Các giáo sĩ Bồ Đào Nha và chữ quốc ngữ (copy)

6- Từ Francisco de Pina đến Ðệ Tam Thiên Niên: Lối viết bằng mẫu tự la-tinh dùng để làm gì?

Trái ngược với lối suy nghĩ theo thành kiến, phương tiện chu yển đạt dùng cho việc truyền bá Ki-tô giáo, được các tu sĩ Dòng Tên dưới sự bảo trợ của Bồ Ðào Nha sử dụng khi tiếp cận với người Việt Nam, không phải là chữ viết theo mẫu tự la-tinh. Về điểm này, người Âu Châu cũng bị lầm do sự xuất hiện của cuốn giáo lý và cuốn từ điển. Những nhà truyền giáo tại chỗ đã chọn chữ "nôm", nghĩa là một loại chữ Việt Nam cổ xưa dựa theo chữ Hán (105). Chữ nôm có điểm lợi là tương đối được giới ưu tú của xã hội Việt Nam biết đến - tức là các người có học - nhưng bất tiện là đa số các nhà truyền giáo lại không đọc nổi. Và sự cân nhắc trong quyết định của họ là làm sao tránh việc đẩy cộng đồng Ki-tô giáo vừa mới được khai sinh đi ra khỏi gốc rễ truyền thống của Việt Nam trong bối cảnh của một nền văn hóa có nét Trung Hoa này; hơn nữa nếu làm như thế, thì còn hoàn toàn đi ngược lại những nguyên tắc và phương pháp của các tu sĩ Dòng Tên Bồ Ðào Nha.
(Văn hóa Việt Nam có hai nguồn gốc chính hỗ tương cho nhau: một phần là các truyền thống của các sắc dân địa phương và nền tảng của tiếng nói Việt Nam, không thuộc vào nhóm Trung Hoa; một phần khác là văn hóa Trung Hoa, tồn trữ và lưu hành nơi ngôn ngữ của nó qua chữ viết và qua nhiều hình thái vay mượn khác nhau. Chữ nôm có một vị trí đặc biệt trong bối cảnh này như bản lề giữa hai cánh cửa. Những chữ viết lấy từ chữ viết Trung Hoa (hán tự) và tạo được uy thế nhờ nguồn gốc này; nhưng chúng lại đọc thành tiếng Việt với một nghĩa đặc biệt của tiếng Việt ấy; nên chúng đúng là một quốc tự, nghĩa là chữ viết quốc gia. Những chữ viết "nôm" lại có thể trực tiếp mượn các nguồn chữ hán một cách thoải mái, nên mãi phát triển rộng và sâu. Chữ quốc ngữ không bao giờ có được sức tác dụng có tính cách tượng trưng đó.)
Vấn đề chữ viết Việt Nam có vẻ rối rắm vì nhiều tác giả tây phương lẫn lộn vấn đề tiếng nói và chữ viết (106). Thật thế, các tu sĩ Dòng Tên buộc phải chọn lựa giữa hai thứ "tiếng nói": thay vì Trung Hoa (là tiếng chính thức, tiếng dùng giáo dục lớp người có học), thì họ thích tiếng Việt Nam (tiếng nói của dân chúng). Trong những hoàn cảnh hạn chế như đã nêu, họ cũng áp dụng "chữ viết" truyền thống (chữ nôm) của tiếng nói dân gian ấy; đồng thời họ sáng tác ra một vần la-tinh áp dụng vào tiếng nói này (tức là chữ quốc ngữ) để dùng riêng trong công việc của họ. Việc sử dụng tiếng hán nhiều hay ít trong ngôn ngữ Việt Nam không liên quan gì đến chữ viết. Nhưng cần xác định thêm rằng đường lối sử dụng ngôn ngữ như thế là chính sách chung của các nhà truyền giáo; không có gì cho phép ta nêu lên rằng trong lãnh vực này, Alexand re de Rhodes có một lập trường độc đáo cả.
Nhưng dẫu sao, chúng tôi phải nêu lên rằng lối phê bình của ông Lê Thành Khôi, một nhà viết sử Việt Nam, về việc này là lầm lẫn, ông ấy viết: "Sáng chế (chữ quốc ngữ) trước hết phát sinh do một mục đích truyền đạo. Thật vậy, trở ngại lớn cho việc truyền đạo Ki-tô phát xuất từ khung cảnh giáo dục phổ quát của Khổng học. Ðể đi vào tâm thức quần chúng, các nhà truyền giáo phải chống lại văn hóa Trung Hoa và chữ viết tiêu biểu cho nền văn hóa đó. Họ cố trao cho dân chúng phương tiện để quẳng bỏ chữ viết đang thịnh hành, và họ đã đạt được ý định khi bày ra hệ thống chuyển âm tiếng Việt nhờ mẫu tự la-tinh, kèm theo những âm tiêu để có được những dấu thăng trầm khác nhau. Các người trở lại đạo dùng chữ viết quốc ngữ không còn đọc tiếng Hán nữa; tiếng Hán này lại được dùng trong các văn kiện nhà nước và phần lớn sinh hoạt văn chương. Ta thấy đó là tầm mức chính trị của sự kiện, đã làm cho người công giáo Việt Nam trở thành một nhóm riêng trong cộng đồng quốc gia trong một thời gian dài."(102) Một lối phê bình như thế phản ảnh một sự quên lãng gia trọng (bên cạnh nhiều yếu tố khác nữa) về nỗ lực văn hóa rất tích cực do chính những vị tu sĩ Dòng Tên này của đoàn truyền giáo của Trung Hoa, trong đường hướng của Matteo Ricci (1610). Lối phê bình đó không đứng vững trước những sự kiện, đặc biệt là khối lượng sáng tác và phát hành của văn chương Ki-tô giáo bằng chữ nôm, khởi đầu ngay từ các thời đầu tiên của công việc truyền giáo. Khi nhà truyền giáo Kerónimo Mayorica qua đời năm 1659, bề trên đã viết một loại điếu văn và nhắc đến "thư viện phong phú gồm 48 bộ sách mà ngài đã viết hoặc dịch ra tiếng nói và ra ''chữ viết'' xứ ấy" (108), Và mãi cho đến ngay giữa thế kỷ 20, dưới chế độ thực dân Pháp, các nhà xuất bản công giáo Việt Nam vẫn phổ biến cho Ki-tô hữu nhiều sách bằng chữ nôm và chữ hán (109).
Ngoài ra, trong giai đoạn đầu, rất ít Ki-tô hữu hiểu được lối chữ Việt theo vần la-tinh mà các vị thừa sai có thể chỉ cho họ, vì chữ viết này hoàn toàn xa lạ. Như thế, tại sao lúc bấy giờ Francisco de Pina và các người kế tiếp ông lại phí nhiều công sức và tài trí để sáng tác rồi hoàn chỉnh lối viết theo mẫu tự la tinh, tức là chữ quốc ngữ ấy? Sự kiện đã xảy ra vì chữ quốc ngữ có mục đích trước hết là để dạy cho các nhà truyền giáo và giúp họ sử dụng. Nó cống hiến cho các vị này một bước trung gian rất thuận lợi để tiếp cận với lối nói của người Việt; ngoài ra nó còn đem lại một phương tiện trao đổi về mặt học hỏi và giao tiếp bằng chữ viết với những người Việt lãnh đạo chính yếu của cộng đoàn, mà người ta buộc phải học lối viết mới này trong mục đích hạn chế đó (110). Tình trạng phổ biến rất hạn chế của chữ quốc ngữ như thếm sẽ biến đổi một cách chậm chạp vào giữa thế kỷ XVIIII. Chỉ đến lúc này, chữ viết theo mẫu tự la-tinh mới bắt đầu lan tràn rộng rãi trong cộng đồng người Ki-tô giáo; đây là vì những lý do an ninh trước một chế độ cấm đạo (111) và cũng có thể vì việc sử dụng rất tiện lợi.
Viễn tượng mới đó kéo theo hậu quả không thể tránh khỏi đó là sự tiến hóa dần dần chữ quốc ngữ. Mục đích chính lúc đầu đòi hỏi phải ưu tiên cho khía cạnh thuần túy ngữ âm, nghĩa là cho việc mô tả cách phát âm, nhằm giúp cho người n goại quốc mới bắt đầu học đọc tiếng Việt cho thật đúng. Khi việc sử dụng lối viết này được phổ biến hơn nơi những người nói tiếng Việt cho thật đúng. Khi việc sử dụng lối viết này được phổ biến hơn nơi những người nói tiếng Việt như tiếng mẹ đẻ, thì người ta lại ưu tiên khía cạnh âm vị học (112), thiết thực cho họ hơn.
(Trong khuôn khổ của bản văn này, chúng tôi xin chỉ nêu lên một thí dụ. Trong lối viết quốc ngữ, mà cuốn từ điển của Al exandre de Rhodes cho ta thấy, các phụ âm mũi cuối mặt lưỡi vòm trước (consonnes nasales finales dorso-prépalatale), mặt lưỡi-vòm mềm (dorso- ve''laire) và môi vòm mềm (labio- ve''laire) được diễn tả bằng ba lối chép thành chữ khác nhau, như sau: "nh" (chẳng hạn "lành"); "ng" (chẳng hạn "làng"), và một dấu gọi là dấu "apex", lấy từ dấu "til" (tilde) chữ viết Bồ Ðào Nha "~", đặt trên đầu chữ ghi nguyên âm (chẳng hạn "lão", ngày nay viết là "lòng"). Những lối ghi chép đánh dấu đó phản ánh cách đọc chuẩn của vùng Hà Nội, đúng như một người Bồ Ðào Nha cố nghe và phân tích được dựa vào hệ thống ghi chép mà người ấy quen thuộc. Trong lối viết nơi cuốn từ điển của Pigneau de Be''haine và Taberd (xem chú thích 114), hai mẫu phụ âm sau cùng nêu lên trên đây lại cho phép y như nhau là "ng", bởi lẽ chúng không đối chọi gì nhau, sự xuất lộ của chúng lệ thuộc vào nguyên âm đi trước. Việc phân biệt hai mẫu phụ âm này đối với một người gốc Việt Nam là một việc thừa. Người ta hầu như đã đơn giản hóa đến mức tối da khi chung lộn hai ký hiệu "nh" và "ng": trong hệ thống tiếng Việt, không cần đến sự phân biệt này nếu lưu ý đến các nguyên âm /a/ và /oe/ (113).
Cần lưu ý rằng đây không hề có việc sửa chữa những sai lầm có thể có về việc ghi chép, nhưng nhằm đơn giản hóa các luật của nó (114). Nhưng thực sự thì đổi thay không nhiều lắm, nên ngày nay chỉ cần học vài phút thì độc giả Việt Nam có thể đi vào toàn bộ các bản văn bằng chữ quốc ngữ viết vào thế kỷ XVIII.
Vì chữ Nôm và chữ Hán cũng rất khó học đối với giới cai trị của Pháp, không kém gì trường hợp của các vị truyền giáo trước đây, nên chế độ thực dân đã tha thiết ngay với lối chữ viết theo mẫu tự la tinh này; sau này họ đã cho nó một qui chế chính thức, buộc phải sử dụng trong tất cả các dịch vụ hành chánh (115). Và như vậy, vào đầu thế kỷ XX, chữ viết theo mẫu tự la-tinh do người Bồ Ðào Nha gợi ra trước đây bắt đầu lan tràn ra ngoài cộng đồng Ki-tô giáo. Nho sĩ yêu nước trong xứ, rất đông, cương quyết chống lại sự mới mẻ này, nại lý do bảo vệ truyền thống và bản chất Việt Nam. Nhưng dần dần, vì nhận thấy hiệu năng thiết thực của nó, họ lại cố học chữ viết lối mới và sử dụng (116). Sự thành công của chữ quốc ngữ không phải là kết quả của sự áp đặt do luật lệ của bạo quyền. Ai cũng thấy kháng cự chống lại chữ viết mới mẻ này chẳng lợi ích gì; tương lai xã hội lại đòi hỏi phải canh tân cơ chế xã hội và đẩy mạnh giáo dục quần chúng. Dường như sau những thất bại của các phong trào yêu nước vào năm 1930, những đối kháng về chữ quốc ngữ không còn nữa; giới ưu tú lãnh đạo đã rút tỉa bài học qua các biến cố đau thương này. Vậy chữ nôm từ lâu chỉ dành cho một thiểu số nho sĩ, giới nho quan truyền thống. Chỉ có chữ quốc ngữ mới cống hiến được phương tiện kiến hiệu nhằm thoát ra khỏi tình trạng này và cổ võ cho lý tưởng thoáng hé lộ (117).
Những xác tín như thế trở thành phổ biến khi nhìn về một Việt Nam thời hậu thực dân. Và chữ nôm bị xóa dần đi đế n độ biến mất hẳn; chữ viết duy nhất của tất cả người Việt Nam: "Quốc ngữ". Mọi người dùng chữ quốc ngữ, và chữ viết đó đã chứng thực rằng nó có thể áp dụng một cách dễ dàng và hữu hiệu để đi vào tất cả các lãnh vực của kiến thức (118). Ngoài ra, chính chữ quốc ngữ đã cống hiến nhiều hơn cả trong việc bảo tồn sự thống nhất ngôn ngữ, ngay cả trong cuộc chiến gay gắt giữa đôi bên: nó đẩy lui được các khuynh hướng chủ trương phân cách, một cách hữu hiệu hơn điều người ta có thể mong ước thực hiện hoặc nơi một lối chữ viết áp dụng âm vị học một cách rốt ráo do một số người chủ trương (119).
Làm sao quên được công trình vĩ đại mà các vị tiên phong của công cuộc truyền giáo tại Việt Nam đã thực hiện? Những điều mà các vị truyền giáo Dòng Tên đến từ Bồ Ðào Nha, do Bồ Ðào Nha gửi đi, đã thực hiện trong phạm vi ngữ học kỳ cùng là những công trình có tính cách quyết định cho tương lai văn hóa Việt Nam đến độ ngày nay tương lai đó không thể qu an niệm được nếu không có chữ viết theo mẫu tự la-tinh. Tấm bia tưởng niệm đã được dựng lên lại vào cuối năm 1995 ở thư viện quốc gia tại Hà Nội, và chỉ tôn vinh một mình Al exandre de Rhodes; đó là một dấu hiệu cho thấy sự đóng góp văn hóa đặc biệt của người Bồ Ðào Nha bị quên lảng, ngay cả trong giới khoa học. Nhưng người ta cũng thấy nơi tấm bia kỷ niệm đó một dấu chỉ chờ đợi, một dấu móc đầu tiên nhằm nối lại cuộc đối thoại văn hóa với Tây phương về quá khứ hung và về tương lai. Trong khuôn khổ đó, nước Pháp và các nước nói tiếng Pháp chắc chắn có đóng một vai trò; nhưng đáng tiếc là các nước này đã không hợp tác với các quốc gia tây phương khác nữa để cùng thực hiện cuộc đối thoại nêu trên, vì kinh nghiệm về Á châu của họ xa xưa hơn, và họ lại không có nhược điểm của một quá khứ thực dân còn gây ấn tượng đau thương nơi ý thức quốc gia của người Việt Nam.

Chù thìch:

105. MTt bằng chứng cho thấy qua Phạm XuĂn Hy, "Ba bản Kinh Tin KĂnh bằng chữ NĂm", trong Trần Anh Dũng (dir.), "HĂng giĂo phẩm CĂng giĂo Vi?t Nam 1960-1995", Paris, tự xb., 1996, tr. 487-503. NgoĂi ra, xem bĂi dẫn nhập của Vũ Vfn KĂnh, "Ăất nư>c 4000 nfm: Bảng tra chữ NĂm thế kỷ XVII " (Qua tĂc phẩm của Maiorica) NXB. TP. HCM, 1992.
Về chữ NĂm, cĂ nhiều thư mục bằng tiếng Vi?t, chĂng ta ch? nĂu lĂn 'Ăy, chẳng hạn Trần Nghĩa, "Dẫn nhập t.ng quĂt" , trong "Di sản HĂn NĂm Vi?t Nam thư mục 'ề yếu", do Trần Nghĩa vĂ Francois Gros, HĂ NTi, Ed. Sciences Sociales, 1993, tập I, tr. 15-47; Nguy.n ĂĂnh HoĂ, "Chữ NĂm, the demotic system of writing in Vietnam", trong "Journal of the American Oriental Society, 1959; Bửu Cầm, "Ngu"n g'c chữ NĂm" trong "Vfn hĂa nguy?t san" 50, 1960, 347-355; Bu +?u Cầm, "Dẫn nhập nghiĂn cứu chữ NĂm", SĂi GĂn, 1962.
106. Chẳng hạn xem Stephen Neil, "A history of Christian missions" ('a nĂu Y chĂ thĂch 84): "Furthemore, he (Rhodes) rejected the tendency of the scholars to a high style of writing, with many words and phrases borrowe d from Chinese and written in Chinese characters; he set himself to develop the "quoc ngu", the ordinay language of the people, and to make it a fit ins trument for the expression of Christian truth" (tr. 196-197).
107. LĂ ThĂnh KhĂi, "Histoire du ViĂt Nam des origines Ă 1858", Paris, Sudestasie, 1982, tr. 290.
108. "Uma copiosa liuraria de 48 volumes, que compos, ou uerteo nesta lingo a, e letra natiua": Francisco Rangel, "Annua du Tonkin 1659", ARSI, JAP.-SIN. 64, tr. 366v. Giorolamo Maiorica lĂ mTt tu sĩ DĂng TĂn người Ă truyền giĂo tại ĂĂng NgoĂi những gĂ nĂu lĂn Y 'Ăy. Sự ki?n 'Ă 'Ăi hỏi phải xĂt lại những khẳng quyết vTi vĂng; chĂng tĂi nĂu lĂn vĂ dụ qua mTt quan 'ifm rất Ăn hoĂ, 'Ă lĂ quan 'ifm của Jean Comby: Alexandre de Rhodes khĂng phải lĂ người sĂng chế chữ qu'c ngữ, nhưng ngĂi 'Ă "c'ng hiến vi?c ph. cập hoĂ chữ viết 'Ă." ("Deux mille ans d'' e''vange''lisation", Tournai, DesclĂe, 1992, tr. 165-166). NĂi 'ến vi?c ph. cập hoĂ vĂo thế kỷ 17 lĂ hoĂn toĂn phản niĂn kỷ. Cũng như xĂc quyết sau 'Ăy của Henri Bernard Mai^tre: "Alexandre de Rhodes phải 'ược xem như nhĂ truyền bĂ chĂnh về sĂng chế phi thường nĂy". (Le P. De Rhodes et les Missions d'' Indochine 1615-1645", trong Simon Delacoix (dir.), ("Histoire universelle des Missions catholiques", tập II, Paris, Grund,, ( 1957), tr. 53-69, tr. 57. Kỳ thực, cĂc tĂc phẩm của Rhodes 'ược in ra rất Ăt 'ược "ph. biến".
112. z 'Ăy chĂng tĂi khĂng dĂng cĂc Ă ni?m "ngữ Ăm" vĂ "Ăm vng 'ề cập vấn 'ề khĂng cĂ gĂ tuy?t ''i cĂ 'Ăy, nhằm nghiĂn cứu cĂch phĂt Ăm dư>i gĂc 'T của vai trĂ mĂ cĂc cĂch phĂt Ăm 'Ă thực hi?n (cĂc ''i vi....,) dựa vĂo những Ă ni?m về h? th'ng vĂ sự thĂch 'Ăng trĂn bĂnh di?n truyền thĂng.
113. Thật vậy, cĂc nhĂ ngữ học hi?n nay cho rằng ba phụ Ăm mũi cu'i Y phần sau hết của mTt chữ nĂu lĂn trĂn 'Ăy khĂng ch'ng khĂng nhau mĂ ch? lĂ mTt siĂu Ăm vc, (...)
114. ĂĂng lưu Ă khi nhận ra 'ược rĂ rĂng mTt sự tiến hoĂ ngay nơi mTt người sử dụng l'i chữ nĂy. Ta thấy cũng mTt người kĂ tĂn Vi?t Giacobe Nguy.n ghi lại những lời kai của cĂc nhĂn chứng trong vụ Ăn phong thĂnh cho những người TĂy Ban Nha tử 'ạo 'ầu tiĂn tại Vi?t Nam trong nfm 1746 vĂ trong nfm 1768. Giữa hai nfm nĂy cĂ những quy ư>c chĂnh tả '.i m>i (Arch ivo Segreto Vaticano, kho "Riti", s' 3014 vĂ 3013). Nhưng nhĂn chứng rĂ r?t nhất về những '.i thay nĂy lĂ cu'n "Dictionarium Anna miticum Latinum" de Pierre Pigneau de Be''haine, bản viết tay hoĂn thĂnh nfm 1772, xb. sau 'Ă bYi Jean Louis Taberd: "Dictionnarium Annamitico- Latinum", Serampore (Inde), 1838. TrĂi lại cĂc bản vfn của Philiph do Rosa''rio B?nh vẫn giữ lại những quy ư>c cũ; vng, TuyĂn ngĂn của phong trĂo nĂy, tức khắc b< chĂnh quyền thực dĂn 'Ăn Ăp; tuyĂn ngĂn 'Ă cũng nĂi 'ến vi?c sĂng chế chữ qu'c ngữ lĂ do "cĂc linh mục B" ĂĂo Nha", nhưng khĂng 'ưa ra lĂ chứng rĂ r?t. ChĂng tĂi trĂch dẫn theo "Vfn tuyfn Vfn Học Vi?t Nam 1858-1930", HĂ NTi, xb. GiĂo Dục 1981, tr.195. Cũng xem thĂm Nguy.n Khắc Vi?n (dir.), "Anthologie de la litte''rature vietna mienne", tập III, HĂ NTi, Ed. en Langues Ă?trange`res, 1975, tr. 25 30, vĂ 248.
117. Chẳng hạn xem LĂ ThĂnh KhĂi "Introduction Ă l'' histoire et Ă la culture du ViĂt Nam", trong "La jeune et la rouge", Paris, Ecole Polytech nique, s' 525, 5.1997 (tr. 5-13): trang 13. Trong bĂi bĂo nĂy, nhĂ sử học dường như 'Ă gia giảm l'i phĂ phĂn của mĂnh (xem lại chĂ thĂch 107).
118. ĂĂy lĂ 'ifn hĂnh về vi?c phục h"i danh dự cho Rhodes, qua mTt bản vfn cĂ tĂnh cĂch quyết '<nh, mĂ chĂng ta cĂ lần nĂi 'ến: "Together with European missionaries he set to romanize the scr ipt of Vietnam, using the Roman alphabet to record the Vietnam language. It took the group nearly half a century to complete this collective work in whi ch Alexandre de Rhodes played the main rolẹ Not until two centuries later d id qu'c ngữ (national script) become the popular written language of Vie tnam and efficient vehicle in the modernization of the Vietnamese society... Alexandre de Rhodes''s services to Vietnam are immeasurable... It is time to correct the erromeous appraisal... and to do him justice in the light of truth and fairness..." ("Let''s do justice to Alexandre de Rhodes"; "Vietnam Social Sciences" (HĂ NTi), 40, 2/1994. tr. 88-89.) Theo quan 'ifm của chĂng tĂi, những gĂ nĂu lĂn Y 'Ăy 'f tĂn vinh Alexandre de Rhodes, thĂ hẳn nhiĂn cũng Ăp dụng cho cĂc nhĂ truyền giĂo người B" ĂĂo Nha.

Tác giả:

Giáo sư Jacques Roland hiện đang la? trươ?ng khoa giáo luật ơ? đại học Saint Paul, Ottawa, Canada. Ông bắt đâ?u ti?m đến tiếng Việt qua trươ?ng Ngôn ngưf phương Đông ơ? Paris, có thơ?i gian vê? Ha? Nội học tiếng Việt va? nghiên cứu văn hóa Việt Nam. Ba?i viết na?y la? một phâ?n cu?a quyê?n sách song ngưf Pháp - Việt mới xuất ba?n cu?a giáo sư Jacques Roland vê? vai tro? cu?a các nha? truyê?n giáo Bô? Đa?o Nha va? thơ?i ky? đâ?u cu?a đạo Thiên Chúa Giáo ơ? Việt Nam.