? tuâ?n hoa?n trong biến thiên cu?a con ngươ?i; thơ?i gian liên tục đi theo nhưfng vo?ng hưng thịnh va? suy ta?n. Pha?n ứng đúng đắn cu?a con ngươ?i la? sự tu thân. Tôi muốn đối lập điê?u na?y bă?ng một sự nhạy ca?m thơ ca ma? sau đó xuất hiện ơ? phía miê?n nam.
Đa?o Duy Tư? (1572-1634) có thê? được xem la? nha? thơ Đa?ng Trong đâ?u tiên. Ông bị loại kho?i cuộc đua quyê?n chức ơ? miê?n bắc vi? chúa Trịnh khinh ông la? con nha? xướng ca, nên ông va?o nam va? phụng sự chúa Nguyêfn, rô?i tha?nh ngươ?i xướng xuất việc đắp lufy ơ? Đô?ng Hới [22] . Nhưfng ba?i thơ được cho la? cu?a ông sư? dụng một ngôn ngưf Phật giáo rất khác thơ cu?a Nguyêfn Bi?nh Khiêm. Thơ?i gian không pha?i tuâ?n hoa?n ma? la? trống rôfng; sự thông thái không pha?i la? tha?nh qua? cu?a sự tu dươfng ma? la? xa?y đến không câ?n nôf lực. Â?n dụ vê? tính cách con ngươ?i không pha?i la? mâ?u vươ?n được chăm bón ma? la? thiên nhiên không có ba?n tay con ngươ?i. So sánh với tư tươ?ng tuâ?n hoa?n nhưng có tính cạnh tranh ti?m thấy trong thơ miê?n bắc, nhưfng ba?i thơ cu?a Đa?o Duy Tư? thê? hiện một ca?m giác tự do va? tự tin không quan tâm đến quy tắc, lịch sư?, hay tô? tiên. Nhi?n bê? ngoa?i, nó cufng có ve? cho thấy một sự chuyê?n tư? tư tươ?ng Tịnh độ (Pure Land) sang Thiê?n.

o0o​

---------------------------------------------------------------------------------------
[19]Nguyêfn Thế Anh, ?oThe Vietnamization of the Cham Deity Po Nagar?, trong cuốn Essays into Vietnamese Pasts, do K.W.Taylor va? John K.Whitmore (biên tập), Ithaca, Cornell Southeast Asia Program, 1995, trang 42-50; cufng được in trong Asia Journal, 2, 1 (June 1995), trang 55-67.
[20]K.W.Taylor, ?oNguyêfn Hoa?ng?, trang 64-65.

Bây giơ? tôi chuyê?n sang ti?nh Bi?nh Định va? sự trôfi dậy cu?a một trung tâm khu vực mới tại đó trong thế ky? 18. Bi?nh Định, cụ thê? la? khu vực gâ?n kê? tha?nh phố Qui Nhơn thơ?i hiện đại, tư? lâu đaf la? một địa điê?m quan trọng cho các vua Chămpa. Nơi na?y bị các đội quân Việt cướp bóc trong nhiê?u thế ky? nhưng chưa bao giơ? bị chinh phục lâu da?i cho đến cuối thế ky? 15. Đó la? tiê?n đô?n cực nam cu?a biên giới cu?a ngươ?i Việt tư? đó cho đến 1611, khi Nguyêfn Hoa?ng chinh phục khu vực na?y vê? phía nam, bao gô?m ca? đe?o Ca?, ma? sau đó được biết đến với tên ti?nh Phú Yên. Đến cuối thế ky? 17, Bi?nh Định trơ? tha?nh khu vực hoạt động cho các binh đoa?n tiến vê? nam va? đi sâu va?o đô?ng bă?ng Mêkông. Đến nhưfng năm 1690, Bi?nh Định đaf trơ? tha?nh trung tâm cu?a một mạng lưới giao thông va? liên lạc kết nối trung tâm Thuận Qua?ng cu?a Đa?ng Trong với đô?ng bă?ng sông Mêkông. Nó cufng trơ? tha?nh trung tâm tuyê?n mộ binh lính va? lao động đê? duy tri? hoạt động quân sự ơ? sâu trong phía nam.
Một tính chất quan trọng khác cu?a Bi?nh Định la? vị trí cu?a nó như một bến cuối cu?a tuyến đươ?ng được đi lại nhiê?u dọc cao nguyên đến thung lufng Mêkông, băng qua An Khê, Plây Ku, va? đến sông Mêkông ơ? Stung Treng ơ? nơi ma? hiện nay la? phía bắc Campuchia, nơi nó nối kết với mạng lưới giao thương to?a ra tư? Ayudhaya/Bangkok. Thương mại di chuyê?n dọc tuyến đươ?ng na?y, nối Bi?nh Định với nhưfng mối quan tâm buôn bán cu?a ngươ?i Xiêm. Các dân tộc vu?ng cao va? ngươ?i Việt tham gia va?o hoạt động thương mại na?y, nhưng các cộng đô?ng ngươ?i Hoa ơ? Ayudhaya/Bangkok va? Qui Nhơn cung cấp vốn va? nhưfng mối quan hệ đê? kích hoạt giao thương. Qui Nhơn trơ? tha?nh trung tâm thương mại quan trọng tại đâ?u mối cu?a một ca?ng biê?n lý tươ?ng, con đươ?ng phía tây qua núi, con đươ?ng phía bắc đến Thuận Qua?ng, va? con đươ?ng phía nam đến đô?ng bă?ng sông Mêkông [23] .
Trong thế ky? 18, nhưfng nha? cai trị ơ? Thuận Qua?ng nga?y ca?ng quan tâm đến Bi?nh Định, xem nó như một điê?m nối uy quyê?n cu?a họ với vu?ng biên giới phía xa. Một nghiên cứu gâ?n đây đaf phân tích buô?i khơ?i nghiệp cu?a phong tra?o Tây Sơn (Tây Sơn nă?m ơ? lưu vực sông giưfa Qui Nhơn va? An Khê) nhưfng năm 1770, xem đó la? một sự pha?n ứng vu?ng trước nhưfng yêu sách cu?a các nha? cai trị Thuận Qua?ng áp đặt lên vu?ng na?y [24] . Ngoa?i ra, địa điê?m Qui Nhơn đem lại nhưfng kha? năng rof rệt như một trung tâm quyê?n lực. Nguyêfn Nhạc, ngươ?i anh ca? dâfn đâ?u cuộc nô?i dậy, đaf theo đuô?i việc trơ? tha?nh ?ohoa?ng đế? tại Qui Nhơn. Trong thập niên 1780, tranh chấp giưfa Nhạc va? em trai Huệ đaf dâfn tới đụng độ đê? gia?nh quyê?n kiê?m soát Qui Nhơn. Va? va?o cuối thế ky? ấy, sự kiê?m soát Qui Nhơn trơ? tha?nh ám a?nh tranh gia?nh cu?a quân Tây Sơn va? đối phương cu?a họ, liên tục thay chu?, vây hafm, bao vây lâ?n nưfa trong nhiê?u năm; ca? cho đến khi tương quan cuộc chiến đaf khiến nơi na?y không co?n quan trọng vê? quân sự, thi? Qui Nhơn vâfn la? đối tượng tranh gia?nh, có lef ơ? một mức độ na?o đấy, được the?m muốn như một trung tâm thương mại có ca?ng va? kết nối đươ?ng bộ với Bangkok.
Đến nga?y nay, Bi?nh Định vâfn duy tri? tiếng tăm la? ti?nh thiện chiến nhất, sa?n sinh nhưfng chiến binh vof nghệ cao cươ?ng. Trong một khoa?nh khắc ngắn ngu?i, ngươ?i tư? Bi?nh Định nắm lấy sân khấu trung tâm trong chính trươ?ng va? chiến trươ?ng cu?a ngươ?i Việt. Phong tra?o Tây Sơn, bắt đâ?u la? một hôfn hợp ngươ?i dân tộc vu?ng cao, nông dân đô?ng bă?ng va? lái buôn Trung Hoa, đaf bu?ng nô? tại Bi?nh Định, đưa quân chinh nam phạt bắc va? thúc đâ?y 30 năm chiến tranh giưfa các khu vực có ngươ?i nói tiếng Việt sinh sống. Mặc du? Bi?nh Định không có ta?i nguyên đê? trơ? tha?nh một trung tâm đu? sức khống chế các vu?ng khác trong bất ki? thơ?i gian da?i na?o, nhưng nó cufng bộc lộ một cái nhi?n khu vực vê? vấn đê? la?m ngươ?i Việt. Nó sa?n sinh la? một nhân vật, Nguyêfn Huệ, ngươ?i dâfn quân tư? lafnh thô? na?y sang lafnh thô? khác va? đaf cố ti?m cách thống nhất mọi khu vực cu?a ngươ?i Việt dưới uy quyê?n cu?a ông. Việc ông thất bại thươ?ng được quy cho la? vi? cái chết bất ngơ? cu?a ông. Nhưng có lef ngươ?i ta đaf không da?nh đu? sự chú ý cho câu ho?i la?m thế na?o viêfn kiến khu vực cu?a Bi?nh Định đaf có thê? định hi?nh tham vọng cu?a ca? ông va? nhưfng ngươ?i kế vị yếu kém, va? khiến họ dêf bị đe dọa bơ?i một đối thu? có một viêfn kiến khu vực khác. Chư?ng na?o một sức mạnh quân sự tự nguyện va? chuôfi da?i thắng trận co?n la? bí quyết giúp có quyê?n lực chính trị, ngươ?i cu?a Bi?nh Định có thê? chiếm ưu thế. Nhưng khi đối diện với một đối thu? đaf thua trận liên tục nhưng luôn đứng dậy, một đối thu? có tâ?m nhi?n chiến dịch lâu da?i chứ không chi? một trận đánh, một đối thu? xem tha?nh công không pha?i nhơ? giao tranh ma? la? kết qua? cu?a tô? chức, re?n luyện, huy động ta?i nguyên, chuâ?n bị, hoạch định va? chơ? đợi, chơ? đợi, chơ? đợi, thiên ta?i Tây Sơn, đứng trước một đối thu? như thế, bôfng chi? trơ? tha?nh một sự gan dạ cấp ti?nh. Va? đối thu? na?y xuất hiện tư? đâu? Tư? Nam Bộ.
---------------------------------------------------------------------------------------
[21]Ví dụ, xem Huy?nh Sanh Thông, biên tập va? dịch gia?, The Heritage of Vietnamese Poetry, New Haven, Yale University Press, 1979, trang 36-38, 50-52, 88-91, 147-148, 156, 175-177.
[22]Đê? đọc một ghi chép vê? Đa?o Duy Tư? trong văn ba?n cuối thế ky? 18, xin xem Tang Thương Ngâfu Lục, cu?a Phạm Đi?nh Hô? va? Nguyêfn Án.
[23]Vê? chu? đê? Qui Nhơn với tư cách la? trung tâm thương mại với cộng đô?ng ngươ?i Hoa ơ? thế ky? 18, xem Pierre-Yves Manguin, Les Portugais sure les Cotes du Viet-Nam et du Champa, Paris, EFEO, 1973, trang 166-167; Pierre-Yves Manguin, Les Nguyêfn, Macau et le Portugal: Aspects politiques et commerciaux d?Tune relation privlégiée en Mer de Chine, 1773-1802, Paris, EFEO, 1984, trang 43-45, 172-173.
[24]Li Tana, The Inner Region: A Social and Economic History of Nguyêfn Vietnam in the Seventeenth and Eighteenth Centuries, Luận án tiến sif, Đại học quốc gia Úc, Tháng Chín 1992

Nam Bộ la? vu?ng đô?ng bă?ng sông Mêkông, vu?ng biên cuối cu?ng cu?a ngươ?i Việt. Một dân số Khmer lâu đơ?i đaf kết giao va?o cuối thế ky? 17 với ha?ng nga?n ngươ?i Minh hương đến bă?ng đươ?ng biê?n; đến cuối thế ky? đaf có một do?ng đê?u đặn nhưfng ngươ?i Việt đến tư? miê?n bắc. Giưfa Nam Bộ va? đe?o Ca? ơ? đươ?ng biên phía nam Phú Yên, vu?ng đất ven biê?n trô?ng lúa ơ? ngay phía nam Bi?nh Định, la? 350 cây số lafnh thô? bán khô că?n, thậm chí bo? hoang (các ti?nh ma? nay gọi la? Khánh Ho?a, Ninh Thuận, va? Bi?nh Thuận, hay các tha?nh phố Nha Trang, Phan Rang va? Phan Thiết). Ơ? đây phạm vi da?nh cho nông nghiệp tương đối nho?; số ít nhưfng ngươ?i đến đây sống đaf chuyê?n qua đánh cá. Đây la? nơi tập trung nhưfng cư dân ngươ?i Cha?m co?n sót lại. Trong biê?u đô? di dân cu?a ngươ?i Việt, nơi đây đơn thuâ?n la? một con đươ?ng lớn giưfa Bi?nh Định va? Nam Bộ. Đô?ng bă?ng ma?u mơf phu? sa cu?a Nam Bộ la? nơi vâfy gọi.
Đến giưfa thế ky? 18, một trăm năm sau khi nhưfng đội quân ngươ?i Việt đâ?u tiên bắt đâ?u xuất hiện ơ? đô?ng bă?ng sông Mêkông, sáu ti?nh Nam Bộ được tha?nh lập tư? các vu?ng đất Khmer với sự tham gia nhiệt ti?nh cu?a các nhóm di dân ngươ?i Hoa rất có tô? chức. Khi Bi?nh Định nô? ra chiến tranh nhưfng năm 1770, Nam Bộ trơ? tha?nh nơi trú â?n cu?a phe họ Nguyêfn tư?ng trị vi? Đa?ng Trong trong hai thế ky? trước đó. Tha?nh viên cu?a tông tộc na?y, ngươ?i sống sót đê? trơ? tha?nh lafnh đạo cu?a phe nha? Nguyêfn, Nguyêfn Ánh, cuối cu?ng đaf xây dựng nê?n ta?ng quyê?n lực tại Sa?i Go?n ơ? Nam Bộ va? tư? đấy đaf đi chinh phục toa?n bộ các vu?ng ơ? miê?n bắc nơi ngươ?i Việt sinh sống, lập nên một vương quốc va?o đâ?u thế ky? 19 ma? trước đó chưa bao giơ? tô?n tại. Nhi?n hơ?i hợt, đây có ve? la? trươ?ng hợp vu?ng biên chống lại trung tâm. Nhưng một quan niệm như thế đặt gia? thiết la? có tô?n tại một ?ovu?ng trung tâm? (heartland). Du? đaf tư?ng có hay không một ?otrung tâm? Việt Nam trong thế ky? 18, thi? chắc chắn lúc na?y nó không tô?n tại. Thay vi? xem Nam Bộ thế ky? 18 la? một vu?ng biên ma? đaf khiến xô đâ?y trung tâm, tôi lại muốn xem Nam Bộ chi? la? một khu vực nưfa trong quá tri?nh định nghifa một phiên ba?n la?m ngươ?i Việt, khu vực na?y bắt đâ?u cạnh tranh ưu thế với toa?n bộ nhưfng phiên ba?n khu vực khác cu?a việc la?m ngươ?i Việt.
Tôi sef tha?o luận phiên ba?n la?m ngươ?i Việt cu?a Nam Bộ bă?ng cách nhắc tới ba nhận xét sau: địa hi?nh, sự đa dạng vê? ngươ?i, va? kinh nghiệm con ngươ?i. Đâ?u tiên, Nam Bộ, khác với tất ca? các khu vực khác, không có một biên giới địa lý rof ra?ng; nó không được định nghifa bă?ng địa hi?nh. Biên giới phía tây cu?a Nam Bộ chạy qua đô?ng bă?ng sông Mêkông tư? cao nguyên trung phâ?n ơ? đông bắc ra biê?n ơ? tây bắc. Đó la? kết qua? cu?a chiến tranh va? thương lượng chứ không pha?i cu?a bất ki? yếu tố địa hi?nh địa vật na?o. Nơi duy nhất ma? đươ?ng biên giới thơ?i cận đại tuân thu? mốc cắm trên đất la? tại kênh Vifnh Tế, xây hô?i đâ?u thế ky? 19, giưfa sông Mêkông va? biê?n, nhưng đây la? một trươ?ng hợp cu?a công tri?nh con ngươ?i áp dụng va?o địa hi?nh đê? tạo nên một biên giới. Điê?u ma? tôi muốn nhận xét la? khía cạnh địa lý cu?a Nam Bộ la? tính rộng mơ?, dêf tô?n thương, tính có thê?. Tương đối có ít ca?m thức vê? tính cố định, ra?ng buộc, định hướng. Điê?m đặc trưng chính la? do?ng nước cha?y liên tục qua khu vực na?y tư? lưu vực Campuchia ra biê?n va? sự gặp gơf các do?ng thu?y triê?u. Nhưfng tính chất na?y, cu?ng với đất phi? nhiêu va? đâ?y ắp sa?n phâ?m tư? sông va? biê?n, khuyến khích một sự mong chơ? thay đô?i, vận động va? lựa chọn thay vi? mọi ca?m giác hạn chế va? gắn bó vốn la? tính chất điê?n hi?nh hơn ơ? địa hi?nh giới hạn cu?a các khu vực khác tại Việt Nam.

Sự đa dạng trong định cư cu?a con ngươ?i tại Nam Bộ bô? sung thêm một khía cạnh nưfa cho tính mơ? cu?a địa hi?nh. Ngươ?i Khmer, Trung Hoa va? Việt đê?u có mặt ơ? đó với đu? số lượng đê? đo?i ho?i một sự thư?a nhận lâfn nhau. Nam Bộ la? một nơi gặp gơf vê? văn hóa va? ngôn ngưf. Nhưfng quan hệ chức năng, trung tha?nh cá nhân, va? hy vọng va?o tương lai có ý nghifa quan trọng hơn do?ng họ hay nhưfng quyến ruf cu?a quá khứ. So với bất ki? khu vực na?o khác, ơ? đây có nhiê?u hơn nhưfng kinh nghiệm, quen thuộc va? tôn trọng sự giao tiếp với nhưfng dân tộc không pha?i ngươ?i Việt va? nhưfng nơi chốn. Nam Bộ kết nối với thế giới cu?a ngươ?i Việt bă?ng một con đươ?ng hẹp ven biê?n 350 cây số đi qua nhưfng vu?ng đất tương đối că?n côfi, ít dân cư. Mặt khác, Nam Bộ tọa lạc ơ? một trung tâm tiê?m năng vê? giao dịch quốc tế đang trôfi dậy. Nam Bộ la? một khu vực cu?a ngươ?i Việt có nhiê?u triê?n vọng nhất cho việc sát nhập nhưfng cái nhi?n mới va?o một phiên ba?n la?m ngươ?i Việt.
Một điê?u rất quan trọng cho mục đích cu?a tôi la? ngươ?i ta không nên xem quan điê?m Nam Bộ na?y la? một điê?u ?oít chất Việt Nam hơn?, du? chất ấy có nghifa la? gi?. Không có phiên ba?n vu?ng na?o cu?a việc la?m ngươ?i Việt ma? tôi đang tha?o luận lại có chất Việt Nam ?ochân thật? hơn cái khác. Ý niệm vê? tính trung tâm văn hóa la? một sự xây dựng ý thức hệ cươfng bức với một mục đích chính trị rof rệt. Chi? khi chúng ta có thê? chấp nhận Nam Bộ la? một địa điê?m chính trị va? văn hóa chân thật y như các địa điê?m khác, thi? chúng ta mới bắt đâ?u nhi?n thấy nhưfng gi? đaf xa?y ra va?o đâ?u thế ky? 19 la? một sự kiện lịch sư? thật sự chứ không pha?i, như ngươ?i ta thươ?ng khă?ng định trong mấy thập niên gâ?n đây, la? một sự sư?a đô?i sai quấy cu?a một tiến tri?nh lịch sư? được tươ?ng tượng.
Nguyêfn Ánh la? ngươ?i đâ?u tiên tô? chức Nam Bộ tha?nh một khu vực đu? sức tranh dự tha?nh công trong chiến cuộc va? chính trị giưfa các vu?ng tại Việt Nam. Sự nghiệp cu?a ông la? câu chuyện vê? nhưfng thất bại va? lưu vong triê?n miên, nhưng cufng la? chuyện vê? sự kiên tri? va? học tư? thất bại; nó bộc lộ một kinh nghiệm con ngươ?i vê? tiê?m năng tha?nh một khu vực tại Việt Nam cu?a Nam Bộ. Các phâ?m chất lafnh đạo cu?a Nguyêfn Ánh bắt đâ?u ti?m thấy chôf phát triê?n trong thập niên 1780 va?o lúc, sau khi phụng sự như một chư hâ?u cu?a Vua Xiêm, ông cu?ng cố mi?nh ơ? Sa?i Go?n va? lấy Nam Bộ la?m một quyê?n lực quân sự mới. 20 năm sau, ông la? chu? cu?a tất ca? các khu vực Việt Nam. Nguyêfn Ánh thắng thế nhơ? sự vượt trội thu?y quân va? kha? năng vận chuyê?n toa?n bộ quân đội bă?ng đươ?ng biê?n. Ông la?m được điê?u na?y bă?ng cách tập hợp lực lượng quốc tế gô?m nhưfng chiến binh va? kyf thuật viên gio?i. Tu?y tu?ng cu?a ông gô?m ngươ?i Cha?m, Trung Hoa, Xiêm, La?o, Miến Điện, Maf Lai va? Pháp. Bất ki? ai có kha? năng đóng ta?u, lái thuyê?n, pháo binh, sa?n xuất va? xây tha?nh đê?u được hoan nghênh ơ? Sa?i Go?n.
Một khía cạnh khác trong chiến thắng cu?a Nguyêfn Ánh la? sức sống va? năng lực cu?a mối liên hệ thương mại giưfa cộng đô?ng ngươ?i Hoa ơ? Sa?i Go?n va? Bangkok, một yếu tố ma? Bi?nh Định không thê? tranh đua. Ngươ?i sáng lập Bangkok, Rama I, đaf chinh chiến ơ? Campuchia, va? binh đoa?n năm 1784 cu?a ông đi xuống Mêkông đánh quân Bi?nh Định ơ? Nam Bộ chắc chắn không chi? la? một cư? chi? thân thiện huynh đệ với Nguyêfn Ánh, ngươ?i ông có liên minh trong chiến dịch đó; các quyê?n lợi buôn bán cufng ngự trị. Một va?i năm sau, khi Nguyêfn Ánh chuyê?n kho?i Bangkok đê? thiết lập căn cứ ơ? Sa?i Go?n, thi? nhưfng quyê?n lợi thương mại chắc chắn không tách rơ?i. Nhân chứng ngươ?i Bô? Đa?o Nha đaf chứng thực sự có mặt cu?a nhiê?u thương nhân ngươ?i Hoa tại Sa?i Go?n trong nhưfng thập niên cuối cu?a thế ky? 18 [25] .
Ngoa?i việc đặt một chốt chặn cu?a ngươ?i Việt đối với mạng lưới thương mại Trung Quốc đặt trung tâm ơ? Bangkok, bước chuyê?n va?o Sa?i Go?n cu?a Nguyêfn Ánh co?n mang lại một kiê?u chiến tranh mới giưfa nhưfng ngươ?i nói tiếng Việt, kiê?u chiến tranh ma? Nguyêfn Ánh đaf học khi chinh chiến cu?ng Rama I chống quân Miến Điện. Kiê?u chiến tranh cu?a ngươ?i Việt đaf thươ?ng có xu hướng nghif đến yếu tố lafnh thô?, du? la? đê? đánh chiếm hay pho?ng thu?. Nó ngược với kiê?u kiê?m soát nhân lực, vốn thê? hiện rof rệt hơn trong ngươ?i Xiêm. Thay vi? chi? chiếm lafnh thô? đê? pho?ng thu?, Nguyêfn Ánh đaf thu hút va? lafnh đạo một đoa?n tu?y tu?ng gô?m nhưfng cá nhân tham vọng, tranh đua, tất ca? muốn thê? hiện sự ưu tú đê? tiến thân; trong các ?ochiến dịch theo mu?a? cu?a ông hô?i đâ?u thập niên 1790, ông đaf tập hợp ngươ?i có hiệu qua? hơn la? việc lấy đất, va? ngươ?i ta tự ho?i ră?ng liệu đó có pha?i la? ưu tiên cấp thơ?i cu?a ông khi ấy hay không. Chuyện chinh phục quâ?n thâ?n vốn chă?ng pha?i mới lạ gi? với ngươ?i Việt, nhưng kha? năng cu?a Nguyêfn Ánh trong việc mơ? cư?a cho nhưfng ngươ?i không pha?i ngươ?i Việt, va? cho nhưfng ngươ?i đang trơ? tha?nh ngươ?i Việt Nam Bộ, la? một điê?u chưa tư?ng có. Nhưfng dấu hiệu thê? hiện điê?m đặc biệt na?y đaf được tri?nh ba?y qua thơ như thế na?o có thê? ti?m thấy trong nhưfng sáng tác được cho la? cu?a nha? thơ đâ?u tiên cu?a Nam Bộ, Mạc Thiên Tích (1706-1780).
---------------------------------------------------------------------------------------
[25]Manguin, Les Nguyêfn, Macau et le Portugal, trang 22-45, 73-81.