Cà?c xung ?'?Tt vù?ng miền giư?fa cà?c dĂ?n t?Tc Vi??t tư?? thĂ?́ kỷ 13 ?'ến 19

Màc ThiĂn Tìch là? con trai cù?a Màc Cư?u, mẶt ngươ?i Hoa và?o cuẮi thẮ kỳ? 17 thiẮt lẶp mẶt trung tĂm buĂn bàn và? 'f̣t ưu thẮ 'ìa phương ơ? Hà? TiĂn; trong thẮ kỳ? 18, Màc Cư?u bà?y tò? sự trung thà?nh với càc chùa NguyĂfn ơ? Đà?ng Trong và? khi Ăng qua 'ơ?i nfm 1735, Màc ThiĂn Tìch kẮ nghiẶp cha. Trong thẶp niĂn 1770, Màc ThiĂn Tìch 'Ắn Bangkok trong 'oà?n tù?y tù?ng cù?a NguyĂfn Ành, nơi xà?y ra càc mưu toan dĂfn 'Ắn cài chẮt cù?a Ăng nfm 1780.
Càc bà?i thơ cù?a Màc ThiĂn Tìch thĂ? hiĂ?n càch thức mẶt vì quỳ tẶc Nam BẶ cò hòc quan sàt khu vực cù?a Ăng và?o lùc nò sf́p trơ? thà?nh tĂ?ng hà?nh dinh cù?a mẶt cuẶc chinh phùc chưa tư?ng cò 'Ắi với toà?n bẶ càc vù?ng cù?a ViẶt Nam [26] . Cò mẶt cà?m thức trĂng chơ?, thay 'Ă?i, 'a dàng và? khà? biẮn, vĂ? tự do và? khĂng phĂn biĂṭ. Trong mẶt bà?i thơ cò chù? 'Ă? sào mò?n vĂ? bì?nh minh, nhà? thơ bẶc lẶ mẶt cà?m giàc sf́c bèn vĂ? 'Ă?i thay và? vẶn 'Ặng với mẶt sự khf?ng 'ình mành mèf vĂ? tình ưu viẶt cù?a PhẶt giào; cà?nh 'Ă?ng quĂ thức dẶy trơ? thà?nh Ă?n dù cho viẶc 'àt 'Ắn mẶt cà?nh giới nhẶn thức:
TiĂu Tự ThĂ?n Chung

Tà?n tinh liĂu làc hướng thiĂn phao
MẶu dà kì?nh Ăm viĂfn tự xao
Tình cà?nh nhĂn duyĂn tì?nh thẮ giới
CĂ thinh thanh viẶt xuẮt giang giao
HẮt kinh hàc lẶ nhiĂfu phong thù
Hựu sùc Ă 'Ă? ỳ? nguyẶt sao
ĐẮn giàc thiĂn gia y chĂ?m hẶu
KĂ truyĂ?n hiĂ?u tìn diẶc liĂu liĂu ​

D(Chẹp....xĂ cho em chĂm phần bĂnh....tự dưng 'i bĂn thơ nghe nĂ t
---------------------------------------------------------------------------------------
[26]Trong bà?n gẮc, K.W.Taylor dìch sang tiẮng Anh tư? cuẮn An Nam Hà? TiĂn ThẶp Vình (EFEO microfilm A.441, n661, 10-12-1955). Ngươ?i dìch sư? dùng phĂ?n Hàn thi và? bà?n dìch nghìfa tiẮng ViẶt cù?a ĐĂng HĂ?, trong cuẮn Vfn hòc Hà? TiĂn (XuẮt bà?n Quì?nh-LĂm, Sà?i Gò?n, 1970).

Sự nhắc đến chưf ?otin? trong ba?i thơ có thê? đaf có một âm vang xâm nhập va? báo điê?m ơ? một thơ?i điê?m va? một nơi cu?a nhưfng đoa?n quân va? lafnh chúa đang có tham vọng như Nam Bộ thế ky? 18; nhưfng ngươ?i to? ra tự tin va? oai vệ ma? sắp sư?a xuất hiện.
Ba?i thơ thứ hai đê? cập một ca?nh văn chương sáo mo?n khác, xem ánh trăng pha?n ánh trong nước, theo một cách có gi?̣ đó hơi lật đô?:
Đông Hô? Ấn Nguyệt
Vân tê? yên tiêu cộng diê?u mang
Nhất loan phong ca?nh tiếp hô?ng hoang
Ti?nh không lafng tịnh truyê?n song a?nh
Bích ha?i quang ha?n tiê?n vạn phương
Trạm khoát ứng ha?m thiên đafng dạng
Lafm linh bất quí ha?i thương lương
Ngư long mộng giác xung nan phá
Y cựu băng tâm thượng hạ quang
Dịch nghifa
Mây tạnh, mây tan trong cofi mênh mông bát ngát
Một vu?ng phong ca?nh tiếp liê?n với cofi rộng lớn
Phía trên, sáng su?a trong tre?o, phía dưới sóng nước yên tifnh lặng lef, truyê?n nhau đôi bóng
Mặt biê?n biếc, ánh sáng lạnh, khắp bốn phương sạch sef
Sâu rộng ngâm chứa ca? trơ?i rộng lớn
Lạnh lefo không thẹn với biê?n mênh mông
Con ngư con long ti?nh mộng, trơ? mi?nh vu?ng vâfy cufng không la?m phá vơf được
Một tấm lo?ng băng vâfn rực rơf chói chang y như cuf
Nhưfng suy tươ?ng quy ước vê? việc trăng pha?n chiếu trên nước va? quan tâm hi?nh a?nh na?o la? thật, hi?nh na?o la? a?o giác đê?u không có trong ba?i thơ na?y. Mọi ca?m giác ưu việt hay thứ bậc tôn ti đê?u không có, khi ?ođôi bóng? treo lơ lư?ng trong sự bao la không phân biệt cu?a trơ?i va? nước; trong câu thứ ba, sự ho?a nhập cu?a trơ?i va? nước trong một viêfn ca?nh vê? sự thống nhất cu?a chúng bao ha?m sự tự do vu?ng vâfy không câ?n nhi?n lại. Con ngư con long, nhưfng â?n dụ thay cho nha? cai trị va? tu?y tu?ng, tra?n đâ?y giấc mơ va? phối hợp, nhưng quá tri?nh thức ti?nh va? ha?nh động thi? không hoa?n tất; nhưfng nôf lực ?ophá vơf? đê? tiến đến hiê?u biết va? hoa?n tha?nh cu?a họ bị ngăn chặn. Bị ngăn chặn bơ?i cái gi?? Cái ý tôi dịch sang tiếng Anh la? ?oloyalty? (trung tha?nh) thi? nguyên gốc có nghifa la? ?obăng tâm?, một tha?nh ngưf quy ước chi? ?osự trinh bạch? cu?a phụ nưf va? ?otính cao thượng? cu?a đa?n ông; nó có nghifa la? tính chất đáng tin cậy, bê?n lo?ng, trung trinh, trung thực với mi?nh. Phâ?m chất na?y được xem la? đaf luôn ?oy như cuf?, không pha?i phụ thuộc va?o nhưfng giấc mơ cu?a ?ocon ngư con long?, với nhưfng cuộc tranh đua cu?a chúng vốn chi? mang tính phu? du. Hiệu ứng cu?a ba?i thơ na?y la? một nhận thức vê? thiên nhiên va? vuf trụ như một sự thống nhất vượt qua nhưfng tu tư? phân biệt cu?a nha? thơ hay mưu toan cu?a nha? cai trị, đó cufng la? một nhận thức vê? quy tắc ha?nh xư? con ngươ?i không câ?n đến ?ovăn chương? hay ?ochính quyê?n?. Hiệu ứng na?y co?n rof rệt hơn trong bốn do?ng thơ cuối cu?ng cu?a ba?i thứ ba nhan đê? Thạch Động Thôn Vân, một ba?i suy tươ?ng vê? đi?nh đá núi:

Phong sương cư?u lịch văn chương dị
Ô thố ta?n di khí sắc đa
Tối thị tinh hoa cao tuyệt xứ
Tu?y phong hô hấp tự ta nga ​

Dịch nghifa

Tra?i qua nhiê?u phong sương, ca?ng thêm nét sáng đẹp lạ lu?ng
Bóng ác bóng tho? (mặt trơ?i mặt trăng) thươ?ng di chuyê?n, khí sắc thêm nhiê?u
Chắc hă?n đây la? nơi tinh hoa cao tuyệt rô?i
Tự do theo gió, thơ? hút ơ? trên chót vót thượng tư?ng​

Không giống như thiên nhiên mang tính chất như vươ?n, chịu ơ? dưới nôf lực cu?a con ngươ?i như trong thơ cu?a Nguyêfn Bi?nh Khiêm va? nhiê?u nha? thơ xứ bắc, không giống sự ca tụng niê?m vui con ngươ?i giưfa thiên nhiên hoang sơ trong thơ Đa?o Duy Tư? ơ? Đa?ng Trong, Mạc Thiên Tích xem thiên nhiên như một tác nhân động vư?a khơi hứng vư?a hạn chế nôf lực con ngươ?i. Do?ng thứ nhất ơ? trên cho thấy các thói quen văn chương chắc chắn thay đô?i khi chuyê?n va?o Nam Bộ; không câ?n pha?i xin lôfi cho tính không chính thống. Do?ng thứ hai ngụ ý nhưfng kế hoạch thống nhất cu?a ngươ?i có tham vọng la?m vua thươ?ng xuyên bị ngăn trơ? va? buộc pha?i thay đô?i ơ? Nam Bộ; không câ?n pha?i xin lôfi cho sự đa dạng. Trong hai do?ng cuối, có thê? đọc như một â?n dụ cho Nam Bộ, một nơi có nhưfng khí sắc riêng, một nơi ma? nhưfng lựa chọn chi? da?nh cho nhưfng ai ?otự do theo gió?, dấu hiệu cu?a việc đi theo khát vọng cá nhân, va? xem nhưfng kha? năng ?otrên chót vót thượng tư?ng?. Tôi đaf dư?ng lại ơ? thơ cu?a Mạc Thiên Tích bơ?i vi? Nguyêfn Ánh có thê? đaf la? ngươ?i Việt Nam đâ?u tiên ?otheo gió?ơ? Nam Bộ va? nhi?n vê? phía bắc tư? ?ochót vót? cu?a Nam Bộ.
Cú đánh kết liêfu cu?a Nguyêfn Ánh năm 1801 la? thông qua việc chuyê?n toa?n bộ quân bă?ng đươ?ng biê?n, bo? qua Bi?nh Định (nơi quân cu?a ông bị Tây Sơn vây hafm), va? chiếm Thuận Qua?ng; nhơ? thế, trong một nước cơ? khéo léo, ông đaf la?m vây hafm quân Tây Sơn ơ? Bi?nh Định va? mơ? rộng đươ?ng ra bắc. Trong chiến dịch ra bắc, ông lại được hôf trợ nhơ? sự có mặt cu?a quân đô?ng minh La?o qua đươ?ng núi tư? phía tây đi va?o Thanh Nghệ va? nhơ? việc la? Đông Kinh đaf không đứng lên chống lại ông. Nhưng ngươ?i ta pha?i nhớ ră?ng nhưfng sự kiện na?y xa?y ra sau nhiê?u năm chuâ?n bị, thất vọng, hoạch định kyf lươfng, chơ? đợi kiên nhâfn, va? một viêfn kiến vê? sức mạnh đươ?ng biê?n va? hoạt động điê?u phối rộng khắp ma? không đối thu? na?o sánh bă?ng. Viêfn ca?nh chiến thắng cu?a Nguyêfn Ánh được tạo dựng ơ? Nam Bộ. Khi ông quyết định cai trị tư? Huế, gâ?n mộ tô? tiên ơ? Thuận Qua?ng, ông đaf khiến nhưfng ngươ?i kế vị mất đi tâ?m nhi?n ma? đaf tư?ng giúp ông chiến thắng va? khiến cho Nam Bộ dêf bị các sức mạnh khác tấn công. Chi? 40 năm sau khi ông qua đơ?i năm 1820, Nam Bộ đaf trơ? tha?nh tô?ng ha?nh dinh cu?a ngươ?i Pháp ơ? châu Á.

Chế độ quân chu? Nguyêfn ơ? Huế trong thế ky? 19 la? một sự thư? nghiệm chưa tư?ng có trong nôf lực cai trị toa?n bộ các khu vực ma? chúng tôi đaf tha?o luận. Khiếm khuyết cu?a thư? nghiệm na?y la? trư? phi nha? lafnh đạo đu? sức kiê?m soát ít nhất một trong hai khu vực mạnh vê? kinh tế va? đông dân nhất, la? Đông Kinh hoặc Nam Bộ, co?n bă?ng không ông sef không đu? sức cai trị các vu?ng co?n lại. Khi cố gắng cai trị tư? Thuận Qua?ng, các vua nha? Nguyêfn đaf không thê? kiê?m soát hoặc Đông Kinh hoặc Nam Bộ. Đến lúc Pháp chuâ?n bị chiếm Huế trong thập niên 1880, triê?u đi?nh nha? Nguyêfn đaf không có sự kiê?m soát thật sự đối với Nam Bộ va? Đông Kinh. Nam Bộ đaf trơ? tha?nh thuộc địa cu?a Pháp va? Đông Kinh trơ? tha?nh nơi vô chính phu? với nhưfng quân lính không chính quy tư? Trung Quốc, tay súng địa phương va? nhưfng ke? phiêu lưu tư? châu Âu. Va?o lúc na?y xa?y ra ví dụ cuối cu?ng ma? tôi muốn tha?o luận vê? xung đột giưfa các vu?ng, một xung đột giưfa Thuận Qua?ng va? Thanh Nghệ, â?n khuất trong lớp vo? ngoa?i cu?a cuộc chinh phục cu?a Pháp va? sự kháng chiến.
Nhóm tinh hoa hoa?ng cung Huế không bao giơ? kết nạp ngươ?i tư? Nam Bộ hay Đông Kinh với một mức độ đáng kê? na?o. Đến giưfa thế ky? 19, nhóm na?y chu? yếu bao gô?m toa?n ngươ?i tư? Thuận Qua?ng va? Thanh Nghệ [27] . Ngươ?i tư? hai vu?ng na?y sau đó có nhưfng thái độ khác nhau đối với hoa?ng gia va? với câu ho?i la?m sao pha?n ứng trước Pháp. Khi vấn đê? ba?o hộ cu?a Pháp xuất hiện, giới tinh hoa Thuận Qua?ng u?ng hộ việc ho?a hoafn va? hợp tác đê? cứu chế độ quân chu? trong khi các lafnh đạo Thanh Nghệ u?ng hộ kháng chiến. Cuộc xung đột phe nhóm tại hoa?ng cung sau cái chết cu?a vua Tự Đức năm 1883 có thê? được diêfn gia?i như cuộc đấu tranh giưfa các lafnh đạo Thuận Qua?ng u?ng hộ hợp tác va? các lafnh đạo Thanh Nghệ chống hợp tác [28] . Chính sự chu? động cu?a ngươ?i Thanh Nghệ đaf dâfn đến việc đưa hoa?ng gia thoát kho?i Huế va? kêu gọi ?~câ?n vương?T năm 1885. Sự đáp ứng lơ?i kêu gọi na?y đaf diêfn ra rộng lớn va? kéo da?i tại Thanh Nghệ, tiếp tục cho đến khi Phan Đi?nh Phu?ng qua đơ?i gâ?n 10 năm sau, trong lúc các lafnh đạo Thuận Qua?ng nhanh chóng ho?a hoafn với Pháp chống lại các đối thu? Thanh Nghệ cu?a họ [29] .
---------------------------------------------------------------------------------------
[27]Nola Cooke, ?oThe Composition of the Nineteenth-Century Political Elite of Pre-Colonial Nguyêfn Vietnam?, Modern Asian Studies, 29, 4, (1995), trang 741-764,
[28]Nola Cooke, Colonial Political Myth and the Problem of the Other: French and Vietnamese in the Protectorate of Annam, Luận án tiến sif, Đại học Quốc gia Úc, Tháng 12, 1991, chương Ba.
[29]David G. Marr, Vietnamese Anticolonialism, Berkeley, University of California Press, 1971, chương Ba.

Diêfn gia?i cuộc chinh phục An Nam cu?a ngươ?i Pháp va? phong tra?o Câ?n vương cuối thập niên 1880 va? đâ?u 1890 ơ? một mức độ na?o đó như một cuộc xung đột giưfa các vu?ng ơ? Việt Nam sef vi phạm các quy chuâ?n cu?a cách viết sư? dân tộc chu? nghifa thơ?i hiện đại. Nhưng nếu phu? nhận kha? năng phân tích na?y, chúng ta sef che khuất nhưfng điê?m đặc trưng trong ti?nh hi?nh Việt Nam cận đại, đặc biệt khi ta xem xét vai tro? cu?a Thanh Nghệ (tức Nghệ Tifnh trong thế ky? 20) trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp thập niên 1930 va? số lượng các lafnh tụ dân tộc thơ?i hiện đại, bao ha?m Hô? Chí Minh, ngươ?i xuất thân tư? vu?ng na?y. Ngươ?i dân Thanh Nghệ Tifnh có tiếng la? ?~ngươ?i theo chu? nghifa dân tộc?T va? ?~yêu nước?T; liệu có thê? na?o nhưfng tư? na?y la? lối uyê?n ngưf thay cho khát vọng cu?a vu?ng muốn vươn lên hay không?
Tôi sef kết thúc bă?ng việc xem xét một va?i câu ho?i thươ?ng xuất hiện trong các tha?o luận vê? các vấn đê? được ba?n đến trong tiê?u luận na?y. Đến mức na?o có thê? nói ră?ng ?ocác yếu tố lịch sư? năng động? (dynamic historical factors) giúp gia?i thích chuôfi các sự kiện tôi đaf đê? cập trong ba?i viết na?y? Ý niệm vê? các yếu tố lịch sư? thay đô?i pha?i được định vị trong các hoa?n ca?nh khu vực va? thơ?i gian, bơ?i vi? môfi khu vực với địa hi?nh cụ thê?, với các kha? năng liên lạc va? trao đô?i với nhưfng khu vực khác, va? ca?m thức tự ha?o va? gắn bó địa phương la? nhưfng đơn vị phân tích phu? hợp. Điê?u na?y ngụ ý ră?ng nhưfng ý niệm vê? các yếu tố lịch sư? thay đô?i bao tru?m trên toa?n Việt Nam pha?i được quan sát với sự hô? nghi. Nhưfng ngươ?i quyết tâm cai trị toa?n bộ các dân tộc Việt sef nhấn mạnh vê? một lịch sư? va? văn hóa Việt Nam đơn nhất với một cội nguô?n duy nhất va? một xung lực duy nhất xuyên suốt thơ?i gian va? không gian. Nhưng nhưfng giấc mơ vê? tính độc nhất na?y la? sự thê? hiện niê?m tin chính trị, chứ không pha?i la? điê?u nghiêfm nhiên.
Bă?ng cách chia lịch sư? va? văn hóa Việt Nam tha?nh tư?ng khu vực, chúng ta có thê? xây dựng nhưfng cái nhi?n vê? các quá khứ tiêu biê?u vê? các dân tộc Việt Nam hơn la? nhưfng gi? được mô ta? bơ?i cách viết sư? dân tộc chu? nghifa thơ?i hiện đại. Nhưng điê?u na?y sef không đu? nếu khi đó môfi khu vực lại được xem như một thực thê? có sự phát triê?n liên tục riêng cu?a nó. Các khía cạnh cu?a các quan điê?m vu?ng có thê? vâfn dai dă?ng khi được cu?ng cố bă?ng địa hi?nh địa vực, nhưng tôi quan tâm đến kha? năng la? ha?nh vi con ngươ?i, du? mang tính chất khu vực hay ?~quốc gia?T, thi? cuối cu?ng vâfn mang tính chất giai đoạn, chứ không tiến triê?n liên tục, va? ră?ng lịch sư? cu?a môfi vu?ng cufng đứt đoạn giống như mọi nguyên lý căn ba?n lớn hơn tâ?m vu?ng miê?n. Đông Kinh đaf la? nha? cu?a các vị vua va? la? một khu vực năng động, cố kết tư? thế ky? 11 đến 14; sau giai đoạn đó, vu?ng na?y liên tục chịu sức ép tư? sự trôfi dậy cu?a các khu vực phía nam. Nhưfng tham vọng cu?a Thanh Nghệ, đâ?u tiên hướng ra bắc sau đó hướng vê? nam, đaf có sự vượt trội tinh thâ?n trong các diêfn ngôn bao quát toa?n Việt Nam trong nhiê?u thế ky? mặc du? nội dung cu?a nhưfng tuyên bố tinh thâ?n cu?a vu?ng na?y thay đô?i qua tư?ng thơ?i đại. Trong thế ky? 15, nhưfng ngươ?i u?ng hộ nha? Lê tự nhận có một lef pha?i dựa trên các mô hi?nh đạo đức có trong các sách cô?. Trong thế ky? 16 va? sau đó, mục tiêu khôi phục nha? Lê va? nhưfng hăng hái sau đó cu?a vu?ng Thanh Nghệ được loan đi với lơ?i kêu gọi nhắc đến lo?ng trung tha?nh va? uy tín tô? tiên, chính nghifa cu?a một chế độ quân chu? đaf quá vafng chi? co?n tính biê?u tượng. Thuận Qua?ng cai trị vu?ng biên giới phía nam trong hai thế ky?; tha?nh công tương đối cu?a nó với tư cách một trung tâm vu?ng đaf không thê? biến tha?nh ưu thế trên toa?n Việt Nam bơ?i nhưfng hạn chế vê? địa hi?nh va? sự chú tâm hạn hẹp đến Huế. Khoa?nh khắc chiến thắng cu?a Bi?nh Định, tư?ng đoạn tư?ng hô?i, liên quan đến vị trí cu?a nó trong một hoa?n ca?nh lớn hơn cu?a các mối quan hệ khu vực. Nam Bộ, một trung tâm buôn bán quốc tế, cung cấp sức mạnh cho Nguyêfn Ánh nhơ? sự gia?u có va? tính đa dạng, nhưng cuối cu?ng bị xem la? không quan trọng va? bị tư? bo? bơ?i các lafnh đạo mắc kẹt trong hệ thống các ưu tiên cu?a các vu?ng khác; kết qua? sau đó la? Nam Bộ tự ti?m hướng đi giưfa các cươ?ng quốc thế giới va? học cách chịu hậu qua? cu?a điê?u đó. Không có khu vực na?o đaf hoặc sef duy tri? một sự gắn bó tuyệt đối, tất ca? đê?u ơ? trong ti?nh trạng phát triê?n va? thay đô?i; chúng sef tiếp tục đấu tranh với nhau va? đô?ng thơ?i liên tục tái định nghifa mi?nh trong tương lai. Yếu tố lịch sư? với xung lực lớn nhất la? khao khát phát triê?n va? thay đô?i cu?a con ngươ?i ?" nó tạo ra nhưfng đa? tiến cấp vu?ng va? nhưfng sự định hi?nh tư?ng giai đoạn cu?a các đa? tiến đó. Không có một hi?nh thái la?ng, hệ thống gia đi?nh, hay một mô hi?nh hoạt động tín ngươfng trên toa?n cofi Việt Nam, nhưng tư? vu?ng na?y sang vu?ng khác, ta có thê? ti?m thấy nhiê?u trạng thái cu?a tất ca? nhưfng điê?u trên; chúng liên tục tra?i qua thay đô?i, không pha?i theo một logic vifnh cư?u ma? theo nhưfng thay đô?i cu?a tra?i nghiệm con ngươ?i mang tính chất có ve? ngâfu nhiên va? theo tư?ng giai đoạn.
Một câu ho?i khác: liệu ?~ho?a bi?nh?T mang ý nghifa gi? trong các xaf hội Việt Nam đaf tra?i qua ?~xung đột?T trong nhiê?u thế ky?? Bên dưới bê? mặt cu?a chiến tranh la? một sêri nhưfng biến chuyê?n xaf hội liên quan nông nghiệp va? thương mại ma? vê? căn ba?n không liên quan đến nhưfng nghị tri?nh trong cuộc xung đột. Trong khi một va?i lafnh tụ va? tu?y tu?ng cu?a họ ganh đua chuyện thống trị, nhưfng ngươ?i dân nói tiếng Việt đi lại, lao động, ti?m kiếm nhưfng nơi ?~yên bi?nh?T riêng cu?a họ ngay ca? khi xaf hội nói chung có ve? đang được tô? chức cho chiến tranh. Đô?ng thơ?i, bên dưới lớp vo? thống nhất triê?u đại la? nhưfng nê?n văn hóa truyê?n miệng địa phương hóa, đe? lên nhau va? một sự đa dạng các khác biệt vu?ng xung quanh chu? đê? la? ngươ?i Việt Nam.

Trong nhưfng năm ma? tôi đaf đê? cập, không có giai đoạn na?o ma? nhưfng ngươ?i nói tiếng Việt không đánh lâfn nhau hoặc giao chiến với các láng giê?ng. Đây la? một ti?nh trạng bi?nh thươ?ng tại Đông Nam Á thơ?i tiê?n hiện đại. Trong tiê?u luận na?y, tôi đaf không đặt nhiê?u chú ý vê? quan hệ xung đột cu?a Việt Nam với ngươ?i Trung Quốc, ngươ?i Cha?m, Khmer, La?o hay Xiêm. Môfi một quan hệ na?y đê?u riêng biệt va? đặc thu? với nhưfng thay đô?i vê? đe dọa, cơ hội va? lafnh thô?; ngoa?i ra, chúng thay đô?i với thơ?i gian. Không có một sơ đô? khái niệm đơn nhất có thê? gia?i thích toa?n bộ các xung đột na?y hay thậm chí gia?i thích một xung đột trong toa?n bộ thơ?i gian. Có nhiê?u kha? năng đê? phân tích các hoa?n ca?nh ma? có thê? đặt sự kết nối giưfa nhưfng xung đột cu?a ngươ?i Việt va? xung đột giưfa ngươ?i nói tiếng Việt va? ngươ?i ngoa?i va? nhưfng kha? năng na?y đo?i ho?i sự nghiên cứu kyf lươfng; không có nhưfng tính cách ?~dân tộc?T được đơn gia?n hóa na?o có thê? gia?i thích nhưfng câu ho?i xuất hiện tư? một nghiên cứu như vậy.
Tôi ngơ? ră?ng, trong các thế ky? được đê? cập ơ? tiê?u luận na?y, ý niệm ho?a bi?nh có nghifa la? tô?n tại bên trong quyf đạo cu?a một lafnh tụ có kha? năng thực thi sự độc quyê?n vuf lực. Sống trong ho?a bi?nh có nghifa la? sống dưới sự ba?o vệ cu?a một ngươ?i có quyê?n uy. Nhưfng cố gắng mơ? rộng quyf đạo ho?a bi?nh ấy đê? bao gộp toa?n bộ các dân tộc nói tiếng Việt tất yếu dâfn đến chiến tranh khi nhưfng quyf đạo na?y chen lấn nhau. Vi? thế trong khi chiến tranh xa?y ra ơ? vu?ng biên, ho?a bi?nh lại được cu?ng cố ơ? trung tâm. Khái niệm đương đại cu?a chúng ta vê? ?~ho?a bi?nh?T liên quan đến nhưfng ý niệm vê? nha? nước hiện đại va? tính chất bắt buộc tuân theo ha?nh vi thống nhất ma? nha? nước đo?i ho?i. Nhưng trong thơ?i gian trước khi có các nha? nước hiện đại, khi sự lafnh đạo chính trị được thực hiện bơ?i các lafnh tụ va? các nhóm đối với các vu?ng lân cận tu?y thuộc sự thay đô?i cu?a tính cách va? quan hệ con ngươ?i, thi? ?~ho?a bi?nh?T không pha?i la? tha?nh tựu cu?a sự thống nhất pháp luật ma? la? tập hợp các ti?nh huống gâ?n như luôn luôn bao ha?m ca? chiến tranh.
Một câu ho?i khác: liệu ?~xung đột?T có thê? được tách tha?nh một phạm tru? riêng biệt thuộc vê? tra?i nghiệm con ngươ?i va? được đối xư? như một đối tượng tri thức có nhưfng hi?nh thức lịch sư? riêng cu?a nó? Với tôi, có ve? như mọi sự ti?m kiếm một hi?nh thức kết cấu cu?a xung đột đê?u không thê? tách kho?i mọi khía cạnh khác cu?a ha?nh vi con ngươ?i va? vi? thế pha?i thư?a nhận nhưfng yếu tố hôfn độn va? không theo quy luật vê? ?~nguyên nhân, hi?nh thức va? sự phát triê?n.?T Tôi không tin ră?ng các cuộc xung đột ma? tôi đaf tri?nh ba?y trong tiê?u luận na?y la? tất yếu, không thê? tránh được. Tôi không thấy có bất ky? bă?ng chứng na?o vê? sự câ?n thiết kinh tế, hă?n thu? sắc tộc, hay thậm chí logic địa lý khiến mọi cuộc chiến tranh na?y la? không tránh được. Có ve? trong nhân loại có điê?u gi? đó có thiên hướng dâfn đến xung đột. Tôi đaf cố gắng hi?nh dung la?m thế na?o cách nghif dựa trên địa hi?nh giúp soi sáng kiê?u xung đột theo vu?ng, nhưng mục đích cu?a tôi không pha?i nhă?m nói ră?ng ha?nh vi con ngươ?i bị quy định bơ?i địa lý va? con ngươ?i nhất định pha?i giao tranh vi? nhưfng cấu trúc địa hi?nh, địa vật nhất định. Tôi đaf kha?o sát nhưfng thiên hướng, chứ không pha?i nhưfng sự bắt buộc. Cu?ng lắm, tôi đi ti?m trong địa hi?nh, địa vật đê? có các câu tra? lơ?i vê? việc các xung đột diêfn ra như thế na?o, chứ không đê? gia?i thích nguô?n gốc cu?a chúng. Nguô?n gốc cu?a xung đột nă?m trong nhưfng con ngươ?i cụ thê?. Không có nhóm ngươ?i na?o vê? bâ?m sinh lại ?~hiếu chiến?T hơn nhóm khác; thói quen gây chiến được thu nhận va? tư? bo? trong nhưfng hoa?n ca?nh thơ?i gian va? nơi chốn nhất định.
Các chương chiến tranh chúng tôi đaf xem xét trong tiê?u luận na?y có thê? được xem như la? đaf xa?y ra do nôf lực cu?a nhưfng ngươ?i nói tiếng Việt muốn vượt qua các hạn chế cu?a địa hi?nh va? tư tươ?ng vu?ng va? muốn hướng đến một nê?n ho?a bi?nh cu?a toa?n bộ ngươ?i Việt. Không có nôf lực na?o tha?nh công. Va? điê?u na?y đưa chúng ta đến câu ho?i vê? một ?~lịch sư? chung?T va? sự ức đoán vê? việc các khu vực Việt Nam ?~thuộc vê??T đâu, trong sự sắp xếp kiến thức hệ thống: ơ? Đông Á hay Đông Nam Á. Thật dêf da?ng đê? cho ră?ng Đông Kinh có thê? xem như một phâ?n cu?a Đông Á trong khi Nam Bộ được xem la? một phâ?n cu?a Đông Nam Á. Nhưng điê?u na?y có ý nghifa gi? cho một ?~lịch sư? chung?T cu?a các dân tộc Việt? Va? điê?u na?y có ý nghifa gi? cho Đông Á va? Đông Nam Á với tư cách các phạm tru? kiến thức học thuật?
Ý tươ?ng vê? một ?~lịch sư? chung?T la? một điê?u được tươ?ng tượng va? tranh luận, chứ không pha?i la? một vấn đê? hiê?n nhiên; nó không pha?i la? một di sa?n rof rệt ma? đúng hơn, nó được nghif ra, dạy dôf va? học tư? thế hệ na?y sang thế hệ khác: nó la? một vấn đê? truyê?n thụ. Một ?~lịch sư? chung cu?a ngươ?i Việt?T la? chuyện ý thức hệ va? chính trị, không pha?i la? học thuật. Ví dụ, sự khă?ng định nha? Mạc la? ?~quân nô?i loạn?T la? quan điê?m cu?a vu?ng Thanh Nghệ. Sự khă?ng định Nguyêfn Huệ Quang Trung đaf thống nhất các dân tộc Việt la? quan điê?m cu?a Bi?nh Định va? Thanh Nghệ. Sự khă?ng định Nguyêfn Ánh Gia Long đaf thống nhất các dân tộc Việt la? quan điê?m cu?a Nam Bộ va? Thuận Qua?ng. Sự níu kéo cu?a Đông Kinh đối với nha? Lê trong thế ky? 18 va? 19 la? cách duy nhất đê? gia?nh một tiếng nói trong nhiê?u âm thanh chính trị; ca? khu vực Đông Kinh va? triê?u Lê khi đó đê?u đaf không co?n quyê?n lực. Việc xây dựng một ?~lịch sư? chung?T nă?m trong địa hạt thâ?n thoại.

Điê?u tối đa có thê? nói la? các dân tộc Việt ma? chúng tôi đaf tha?o luận đê?u nói một ngôn ngưf ma? tất ca? đê?u hiê?u, nhưng thậm chí ngay ca? ơ? đây chúng ta vâfn pha?i chú ý ră?ng cái ?~ngôn ngưf chung?T đó la? một lớp âm thanh, tư? vựng va? cú pháp tương đối hơ?i hợt, ma? â?n bên dưới đó la? nhưfng lớp sâu sắc hơn cu?a nhưfng mô hi?nh ngôn ngưf vu?ng. Chưf Nôm, hệ thống chưf viết được du?ng trong mấy thế ky? ma? chúng tôi đaf tha?o luận, có tiếng la? không có hệ thống va? đâ?y râfy nhưfng thay đô?i va? sự khó hiê?u. Một chưf có thê? chi? nhiê?u tư? khác nhau tu?y thuộc va?o thơ?i điê?m va? nơi chưf đó được viết; va? một tư? có thê? được viết theo nhiê?u chưf, cufng lại tu?y thuộc va?o thơ?i điê?m va? nơi ma? nó được viết. Đây la? một hệ thống chưf viết có sự nhạy ca?m cao đối với các cách phát âm vu?ng va? đối với sự thay đô?i ngưf âm tư? thế hệ na?y sang thế hệ khác. Chưf Nôm la? một tư liệu quý vê? nhưfng khác biệt trong ngôn ngưf vu?ng va? vê? cách ngôn ngưf thay đô?i theo thơ?i gian. Tôi ca?ng la?m việc với chưf Nôm lâu, tôi lại ca?ng hô? nghi nhưfng lý thuyết vê? ý nghifa cu?a một ?~ngôn ngưf chung?T, một ?~lịch sư? chung?T, một ?~văn hóa chung?T. Chưf Nôm la? một pha?n đê? mạnh mef chống lại việc tha? va?o quá khứ nhưfng viêfn ca?nh viết sư? mang tính dân tộc chu? nghifa vốn có nguô?n gốc tư? thơ?i hiện đại. Va? chắc chắn đó la? một lý do vi? sao chưf Nôm lại bị tư? bo?.
Liên quan vấn đê? định nghifa một ?~lịch sư? chung?T cu?a các dân tộc Việt la? sự khó khăn cu?a việc đạt sự đô?ng thuận vê? một vấn đê? thươ?ng khô khan, tức la? quy cho họ một vị trí trong tương quan với Trung Quốc va? các dân tộc khác. Nếu qua? thật có một ranh giới giưfa Đông Á va? Đông Nam Á, thi? chắc chắn nó rơi va?o giưfa ngươ?i Việt, va? sự nhấn mạnh vê? tính chất vu?ng cu?a Việt Nam ma? tôi đaf nhắc có lef có thê? được nhận diện bơ?i chu? đê? lớn hơn la? tính chất vu?ng tại châu Á. Thiê?n ý riêng cu?a tôi la? nếu pha?i phân tích trong khuôn khô? Đông Á va? Đông Nam Á, thi? có lef tốt hơn la? đặt ngươ?i Việt va?o khu vực Đông Á; nhưng tôi sef muốn tách ngươ?i Việt ra kho?i Đông Á hoặc Đông Nam Á va? xem họ như nhưfng nhóm ngươ?i chia se? một vu?ng âm thanh va? đứng giưfa một ranh giới văn hóa lớn.
Nếu bị buộc pha?i phân một lă?n ranh giưfa Đông Á va? Đông Nam Á, tôi sef vef đươ?ng ranh tại đe?o Ha?i Vân, giưfa Huế va? Đa? Năfng, chính ơ? giưfa vu?ng ma? chúng tôi đaf gọi la? Thuận Qua?ng. Tư? nơi na?y nhi?n vê? nam, ngươ?i ta có thê? thấy một sự thay đô?i rof rệt nhất vê? khí hậu, tiếng nói va? lối sống so với bất ki? đâu trên bơ? biê?n Việt Nam. Cufng có thê? ba?o ră?ng một đươ?ng ranh như vậy được đặt tại đe?o Ngang hoặc sông Gianh hoặc tại Đô?ng Hới. Vu?ng đất tư? đe?o Ngang đến đe?o Ha?i Vân thực tế chính la? vu?ng Nhật Nam, khu vực xa nhất ma? nha? Hán hay bất ki? triê?u đại Trung Hoa na?o tư?ng gia?nh được vê? phía nam. Việc đặt ơ? nơi na?y một đươ?ng ranh giới giưfa Đông Á va? Đông Nam Á không pha?i dựa trên yếu tố chinh phục cu?a ngươ?i Hán; ma? đúng hơn, tôi tin ră?ng kha? năng chinh phục cu?a ngươ?i Hán vê? phía nam la? yếu tố phụ thuộc khí hậu, địa hi?nh va? nhưfng tiên liệu vê? kha? năng tô? chức xaf hội.
Có ve? lạ lu?ng la? khi tôi tha?o luận nhưfng khu vực Việt Nam, tôi nói vê? Thuận Qua?ng như một đơn vị đơn nhất nhưng khi tôi tha?o luận vê? nhưfng khu vực châu Á rộng hơn, tôi lại vạch lă?n ranh ơ? giưfa Thuận Qua?ng. Tôi tin ră?ng sự bất thươ?ng na?y la? thê? hiện ră?ng sự phân tích cu?a chúng ta ca?ng dựa nhiê?u va?o nhưfng ma?nh vơf cu?a tra?i nghiệm con ngươ?i, thi? nó ca?ng ít đáp ứng các phạm tru? rộng lớn vê? lịch sư? va? văn hóa được hi?nh dung ơ? mức toa?n câ?u hoặc mức toa?n quốc. Sự chú ý đến chi tiết có lef la? một hoạt động có tính lật đô?, phá vơf.

o0o​

Keith W. Taylor là Giáo sư khoa Nghiên cứu châu Á, Đại học Cornell.