Câu chuyện Chí phèo - Thị nở có phải là một chuyện tình hay nhất trong lịch sử văn học Việt Nam?

Câu chuyện Chí phèo - Thị nở có phải là một chuyện tình hay nhất trong lịch sử văn học Việt Nam?

Chắc chắn là chúng ta không ai không biết đến câu chuyện Chí phèo và Thị nở và vấn đề đặt ra là liệu tình yêu của Chí va Nở có phải là tình yêu đẹp nhất trong văn học việt nam ?

lan phuong
[/blue][/size=4]

Đấy không phải là tình yêu đẹp nhất. Đó chỉ là tình người đẹp nhất thôi.
... ở đời này không có bước đường cùng, chỉ có những ranh giới, điều quan trọng là phải có can đảm để bước qua những ranh giới ấy

Hé hé ngày xưa có cái tranh luận rất hay và buồn cười về Chí Phèo tớ lôi về, post lại đây mọi người đọc chơi nhá
Chí Phèo - hiện thân bản ngã Việt *)
Đỗ Ngọc Yên
Từ trước tới nay, con người luôn tìm kiếm những mẫu người lý tưởng bằng xương, bằng thịt, tồn tại trong đời sống thực để ký thác những giá trị tâm linh tiềm ẩn, những xung lực tâm lý sâu sắc, mà với những hoạt động thường nhật của nó không thể nào dung nạp được. Nhưng con người luôn thất bại. Thay vì điều đó, nó đã sáng tạo ra các hình tượng chính trị, tôn giáo, đạo đức, văn học nghệ thuật... để thoả mãn cuồng vọng của mình. Trong các loại hình tượng trên chỉ có hình tượng văn học nghệ thuật, do tính chất đặc thù của loại hình hoạt động sáng tạo này, cùng với hình thức phản ảnh của nó luôn gắn liền với các biểu tượng cảm tính, các dạng thức và hành vi mang tính trực giác về con người, sự vật nên nó tồn tại trong bản thể người đích thực của nó như chính những con người bằng xương bằng thịt, có thể sờ mó được, còn những hình tượng thuộc các loại hình tư duy khác thường là những định đề có sẵn và mang tính áp đặt. Đấy chính là những nét phân biệt về bản chất của văn học nghệ thuật và các hoạt động tinh thần khác.
Đương nhiên, do sự chế ngự của các điều kiện kinh tế, chính trị, lịch sử, xã hội và văn hoá, nên ngay cả các hình tượng văn học nghệ thuật cũng thường bị các hình thức khoa học, tôn giáo, chính trị hoặc đạo đức làm cho nó lu mờ và méo mó đi. Không phải bất cứ dân tộc nào, thời đại nào cũng sản sinh được những hình tượng văn học nghệ thuật mang nội dung của mẫu người lý tưởng theo đúng nghĩa của nó, mặc dù các nỗ lực cá nhân và các tài năng không bao giờ thiếu. Điều đó được cắt nghĩa bởi chính các nhu cầu kinh tế, chính trị, lịch sử và xã hội khách quan trước mắt luôn đặt bản thân con người trên tư thế bệ phóng sẵn sàng lao lên phía trước để khẳng định sự tồn tại của chính mình. Song trạng thái bệ phóng cũng không thể nào tồn tại vĩnh cửu. Có nghĩa là con người không thể cứ lao lên phía trước mãi được. Vì trạng thái bệ phóng cũng chỉ là một trong trăm nghìn cách tồn tại khác nhau của con người trong thế giới vô cùng vô tận. Hoá ra sự tồn tại vĩnh hằng của con người và vũ trụ là sự đã xen, kết nối, hoà tan các trạng thái vận động thẳng tiến lên phía trước, giật lùi về phía sau, sang phải, sang trái, xoay tròn quanh mình và cả đứng im nữa.
Với quan điểm đó, chúng tôi cho rằng trong lịch sử văn học Việt Nam, Chí Phèo là một hình tượng văn học đích thực. Chí Phèo là hiện thân của sự tồn tại vĩnh cửu của bản ngã Việt.
Nếu so sánh với các hình tượng văn học trước đó, Chí Phèo không giống các hình tượng tướng lĩnh, các hiệp sĩ, các anh hùng hảo hán theo kiểu Lục Vân Tiên hay Từ Hải trong văn học cổ; các nho sĩ, thư sinh trong truyện nôm khuyết danh; hay các cậu ấm cô chiêu trong dòng văn học những năm đầu thế kỷ. Tất cả các hình tượng trên là sự minh họa cho những mẫu người sống theo những tôn chỉ chính trị và đạo đức Nho giáo. Hay nói đúng hơn họ là những phương tiện để chở cái đạo theo quan niệm của nhà Nho.
Trong văn học đương đại Chí Phèo càng xa lạ với hình tượng những người cán bộ kháng chiến, cán bộ phong trào trong Tầm nhìn xa, Hãy đi xa hơn nữa; những người chiến sĩ "năm mươi sáu ngày đêm khoét núi, ngủ hầm,mưa dầm, cơm vắt; máu trộn bùn non, gan không núng, chí không mòn"... Chí Phèo cũng không sống như một Dáng đứng Việt Nam, mà chỉ là một con người lừng lững đi giữa cuộc đời, không mong cầu, không oán trách luôn luôn say mềm trong cái bản ngã vô can của chính mình.
Đương nhiên tất cả các hình tuợng về những mẫu người lý tưởng trên đều đáng để cho chúng ta trân trọng và khâm phục một thời. Họ là những con người của một thời sống có mục đích, có lý tưởng, dù đó là lý tuởng chính trị, đạo đức hay tôn giáo. Họ dám xả thân cho một cái gì đó mà họ tin là có thật. Họ không cần giữ lại gì cho riêng mình, ngay cả một tấm hình, một dòng địa chỉ. Thực chất những con người bằng xương bằng thịt đó đã trở thành những hình tượng văn học phi ngã một thời. Họ đã sống cho người mà không sống cho mình (for it not for me!)
Nhưng lịch sử càng lùi xa thì những mẫu người đó ngày càng trở nên xa lạ hơn với chính bản thân chủ thể sáng tạo ra nó. Ngay cả những người vừa rút chân ra khỏi cuộc chiến, đại bộ phận đã không thể sống theo gương những vị chúa phi tôn giáo của thời chiến được. Họ buộc phải đem các vị lên bàn thờ hay cho vào viện bảo tàng vái ba vái để đi tìm đường cứu mình. Cứu nước là nhiệm vụ chung của cả cộng đồng, dân tộc. Còn cứu mình dường như là việc riêng của mỗi người. Có thể nói những mẫu người chiến đấu vì lý tưởng chung đã một thời ăn sâu vào máu thịt mỗi cá nhân và cả cộng đồng người Việt như cơm ăn, nước uống, thì nay nó chỉ được nhắc đến xuân thu nhị kỳ trong các dịp kỷ niệm, hoặc trong các trang sách học trò như những giáo điều tôn giáo. Cuộc sống bao giờ cũng khôn ngoan và láu cá hơn những điều người ta huyễn hoặc ra để áp đặt cho kẻ khác.
Khóc như thiếu nữ vu quy
Cười như anh khoá hỏng thi về làng ...

(tiếp - tác giả Đỗ Ngọc Yên )
Vậy là, cả những người ngoài cuộc, những người trong cuộc, và cả những kẻ sinh sau đẻ muộn đã nhanh chóng tự tạo cho mình cách tồn tại riêng khi cuộc sống đã có những bàn giao lịch sử của nó. Thực ra, những kẻ chỉ biết sống theo những giáo lý áp đặt từ bên ngoài chỉ có một cách ứng xử duy nhất là tiến lên phía trước, tử vì đạo. Từ đời này sang đời khác nó trở thành lẽ phải thông thường trong nhận thức của người đờị "Giặc đến nhà đàn bà cũng đánh" đích thị đấy là một lẽ phải thông thường và đã trở thành truyền thống đạo đức của người Việt mỗi khi đất nước có giặc giã. Và lẽ đương nhiên là những người có công trong đánh giặc nhanh chóng được đề cao như một mẫu người lý tưởng sống xả thân vì mọi người. Nhưng những mẫu người loại này thực chất chỉ là sự biểu hiện của nhận thức chính trị, xã hội, đạo đức và tôn giáo. Họ không xa lạ mấy với những kẻ bầy tôi trong các học thuyết Nho giáo, những con chiên ngoan đạo trong giáo lý Thiên chúa giáo. Mới nghe qua, biết qua tưởng là một cái gì đó rất cao siêu, nhưng thực chất nó rất sơ lược, giản đơn và một chiều. Dường như nó được treo lơ lửng đâu đó giống như chúa Giê-su bị đóng đinh trên giá câu rút. Và cần phải thấy rằng những hình tượng chính trị, tôn giáo, đạo đức thực chất chỉ là những hình ảnh minh hoạ một cách thô thiển cho các học thuyết tư tưởng mang đầy tính chất chủ quan và áp đặt. Nó không thể nào đạt tới độ sâu và sự đa chiều của một bản ngã Chí Phèo. Hay nói đúng hơn chúng không thể tồn tại trên mảnh đất riêng của mình được, vì thế văn học nghệ thuật là mảnh đất màu mỡ để người ta gieo cấy những hình tượng trên
Theo tôi, chỉ có Chí Phèo mới đích thực là hình tượng văn học theo đúng nội dung, bản chất của khái niệm. Bản thân hắn ta không mang trong mình bất cứ một định đề tôn giáo, chính trị, đạo đức nào có sẵn. Trước hết hắn ta tồn tại như bất cứ một sự vật nào. Mọi hành vi của Chí Phèo dù lúc tỉnh hay lúc say, dù ở nhà mình, ở ngoài miếu, khi đi mua rượu chịu hay là đến xin đểu cha con Lý Cường... cũng chỉ là cái cách tồn tại của một Chí Phèo làng Vũ Đại - Việt Nam. Hắn ta chưa bao giờ biết mình sinh ra để làm gì và có thực sự đang tồn tại trên thế gian này hay không. Câu tuyên ngôn cuối cùng của Chí Phèo ở nhà Bá Kiến trước lúc hắn rút dao ra đâm chết lão Bá để rồi tự đưa mình về cõi vĩnh hằng của chúng sinh là "Tao cần lương thiện!" Thực ra Chí Phèo chưa bao giờ là kẻ ác, ngay cả khi hắn đi cướp giật hay xin đểu. Một người như Chí Phèo chẳng thể nào ác với ai được. Hắn ta không có mưu đồ hại người thì làm sao có thể làm được điều ác. Cái ác chỉ có thể có ở những kẻ mạnh tiền của, quyền lực và mưu mẹo. Những thứ đó Chí Phèo chưa bao giờ có. Sự trớ trêu của cuộc đời là người lương thiện đến như Chí Phèo lại luôn bị ám ảnh mình là kẻ bất lương. Còn những kẻ bất lương như gia đình lão Bá lại luôn nghĩ mình là người lương thiện, và luôn lấy làm đắc chí, hãnh diện về điều đó, mỗi khi họ cầm những đồng tiền bẩn thỉu do những mánh lới thâm độc hay cướp giật trắng trợn của dân nghèo mà có, dúi vào tay Chí Phèo như là của bố thí. Do đó hắn mới đòi lương thiện ở lão Bá. Nỗi ám ảnh của Chí Phèo là một đối trọng tất yếu của cơ sở kinh tế xã hội, các thiết chế chính trị và đạo đức đương thời. Nếu những kẻ như gia đình lão Bá là người thì những người như Chí Phèo là con giun, con dế và ngược lại. Nhưng dù là giun dế, sâu mọt hay là người thì trước hết vẫn phải tồn tại. Cuộc chiến giữa một bên là Năm Thọ, Binh Chức và Chí Phèo và bên kia là những Đội Tảo, Tư Đạm, Bát Tùng và cha con nhà lão Bá Kiến, không đơn giản chỉ là cuộc đấu tranh giai cấp như các nhà nghiên cứu trước đây thường nghĩ, mà theo tôi trước hết đó là cuộc vật lộn sinh tồn. Tính chất của cuộc vật lộn này gay gắt, quyết liệt và sâu sắc hơn nhiều những cuộc đấu tranh vì các quyền lợi chính trị, kinh tế và đạo đức. Trong cuộc chiến sinh tồn chưa hẳn kẻ có nhiều tiền của, quyền lực và lắm mưu mẹo lúc nào cũng thắng. Rõ ràng Chí Phèo luôn dồn cha con Bá Kiến vào thế chân tường, mặc dù thế và lực của họ luôn tỏ ra mạnh hơn hẳn. Họ luôn phải xuống thang từng bước để cuối cùng lão Bá nhận lấy cái chết giản đơn như là sự kết thúc tấn bi hài kịch của một loại thú hình nhân. Chí Phèo chống lại Bá Kiến không vì những cái mà trước đây người ta vẫn cho rằng hắn là một công dân đang thực hiện nghĩa vụ của mình trong cuộc đấu tranh giai cấp nhằm lật đổ tầng lớp thống trị xã hội.
Không! Cần tiền uống rượu thì lão Bá đã cho, cần ruộng vườn nhà cửa thì cũng đã có. Các nhu cầu về kinh tế vật chất với hắn như vậy xem ra là đã thoả mãn. Vậy Chí Phèo còn cần gì nữa? Một mụ đàn bà để thực hiện hành vi tính dục mang tính sinh tồn nòi giống ư? Thì đã có Thi. Nở đấy thôi! Cái duy nhất mà Chí Phèo cần là lương thiện.
Nhưng nếu lương thiện chỉ là những quan hệ giao hòa với đồng loại thì Chí Phèo đâu có thiếu. Hắn không chỉ đối xử tử tế với Thi. Nở mà còn đem lại hạnh phúc cho thị để đến khi hắn chết đi thị vẫn thầm biết ơn là mình đang mang trong người một hòn máu của Chí Phèo. Hắn cũng không phải là kẻ luôn gây sự với những người dân lành chỉ biết làm lụng kiếm ăn, sinh sống.
Khóc như thiếu nữ vu quy
Cười như anh khoá hỏng thi về làng ...

Vậy cái lương thiện mà Chí Phèo đòi ở đây là gì? Công bằng xã hội ư? Chắc chắn là không! Vì Chí Phèo không có mảy may một chút ý thức xã hội nào cả, thì làm sao hắn có thể đứng ra đòi công bằng cho xã hội. Và như thế Chí Phèo cũng chưa bao có ý thức được rằng mình cần phải đấu tranh chống lại giai cấp thống trị như nhiều nhà nghiên cứu trước đây vẫn khẳng định điều này như một chân lý vĩnh hằng. Cũng cần phải nói rằng cách tiếp cận văn học theo kiểu xã hội học dung tục, đem các thước đo chính trị, đạo đức để thẩm địmh giá trị hình tượng nghệ thuật, cố tình bằng mọi cách để chứng minh cho các định đề tư tưởng và đạo đức có sẵn đã từng làm cho các hình tượng văn học trở nên méo mó, mất hẳn tính nhân bản của nó - cái làm nên giá trị đích thực và sâu sắc của hình tượng văn học. Chính kết quả những phương pháp nghiên cứu này đã làm cho bao thế hệ công chúng, đặc biệt là các cháu học sinh đã hiểu sai hình tượng, tác phẩm văn học và tác giả... hiện rất còn rất phổ biến ở nước ta từ trước đến nay. Đã từ lâu người ta quy cho Chí Phèo đủ mọi thói hư tật xấu và kể cả những cái hay cái tốt mà hắn ta không hề có hoặc chí ít bản thân hình tuợng Chí Phèo của Nam Cao cũng không hề nói lên điều đó. Chẳng hạn, nhiều nhà nghiên cứu đã qui cho Chí Phèo là kẻ vô chính phủ, là hạng người dưới đáy xã hội, là kẻ méo mó về nhân cách, suốt đời lúc nào cũng say khướt... Hay Chí Phèo là kẻ đại diện cho những người nông dân thời kỳ trước cách mạng tháng Tám dám đứng lên đấu tranh chống lại Bá Kiến - kẻ đại diện cho giai cấp thống trị, v.v... Nhũng suy nghĩ như vậy thực chất là sự suy diễn và áp đặt vô lối. Chí Phèo không phải là kẻ vô chính phủ. Hắn không chống lại xã hội cũng không chống lại giai cấp thống trị. Dưới con mặt của hắn, xã hội chỉ là một đám hỗn mang không có trên, không có dưới, không có trật tự kỷ cương, không có đúng, sai, phải, trái.... không có kẻ thống trị cũng không có kẻ bị trị, mà chỉ có các sinh thể đang tồn tại. Một người như Chí Phèo không cha, không mẹ, không người thân thích, không được giáo dục, học hành từ khi sinh ra cho đến lúc chết, làm sao có thể hiểu được bất công và công bằng. Và hắn cũng không thể nào hiểu nổi cái khốn khổ, khốn nạn của mình và của người là do đâu. Thực ra Chí Phèo chưa bao giờ để tâm đến việc đó. Hắn chỉ đòi làm một con người đích thực, theo đúng nghĩa của nó. Hắn chưa hề sống theo một tôn chỉ đạo đức chính trị hay tôn giáo nào. Khát thì uống. Uống rượu cũng chẳng sướng gì hơn uống nước lã. Rượu làm cho hắn say. Say thì chửi. Chửi chán rồi ngủ. Rồi ******** với Thi. Nở. Và cuối cùng là đâm chết Bá Kiến và tự kết liễu đời mình.
Chính Bá Kiến cho hắn tiền để uống rượu mới là mưu đồ của những kẻ bốn đời làm lý trưởng như y. Thực ra đấy là cách giết người của những kẻ ác tâm, nhiều tiền của, quyền lực và mưu chước nhưng lại không ý thức nổi bản ngã của chính mình. Chí Phèo đâu có nghĩ được rằng cần phải chống lại Bá Kiến như những kẻ thống trị hắn, làm cho hắn khổ. Kể cả ý thức về sự sướng-khổ, hạnh phúc-bất hạnh... cũng là những cái sau này người ta áp đặt cho hắn. Từ khi sinh ra cho đến lúc lìa khỏi cõi đời này, Chí Phèo luôn sống theo cái mình muốn - tức là sống theo bản năng tồn tại của chính hắn. Cái khổ của Chí Phèo không phải là thiếu các nhu cầu về vật chất và tinh thần như những con người bình thường, mà chính là cái khổ của kiếp người, của chúng sinh trên thế gian này.
Khóc như thiếu nữ vu quy
Cười như anh khoá hỏng thi về làng ...

Thử làm một phép so sánh giữa Chí Phèo và Bá Kiến xem ai sướng, khổ hơn ai. Giữa hai sinh thể này không có sự sướng-khổ, hay-dở, hạnh phúc-bất hạnh, mà chỉ có sự biểu hiện khác nhau của các quan niệm về vấn đề này mà thôi. Là người sinh ra trong một gia đình bốn đời làm Lý trưởng như cha con Bá Kiến, cả làng xã, huyện phủ ai cũng kiềng mặt, chỉ trừ có Chí Phèo. Nhưng thử hỏi mấy ai tôn trọng quý mến họ. Là một người lương thiện điều đầu tiên cần phải biết là không nên ăn thịt đồng loại. Vì qui luật sinh tồn ăn miếng phải trả miếng không bằng cách nay thì bằng cách khác. Cái chết của Bá Kiến chứng tỏ hắn không đáng làm người, mà chỉ đáng làm một con vật mà thôi. Bá Kiến chết như một con chó bị cắt tiết không hơn không kém. Hỏi như vậy là sướng hay khổ ? Còn Chí Phèo cảm thấy mình không là con người hay chí ít cũng là không được làm người, nên hắn đã tự hoá thân làm kiếp khác thì có gì là khó và khổ đâu.
Cái khổ của Chí Phèo không phải là ở kinh tế hay đạo đức, mà chính là sự dằn vặt của bản thể tồn tại trong tư cách Một con người cuả hắn. Những mặc cảm về thân phận làm người luôn ám ảnh hắn. Một sự ám ảnh chìm sâu trong vô thức. Uống rượu, ăn vạ, ********, giết người và tự giết mình là một chuỗi kết nối các hành động vô thức. Chí Phèo ăn vạ không để đòi quyền lợi; uống không để thưởng thức rượu ngon; Cuộc ******** mây mưa với Thi. Nở dưới ánh trăng suông, ngoài vườn chuối không một cái gì ngăn cản nổi bản tính người của hắn, đến mức những tàu chuối non cũng hứng tình giẫy lên đành đạch, thì hắn ta mới mơ hồ cảm thấy mình là một con người đang tồn tại đích thực mà thôi, chứ không hề để tìm kiếm một người con sau này nối nghiệp cha của hắn, và càng không phải để cải tạo cái xã hội ruỗng nát và đầy rẫy thối tha đã tồn tại từ bao đời nay, cũng không để chứng tỏ hắn và Thị yêu nhau, mà chỉ đơn thuần là hắn cần phải làm như vậy. Cuối cùng hành động giết Bá Kiến đối với hắn không nhằm mục đích trả thù cho gia đình, dòng họ, bởi vì hắn làm gì có những thứ đó; hay chống lại sự bất công đòi quyền bình đẳng xã hội, đòi tiền bạc, quyền lực. Chẳng qua bản ngã tồn tại của Chí Phèo bị dồn nén tích tụ trong vô thức đến mức hắn không thể làm khác được. Chính hành động ấy là con đường tất yếu khách quan đưa Chí Phèo đi giật lùi để trở về cái bản ngã vô can của hắn. Cần phải thấy rằng, nếu người nào đó có ý thức về các quan hệ kinh tế, chính trị, xã hội, đạo đức và tôn giáo thì chắc chắn không thể nào có sức mạnh hành động như Chí Phèo. Đối với hắn không thể có một thế lực nào ngăn cản con đường khẳng định bản ngã của chính mình. Con đường rong ruổi đến cõi tự do tuyệt đối của Chí Phèo chỉ là một quá trình giải stress, mà tiền kiếp đã ký thác vào thực thể người của hắn. Chí Phèo không phải là kẻ đại diện cho một đẳng cấp xã hội nào. Hắn ta chỉ là một sứ giả khoác trên mình bức thông điệp về thân phận làm một con người
Trong văn học thế giới hình tượng Hamlet của Shakespeare, chàng công tử nước Anh khi biết rõ người chú là kẻ giết cha mình để lấy mẹ, luôn dằn vặt và đau khổ. Chàng luôn tự căn vặn To be or not to be. Nhưng đấy là sự dằn vặt về ý thức danh dự, lớp hào quang mà giới quí tộc Anh thời bấy giờ đã khoác lên người chàng. Sự dằn vặt của Hamlet để tìm kiếm các giá trị đạo đức và chính trị đương thời, hơn là các giá trị nhân bản. Đấy là những vấn đề nhận thức các quan hệ xã hội, chứ không phải là vấn đề bản thể tồn tại của cái cá nhân tạo lập nên các quan hệ đó. Hamlet đã cho diễn lại vở kịch để nhận chân chính xác thủ phạm, rồi tìm cách trả thù cho cha chàng. Việc làm này không hề nhằm mục đích bảo vệ bản ngã của anh ta, mà là sự bảo tồn danh dự cho dòng họ, cho giới quí tộc nước Anh thời Phục hưng. Sự cảnh báo cuối cùng của Hamlet là loài người hãy hòai nghi tất cả. Đúng là như vậy. Trong thực trạng của Hamlet lúc bấy giờ cần phải hoài nghi các định chế chính trị, tôn giáo và đạo đức phong kiến trung đại đã bộc lộ một cách đầy đủ tính chất phi ngã của nó. Âu đấy cũng là sự mong cầu mang ý nghĩa đạo đức hoặc cùng lắm cũng chỉ mang ý nghĩa nhận thức luận mà thôi.
Còn Chí Phèo không mưu chước, không mong cầu, đòi hỏi về đạo đức, danh dự cá nhân, gia đình, dòng họ. Hoàn toàn khác với Hamlet, người luôn luôn trăn trở về cái chết của cha mình như là một sự oan ức, trái với lẽ phải thông thường, một sự xuống cấp của đạo đức xã hội. Còn Chí Phèo dằn vặt, trăn trở để được tồn tại như một sinh thể đích thực, chưa hề biết đến bất kỳ một quan hệ kinh tế, chính trị, xã hội, đạo đức và tôn giáo nào cả. Hắn ta không căn vặn về việc không có cha mẹ, người thân, thậm chí cả miếng ăn để nuôi sống cái xác thịt đang lù lù ra đấy, hắn ta không hề bận tâm. Đói thì ăn. Khát thì uống. Uống đến chán, đến say, còn thì vứt bỏ, hết thì đi xin, không cần lo toan định liệu, không biết quá khứ, không cần tương lai, chỉ có hôm nay mới là hiện hữu. Thế thì hắn cần gì cái thứ đạo đức, nhân cách giả tạo do các người bày đặt ra. Hắn làm gì có danh dự và phẩm giá để dằn vặt và đau khổ như những chàng công tử phong kiến. Ngay cả việc giản đơn là đi đúng đường thì giường như đối với Chí Phèo xem ra cũng là một cái gì đó xa vời, nằm ngoài ý thức của hắn. Kết cục hắn định đi đến nhà bà cô để tìm Thi. Nở, kẻ duy nhất có thể làm thức dậy bản tính người trong hắn, thì bóng ma vô thức đã ám ảnh đưa hắn đến nhà Bá Kiến. Hành động đâm chết Bá Kiến của hắn là vô thức hay nói cách khác đấy chính sự bừng tỉnh, một bước nhảy vĩ đại từ thế giới của cái vô thức sang thế giới của cái ý thức - ý thức về bản ngã tồn tại của chính mình. Chỉ có hành vi ấy mới trả lại cho Chí Phèo cái vốn có của hắn, hay đúng hơn hắn mới chính là hắn. Bá làm gì có thù oán cá nhân với Chí Phèo, thậm chí lão Bá còn có thể là bố đẻ ra Chí Phèo như một số người đã nghĩ. Y kiến này là khả lý. Chí Phèo cũng không hề ý thức được lão Bá là kẻ bóc lột và đày ải hắn. Vậy là hành động giết người và tự giết mình của hắn là sự giải toả khát vọng làm người đã dồn nén, tích tụ trong bản năng vô thức của hắn từ bao đời nay mà chưa thực hiện được!
Thi. Nở cũng là một thực thể tồn tại đồng đẳng về mặt phẩm chất với Chí Phèo. Hai thực thể này cộng sinh với nhau đã làm bật dậy cái nhân bé xíu như một tín hiệu vô ngôn, khiến người đời có thể nhận ra họ là những thực thể đang tồn tại trên thế gian này. Đối với họ làm gì có tình yêu theo quan niệm của chúng ta bây giờ. Ngay cả sự ân ái, để rồi cuối cùng Chí Phèo ký thác giọt máu của mình vào Thi. Nở cũng chỉ là một hành vi bộc lộ bản năng sinh tồn trong vô thức của hắn, chứ không hề bộc lộ những khía cạnh tâm lý và đạo đức như người ta vẫn tưởng.
Thực chất những biểu hiện của quá trình bộc lộ tâm lý, tính cách của họ, mà độc giả đã nhận được lại là phần gia vị thêm vào món cháo triết học mà chỉ có thiên tài của Nam Cao mới tạo dựng nên được. Toàn bộ tác phẩm, ngoài những câu chửi và những câu đòi lão Bá cho lương thiện, còn có một vài câu Chí Phèo nói với Thi. Nở sau cái đêm thực hiện hành vi sinh tồn của hắn. Chính nhờ những câu nói ấy mà công chúng mới đón nhận được một Chí Phèo bằng xương bằng thịt, vừa gần gũi, vừa xa lạ ở cái làng Vũ Đại - Việt Nam này. Nhưng cách tỏ tình ấy xem ra không phù hợp với logic phát triển nội tại của bản ngã Chí Phèo. Vì sức mạnh cuả hắn chính là vô ngôn.
Đức Phật Thích Ca Mâu Ni tiến tới cõi vĩnh hằng bằng con đường tu luyện từ hữu ngôn đến vô ngôn, đấy là sự tu luyện của trí tuệ, có ý thức rõ ràng về bản ngã, song con đường dẫn Thích Ca Mâu Ni đến Niết Bàn thật cao siêu và gian truân vất vả. Nhưng âu đấy cũng chỉ là một trong trăm nghìn con đường để tiến tới bản ngã. Và cách đi lùi để trở về bản ngã của Chí Phèo cũng là một con đường đắc dụng và độc đáo. Chí Phèo là người Việt Nam duy nhất trên thế gian này có thể đi lùi để trở về bản ngã. Xét cho cùng trong vũ trụ vô thường, thì tiến hay lùi cũng chỉ là các qui ước đầy tính chủ quan của con người. Những thước đo giá trị ấy là đúng, nhưng chỉ có thể áp dụng đối với những người bình thường. Còn đối với bản thể vũ trụ nó hoàn toàn vô nghiã. Nếu lấy con người hiện hữu làm mốc giới và bản thân con người hiện hữu ấy đã chứa sẵn phôi của bản thể vũ trụ, thì sự đạt tới bản ngã xét cho cùng chỉ là Một. Nếu có sự phân biệt nào đấy thì chỉ là các dạng thức và quá trình khác nhau tiến tới bản ngã mà thôi. Con đường đạt tới cõi vĩnh hằng của Phật Thích Ca Mâu Ni không giống Chí Phèo, nhưng không vì thế mà con đường của Chí Phèo là bất khả dụng, hoặc giả là con đường này đắc địa hơn con đường kia, hay một con đường thì trơn tru, sáng sủa, còn con đường kia thì gồ ghề, u tối. Mọi con đường tiến tới bản ngã đều phải vượt qua những lẽ phải thông thường, vượt qua sự ràng buộc của các quan hệ chính trị, kinh tế, xã hội, đạo đức và tôn giáo; rũ bỏ tất thảy những nhiễu nhương thường nhật. Thích Ca Mâu Ni đạt tới cõi vĩnh hằng là sự thắng lợi cuả ý chí tôn giáo, mang nặng tính chất răn đe và nêu gương đạo đức cho người khác. Còn Chí Phèo đạt tới sự thắng lợi của bản ngã tự nhiên lại mang tính chất cảnh báo về giới hạn của hai trạng thái: Tồn tại và ý thức về sự tồn tại đó. Cũng vì thế nó mang tính chất phổ quát, có giá trị triết học sâu sắc. Chúng ta biết rằng hình tượng tôn giáo, chính trị và đạo đức dù là viên mãn đến mấy cũng chỉ đạt đến sự thức tỉnh của ý thức về Chân - Thiện - Mỹ. Hay nói chính xác hơn nó cũng chỉ đạt đến sự ý thức về bản ngã. Còn hình tượng văn học viên mãn là đạt đến bản ngã. Về khía cạnh này hình tượng văn học sâu sắc và đa chiều hơn các loại hình tuợng khác, do tính chất đặc thù của phương thức tư duy nghệ thuật qui định cùng với năng lực thụ cảm đặc biệt của nhà nghệ sỹ thông qua những trải nghiệm cá nhân: ý thức và vô thức; lắng đọng tự nhiên trong anh ta, tạo nên tính chất đa tầng của hình tượng nghệ thuật mà không thể bóc tách được bằng thước đo giá trị cuả chính trị, xã hội, đạo đức và tôn giáo.
Như vậy, trong trò chơi ú tim săn tìm bản ngã, Chí Phèo là hình tượng duy nhất trong văn học Việt Nam đã làm được một việc phi thường là đi lùi để tự trở về với bản ngã chính mình. Cuối cùng cái lương thieÁ.n mà Chí Phèo đòi chính là bản ngã đích thực, cái luôn tiềm ẩn và thường trực trong vô thức của hắn tạ
8 /1998
Đỗ Ngọc Yên
-------------------------------------
Đấy là toàn bộ bài "Chí Phèo - Hiện thân của bản ngã Việt" của tác giả Đỗ Ngọc Yên, ngoài ra còn nhiều bài tranh luận với ĐNY về vấn đề này, sẽ đọc lại và chọn ra những cái hay hay phục vụ các bác chứ post sạch lên thì đọc mệt lắm và cũng có nhiều cái chỉ là cãi nhau vô bổ ...
Khóc như thiếu nữ vu quy
Cười như anh khoá hỏng thi về làng ...

hìhì, đọc bài bác ĐNY thấy có vẻ đao to búa lớn quá... cái gì mà cứ Phật với Shakespeare... mà em tưởng Hamlet là hoàng tử Đan Mạch chứ, bác ĐNY sao lại bảo đc này là CÔNG TỬ NƯỚC ANH???
Còn thì bảo Chí Phèo và Thị Nở là chuyện tình đẹp nhất trong lịch sử văn học VN thì thực ra chỉ là một kiểu phân tích sáo rỗng mà thôi. Trong cái cuộc tình ý, yêu thì ít mà bản năng thì nhiều... chỉ có về sau mới có tình yêu một tẹo. Tình yêu xù xì như thế, dùng chữ "đẹp" thì sai toét toè loe.
BE YOURSELF AS THOSE WHO MATTER DONT CARE AND THOSE WHO CARE DONT MATTER

Thể theo nguyện vọng của bác Cuoihaymeu, tôi xin post tiếp mấy bài tranh luận với ĐNY:
Chí Phèo trong tham luận của tác gia? Đỗ Ngọc Yên
Bùi Đình Thắng
Kính thưa anh Đỗ Ngọc Yên và các anh chi.
Cuối tuần, đọc bài "Chí Phèo-Hiện thân của bản ngã Việt" của anh Đỗ Ngọc Yên, mà thấy Diễn đàn im ắng quá, tôi có mấy băn khoăn nhỏ muốn được mang lên hỏi anh ĐNY và các anh chị. Đây không phải là phản biện, chỉ là những băn khoăn của một người đọc.
Thứ nhất: Trong câu kết luận của phần mở đầu: " Với quan điểm đó, chúng tôi cho rằng trong lịch sử văn học Việt nam, Chí Phèo là một hình tượng văn học đích thực."
Thứ hai: "Chí Phèo là hiện thân của sự tồn tại vĩnh cửu của bản ngã Việt."
Tôi cố gắng đọc lại phần mở đầu và cả bài, nhưng không thể tìm thấy ở chỗ nào tác giả định nghĩa một cách rõ ràng thế nào là một "hình tượng văn học Đích Thực", và thế nào là "bản ngã Việt".
Từ xưa đến giờ tôi vẫn nghĩ hình tượng văn học là hình tượng văn học chứ chưa bao giờ tự hỏi nó có là đích thực hay không đích thực. Nếu như tôi hiểu đúng quan điểm của tác giả trong hai đoạn văn mở đầu, hình tượng văn học đích thực phải "mang nội dung của mẫu người lý tưởng theo đúng nghĩa của nó". Và mẫu người lý tưởng đúng nghĩa là phải được "ký thác những giá trị tâm linh tiềm ẩn, những xung lực tâm lý sâu sắc", không bị bất cứ "các hình thức khoa học, tôn giáo, chính trị hoặc đạo đức" làm cho nó lu mờ và méo mó. Đến đay thì không có vấn đề gì, tôi chỉ còn băn khoăn ở mấy chữ "hình thức khoa học, [hình thức] chính trị, [hình thức] tôn giáo, [hình thức] đạo đức?!" Chữ "hình thức" ở đây chỉ cái gì, nó làm "lu mờ" và "méo mó" hình tượng mẫu người lý tưởng ra sao? Đã là lý tưởng là phải có những tiêu chí của sự lý tưởng ấy. Ở đây, các tiêu chí của lý tưởng không làm cho một người đọc quen với ngôn ngữ kỹ thuật như tôi được thỏa mãn.
Hãy cứ thử tạm chấp nhận là tiêu chí lý tưởng là "không bị ảnh hưởng của bất cứ các "hình thức" khoa học, chính trị, tôn giáo, đạo đức nào cả. Vậy diện mạo còn lại của nó ra sao? Đến đây tôi có cảm tưởng như mình đang cởi áo cho ma, cứ cởi hết áo của ma đi thì sẽ được con ma, và tôi chẳng còn thấy gì.
Có lẽ tôi hiểu đúng như vậy nên trong câu kết luận của phần mở, tác giả cho rằng trong lịch sử văn học Việt chỉ có Chí Phèo mới là hình tượng văn học đích thực.
Tôi xin chuyển sang mối băn khoăn thứ hai: "Chí Phèo là hiện thân của sự tồn tại vĩnh cửu của bản ngã Việt."
Khi đọc đến đoạn tác giả cho rằng "Bản thân hắn ta không mang trong mình bất cứ một định đề tôn giáo, chính trị, đạo đức nào có sẵn" thì tôi cảm thấy phân vân lắm. Trong cách hiểu của tôi thì Con Người là một sinh vật xã hội. Vì là một sinh vật xã hội, nó mang theo trong mình tất cả những định đề tôn giáo, chính trị, đạo đức có sẵn trong xã hội đó. Cho dù là định đề đó không khi nào được Chí Phèo thể hiện trong suốt tác phẩm (bởi có lúc nào hắn tỉnh đâu cơ chứ) thì câu nói cuối cùng của CP vẫn phản ánh các định đề của thời kỳ "tiền lưu manh" hoá. Trước khi chết, Chí Phèo đòi được trở thành người lương thiện. Vậy Chí phèo có biết khái niệm lương thiện không? Chắc hẳn là có. Cái khái niệm đó có phải là do Chí Phèo cao hứng mà nghĩ ra không? Chắc chắn là không. Trước khi thốt ra câu nói đó, Hẳn Chí Phèo đã mơ thấy, đã nghĩ đến thế nào là lương thiện, đó là chồng cày vợ cấy, ươm tơ kéo vải... đó là khát vọng, là ước mơ của nhiều nông dân nghèo không có gia đình, là viễn ảnh bến mơ của một kẻ lang thang. Làm sao có thể tách cái khái niệm lương thiện đó ra khỏi xã hội, ra khỏi những ước mơ, những khát vọng, những tiêu chuẩn đạo đức của xã hội được.
Chí Phèo bản chất không phải là ác, nhưng khi tỉnh rượu, hắn ý thức được sự không lương thiện của mình, được tội nghiệt của mình chiếu theo các giá trị đạo đức mà hắn cảm nhận. Cuộc gặp gỡ với thi. Nở như một tiếng sét giữa trời quang, kéo hắn về với ý thức đã từng hiện hữu của hắn. Không phải cái đẹp sẽ cứu chuộc thế giới, mà tình yêu sẽ cứu chuộc thế giới.
Tác giả viết: "Hắn chỉ đòi làm một con người đích thực, theo đúng nghĩa của nó. " Thế nào là làm một con người đích thực, thế nào là đúng nghĩa một con người đích thực. Nếu như trước khi chết, Chí Phèo không là người đích thực thì tác giả đã gián tiếp đồng ý rằng Chí Phèo là một sinh vật vô ngã.
Sau đó: "Cuối cùng cái lương thiện mà Chí Phèo đòi chính là bản ngã đích thực, cái luôn tiềm ẩn và thường trực trong vô thức của anh tạ"
Như vậy thì cái bản ngã Việt mà tác gia? ĐNY đề cập đến là một khái niệm lương thiện vu vơ ấy ư? Tôi vẫn chưa hình dung nổi bản ngã Việt ấy đâu. Và bây giờ câu hỏi của tôi là có tồn tại một bản ngã Việt thật sự không? Hình dáng nó thế nào?
Bản thân tôi, từ sau khi đọc lại Chí Phèo lần đầu tiên sau khi tốt nghiệp phổ thông, luôn cho rằng Chí Phèo là một nhân vật phi tính cách. Và chính cái điều đó làm cho tác phẩm trở thành có một không hai: một tác phẩm mà nhân vật chính không có tính cách, một tác phẩm mà nhân vật chính làm thành một cái nền cho cái nền của nhân vật chính nổi bật lên. Chí Phèo, luôn luôn say rượu, là một nhân vật vô ngã. Đọc Chí Phèo, không nên đọc Chí Phèo mà đọc xã hội chung quanh anh ta. Nếu như bình văn mà chỉ chăm chăm nhằm vào nhân vật chính để phân tích thì rất có thể bi. Nam Cao chơi khăm trong tác phẩm Chí Phèo
Vài chi tiết liên quan đến tiểu tiết mà tôi không thể bỏ qua, mặc dù rất muốn. Trong bản văn tôi được đọc, Chí Phèo nói: "Tao muốn làm người lương thiện" (Không giống như anh ĐNY trích: "Tao cần lương thiện". Hai câu này tuy có thể hiểu giống nhau nhưng ý nghĩa khác nhau xa). Đoạn tiếp theo, tác giả viết: "Nhưng nếu lương thiện chỉ là những quan hệ giao hòa với đồng loại thì Chí Phèo đâu có thiếu. Hắn không chỉ đối xử tử tế với Thi. Nở mà còn đem lại hạnh phúc cho thị để đến khi hắn chết đi thị vẫn thầm biết ơn là mình đang mang trong người một hòn máu của Chí Phèo. Hắn cũng không phải là kẻ luôn gây sự với những người dân lành chỉ biết làm lụng kiếm ăn, sinh sống.
Tôi cho rằng tác giả suy diễn chủ quan khi cho rằng thị nở thầm biết ơn Chí Phèo vì hòn máu của Chí Phèo, nguyên bản là: "Và nhớ lại những lúc ăn nằm với hắn, thị nhìn trộm bà cô rồi nhìn nhanh xuống bụng: - Nói dại, nếu miÀnh chửa, bây giờ hắn chết rồi, thì làm ăn thế nàỏ" Đột nhiên thị thấy thoáng hiện ra một cái lò gạch cũ bỏ không, xa nhà cửa và vắng người lại qua ... "
Không có bất cứ một cái gì có thể gợi cho người đọc biết là Thi. Nở có con với Chí Phèo và "biết ơn" vì cái sự ấy.
Còn về chuyện Chí Phèo có phải là kẻ luôn gây sự với dân làng Vũ Đại không thì tôi không trích hết nổi vì dẫn chứng nhiều quá: "Có lẽ hắn cũng không biết rằng hắn là con quỷ dữ của làng Vũ Đại, để tác quái cho bao nhiêu dân làng. Hắn biết đâu hắn đã phá bao nhiêu cơ nghiệp, đập nát bao nhiêu cảnh yên vui, đạp đổ bao nhiêu hạnh phúc, làm chảy máu và nước mắt của bao nhiêu người lương thiện. Hắn biết đâu vì hắn làm tất cả những việc ấy trong khi người hắn say; hắn say thì hắn làm bất cứ cái gì người ta sai hắn làm. Tất cả dân làng đều sợ hắn và tránh mặt hắn mỗi lần hắn quạ"
Lẽ ra tôi sẽ chỉ để bụng những suy nghĩ của mình thôi, nhưng đây là một diễn đàn tự do, những điều tôi thắc mắc mà không hỏi thì không ngủ yên. Vả lại, đem một quan điểm tiếp cận một bản văn để chê trách những cái nhìn xã hội hoá dung tục khác cũng lại làm cho tôi không cảm thấy yên ổn.
Cuối cùng, tôi cũng rất đồng ý với anh Huy Trần khi cho rằng câu nói "Làm thế nào cho mất được những vết mảnh chai trên mặt nàỷ" của Chí Phèo đã làm giảm cái hay của đoạn kết đi ít nhiều.
Trân trọng
Bùi Đình Thắng
1-7-2001
"... ở đời này không có con đường cùng, chỉ có những ranh giới, điều cốt yếu là phải có can đảm để bước qua những ranh giới ấy"

Chí Phèo đúng là hiện thân bản ngã Việt
Đỗ Minh Tuấn
Thưa anh Bùi Đình Thắng, anh Trường Xuân Triệu, anh Huy Trần, chi. Bụt Vàng, cùng tất cả các anh chị,
Tôi đã chuyển ý kiến của các ah chị tới anh Đỗ Ngọc Yên để anh ấy thu xếp thời gian trả lời.
Trong thư này, tôi nối kết hai Đề tài đang thảo luận lại để trình bày đại quát các ý kiến của mình về hình tượng Chí Phèo. Tôi cho rằng anh Đỗ Ngọc Yên có thể chưa chuẩn trong trình bày quan điểm của mình, nhưng cách nhìn của anh đúng thần của hình tượng Chí Phèo là một nhân vật điển hình cho người Việt như AQ điển hình cho người Trung Hoa.
Như tôi đã trình bày kỹ trong bài " Tri thức và lý tính trong một nền văn hoá giả trang" người Á đông nói chung và người Việt nói riêng luôn luôn có hai chiều tích tụ stress và giải stress, chiều nọ là hệ quả của chiều kia. Nếu cái cộng đồng thể hiện ở sự dồn nén, chịu đựng, tuân theo các đạo lý, các sứ mệnh, các nghi lễ, các bình phong, các nhu cầu ổn định xã hội, thì cái cá nhân thể hiện ra trong sự nổi loạn phá huỷ các thể chế, các lễ nghi và quy ước. Các cá nhân không được chia phần đều nhau theo kiểu cá nhân hàng loạt như trong văn hoá lý tính của phương Tây, nhưng giành lấy sự bình đẳng bằng cách vượt thoát khỏi lý tính trở về bản ngã, các anh hùng lục lâm thảo khấu, các lãnh tụ nông dân khởi nghĩa không phải bao giờ cũng thất bại như anh BĐThắng nói trong thư trước, mà cũng có nhiều khi thắng lợiƯ thành đế vương. Như vậy, nếÔu như cái cá nhân phương Tây là khẩu phần được chia đều trong khế ước xã hội, thì cái cá nhân kiểu phương Đông là khẩu phần dược chia đều ngoài khế ước xã hội, qua con đường tự khẳng định để vượt lên đồng loại. Cơ hội mà văn hoá phương Đông giành cho cái cá nhân kiểu đó là vô hạn, do đó, cái gọi là sự kìm hãm của xã hội thực ra là sự kìm hãm của các cá nhân với nhau dựa trên các khung luận lý, đạo lý hay pháp chế. Nếu như cái cá nhân phương Tây an phận với suất cơm lính được chia, anh ta có thể làm bất cứ việc gì mà điều lệ quân ngũ cho phép để bảo vệ suất cơm lính đó, thì cái cá nhân phương Đông lại có cơ hội xẻo dược nhiều hơn khẩu phần khi đất nước như con thú treo lủng lẳng trong rừng cho mọi người ai mạnh tay xẻo được gì thì xẻo. Đó là khía cạnh hoang dã bầy đàn của văn hoá giả trang. Sự khắc nghiệt của thiên nhiên, sự nghèo đói, bạo loạn giặc giã triền miên đẩy con người ngang hàng với nhau trong quan hệ tồn tại. Muốn gì cũng phải tồn tại đã, sau khi tồn tại mới nói chuyện văn chương, âm nhạc, CNXH, toàn cầu hoá v.v... Khi người ta đói thì hiển nhiên là tiếng lợn kêu hấp dẫn hơn tiếng đàn. Cái thẩm âm của Chí Phèo bộc lộ cái khát vọng tồn tại thực tế, nó phỉ nhổ vào những cái hoa mỹ phù phiếm và đạo đức giả của bọn bóc lột. Nó rất hợp với cái khoái trá trong câu " hết gạo chạy rông nhát nông nhì sĩ ".
Chí Phèo là hiện thân bản ngã Việt ở cái tư cách bản năng vô thức đứng ngoài mọi hệ thống pháp lý, luân lý, thẩm mỹ, lý tưởng xã hội, khảng định mình bằng bản lĩnh tự do vô chính phủ đó mà thực chất là một hành vi giải stress thực hiện quyền sống cá thể- dù cá thể dó nưả người, nửa vật, nửa thiền sư.
Chí Phèo là một con người vì hắn vẫn còn tình yêu, vẫn biết sử dụng ngôn ngữ để tự khẳng định. Chửi là một hành vi người, con vật không biết chửi. Chí Phèo chửi tát cả làng Vũ Đại là một hành vi văn hoá xoá bỏ ván cờ giá trị xã hội mà hắn đang thuạThì cũng như bây giờ người ta chửi cả làng tư bản, cả làng cộng sản, cả làng Khổạng tử. Chửi cả làng vừa là một hành vi giải stress tích tụ sau bao năm tuân thủ hệỳ quy chiếu làm nên giá trị của những nhân cách, thứ bậc trong làng, vừa là hành vi xoá bỏ mọi hệ quy chiếu đó. Thái độ vô chính phủ này rất đặc trưng cho tâm thức văn hoá Việt. Chí Phèo rạch mặt cũng là một hành vi người vì con vật không biết tạo hiện trường giả.Đó là đòn đánh vào nhân cách đối thủ, lôi cái ác mà những kẻ như Bá Kiến thâm hiểm che đậy trong văn hoá giả trang hiện diện loã lồ trên gương mặt nạn nhân. Ngón đòn ăn vạ dó hiển nhiên là có hiệu quả làm những kẻ như Bá Kiến sợ vì sức mạnh của Bá Kiến là ở trong hệỳ quy chiếu văn hoá giả trang nên khi Chí Phèo thực hiện một hành vi trái ngược với văn hoá này, thay vì làm đẹp lòng nhau anh ta chửi, thay vì sĩ diện tô đẹp cho mình anh ta rạch mặt ăn vạ, thay vì tôn kính lễ nghĩa anh ta đái vào miếu thờ- hắn đã tước vũ khí của những người như Bá Kiến. Văn hoá chửi cả làng, đái vào miếu thờ và rạch mặt ăn vạ là một kiểu văn hoá của người cùng đinh, một sức mạnh từ sự hy sinh tất cả - từ tính mạng đến danh dự và cái đẹp. Một khi con người còn sợ mình bị đánh giá xấu, sợ mặt mình không đẹp, sợ thiên hạ cười chê thì người ta không dám làm gì có thể gọi là nổi loạn hay cách mạng. Cũng giống như khi người ta tíếc những sợi tơ người ta còn tỉ mẩm gỡ từng sợi rối trong búi tơ vò, đến khi không đủ kiên nhẫn nữa, người ta chém phứt đứt đôi búi tơ kia, giải thót khỏi sự nâng niu giữ gìn mòn mỏi.
Chí Phèo khẳng định nhân cách của mình bằng cách lộn trái cái văn hoá ứng xử đã làm nên giá trị và nhân cách truyền thống. Chẳng phải Chí Phèo là đại diện đầu tiên của văn hoá đại chúng Phương Tây phê phán đậỳp phá văn hoá Vịệt nam truyền thống hay sao ?) Chí Phèo chửi cả làng, đái vào miếu thờ mà mọi người vẫn để không phải vì họ sợ hăn ta, cũng không hẳn vì thương, mà một phần vì cái văn hoá khoan dung không chấp , một phần vì chí Phèo là hiện thân những khát vọng nổi loạn tiềm ẩn trong vô thức cộng đồng. Ai cũng muốn đái vào cái miếu đã mất thiêng nhưng không dám đái, thì có Chí Phèo đái hộ. Sự dung túng Chí Phèo là một hình thức phản kháng của văn hoá giả hình. Cái say rượu triền miên của Chí Phèo đưa hắn vào cuộc mộng du của vô thức, sống hồn nhiên theo bản ngã của mình và trở thành một con đồng của vô thức tập thể
Nói Chí Phèo đi lùi để trở về bản ngã như Đỗ Ngọc Yên cũng chỉ là một cách nói về bản chất thiền sư của Chí Phèo. Khác với người thường bị câu thúc trong mạng lưới ý thức với hàng loạt những kiến giải thế giói bằng khái niệm, thiền sư vượt thoát được quán tính ý thức để sống hồn nhiên theo vô thức. Thiền sư có vẻ như bản năng nhưng không phải bản năng vì sự vượt thoát ý thức của anh ta là sự giác ngộ một chiều kích khác ngoài ý thức. Coi Chí Phèo là bản năng ta sẽ thấy các câu hỏi của hắn mà anh Huy Trần nêu ra là những câu hỏi của Nam Cao gán vào nhân vật. Nếu nhìn Chí Phèo như một thiền sư sống theo vô thức, thì sẽ thấy những câu hỏi ấy bộc lộ chiều kích của một sự giác ngộ ."Làm thế nào xóa đi hết những vết sẹo trên mặt nàỷ " hay "Ai cho tao lương thiện?" là những câu hỏi của người giác ngộ. Người Việt từ lâu đã giác ngộ ra tất cả những điều thánh dạy, những khái niệm mỹ miều cũ mới đều là các bình phong trục lợi của bọn thực dân đếÔ quốc, bọn kẻ cướp, bọn tham nhũng, bọn tài phiệt trong và ngoài nước mà chỉ những người tử tế tin theo bị gánh hậu quả nặng nề. Do đó, khi cần người Việt sẵn sàng đạp lên mọi hệ giá trị để tồn tại, xác lập hệ quy chiếu Chí Phèo để đạt đến sự bình đẳng ngay cả trong việc đập phá, chửi rủa và tự huỷ.
Mấy ý viết vội, mong các anh chị thảo luận thêm.
Kính thư,
Đỗ Minh Tuấn
"... ở đời này không có con đường cùng, chỉ có những ranh giới, điều cốt yếu là phải có can đảm để bước qua những ranh giới ấy"

Từ Yêu Say Lý Luận, Dẫn Tới Lạc Bước Suy Diễn Về Hình Tượng Văn Học "Chí Phèo"
Trường Xuân Triệu
Đọc tiểu luận "Chí Phèo - hiện thân bản ngã Việt" của anh Đỗ Ngọc Yên (ĐNY), tôi thấy những ý chính, nay xin nêu ra thứ tự:
- Quan điểm của anh khi "cho rằng trong lịch sử văn học Việt Nam, Chí Phèo là một hình tượng văn học đích thực. Chí Phèo là hiện thân của sự tồn tại vĩnh cửu của bản ngã Việt."
- Sự khác nhau giữa Chí Phèo với các hình tượng văn học cũ "à với các hình tượng văn học trước đó, Chí Phèo không giống các hình tượng tướng lĩnh, các hiệp sĩ, các anh hùng hảo hán theo kiểu Lục Vân Tiên hay Từ Hải trong văn học cổ; các nho sĩ, thư sinh trong truyện nôm khuyết danh; hay các cậu ấm cô chiêu trong dòng văn học những năm đầu thế kỷ." Vì, "à Tất cả các hình tượng trên là sự minh họa cho những mẫu người sống theo những tôn chỉ chính trị và đạo đức Nho giáo. Hay nói đúng hơn họ là những phương tiện để chở cái đạo theo quan niệm của nhà Nhọ"
- Đặc biệt, anh ĐNY còn dùng hình tượng Chí Phèo để phê nền "văn học minh họa" của đương thời: "Trong văn học đương đại Chí Phèo càng xa lạ với hình tượng những người cán bộ kháng chiến, cán bộ phong trào trong Tầm nhìn xa, Hãy đi xa hơn nữa; những người chiến sĩ "năm mươi sáu ngày đêm khoét núi, ngủ hầm,mưa dầm, cơm vắt; máu trộn bùn non, gan không núng, chí không mòn"... Chí Phèo cũng không sống như một Dáng đứng Việt Nam, mà chỉ là một con người lừng lững đi giữa cuộc đời, không mong cầu, không oán trách luôn luôn say mềm trong cái bản ngã vô can của chính mình."
- Nêu ra sự thật phũ phàng của những người (một bộ phận dân tộc VN) đã xả thân cho hai cuộc kháng chiến chống Pháp- Mỹ, để đảng được một mình hưởng lợi: "Ngay cả những người vừa rút chân ra khỏi cuộc chiến, đại bộ phận đã không thể sống theo gương những vị chúa phi tôn giáo của thời chiến được. Họ buộc phải đem các vị lên bàn thờ hay cho vào viện bảo tàng vái ba vái để đi tìm đường cứu mình. Cứu nước là nhiệm vụ chung của cả cộng đồng, dân tộc. Còn cứu mình dường như là việc riêng của mỗi người. Có thể nói những mẫu người chiến đấu vì lý tưởng chung đã một thời ăn sâu vào máu thịt mỗi cá nhân và cả cộng đồng người Việt như cơm ăn, nước uống, thì nay nó chỉ được nhắc đến xuân thu nhị kỳ trong các dịp kỷ niệm, hoặc trong các trang sách học trò như những giáo điều tôn giáo. Cuộc sống bao giờ cũng khôn ngoan và láu cá hơn những điều người ta huyễn hoặc ra để áp đặt cho kẻ khác."
- Dám tấn công thẳng vào thiểu số quan chức đảng bảo thủ, tố chúng là "à những kẻ chỉ biết sống theo những giáo lý áp đặt từ bên ngoài chỉ có một cách ứng xử duy nhất là tiến lên phía trước, tử vì đạọ"à
- Thẳng thắn định vị hành vi, tư tưởng của một bộ phận xã hội, của những mẫu người mang lý tưởng sống xả thân vì mọi người chỉ là những bầy tôi trong các học thuyết Nho giáo, là những con chiên ngoan đạo trong giáo lý Thiên Chúa giáo: "à Nhưng những mẫu người loại này thực chất chỉ là sự biểu hiện của nhận thức chính trị, xã hội, đạo đức và tôn giáo. Họ không xa lạ mấy với những kẻ bầy tôi trong các học thuyết Nho giáo, những con chiên ngoan đạo trong giáo lý Thiên chúa giáo. Mới nghe qua, biết qua tưởng là một cái gì đó rất cao siêu, nhưng thực chất nó rất sơ lược, giản đơn và một chiều. Dường như nó được treo lơ lửng đâu đó giống như chúa Giê-su bị đóng đinh trên giá câu rút. Và cần phải thấy rằng những hình tượng chính trị, tôn giáo, đạo đức thực chất chỉ là những hình ảnh minh hoạ một cách thô thiển cho các học thuyết tư tưởng mang đầy tính chất chủ quan và áp đặt."



Tạm gác sang một bên những ưu điểm dễ thấy mà tôi đã nêu trên trong tiểu luận của anh Đỗ Ngọc Yên, thì thành thật mà nói khi mới đọc tựa bài viết "Chí Phèo - hiện thân bản ngã Việt" của anh tôi đã sửng sốt. Sửng sốt vì từ xưa tới nay tôi và hầu hết mọi người đều cho Chí Phèo là một anh chàng có những chất: ngang ngược, liều lĩnh, bắt nạt, ăn vạ, rượu chè, bất cần đờià mà nay quan niệm ấy của mình và dân gian đã bị anh ĐNY làm cách mạng luận lý lật đổ, rồi xoay ngược lại thành "hiện thân bản ngã Việt"?
Nay, để bảo vệ cho quan niệm truyền thống ấy của mình, tôi xin làm công việc khảo tìm và nêu lại những liên hệ "máu thịt" của nhà văn Nam Cao với hình tượng văn học Chí Phèo của ông. Vì, thiết nghĩ muốn biết Chí Phèo có bản ngã gì, tốt hơn hết là tìm hiểu về tư tưởng cha đẻ của gã, tức nhà văn Nam Cao, đã ý thức thế nào khi sinh thành ra gã. Và, muốn hiểu đúng về tư tưởng nhà văn Nam Cao, tôi dựa vào những trang hồi ký của nhà văn Tô Hoài. Ông vốn là người có quan hệ bạn bè và tình đồng chí mật thiết với Nam Cao từ khi hai người mới bước vào nghiệp văn, nghiệp cách mạng. Đoạn văn sau đây, tôi trích từ cuốn "Tô Hoài Hồi Ký":
"Trong những ngày nửa lãng mạn, nửa thời thế, có Nam Cao với tôi. Tôi quen Nam Cao vì tôi đến học chữ Pháp ở trường tư của một bà dì họ tôi, Trường Công Thanh ơ? Thụyà Nam Cao dạy ở đấy, và đầu tiên tôi gọi anh bằng ông giáo Tri, ông Trần Hữu Tri. Tôi ít tuổi hơn anh, văn hóa kém anh, nhưng anh thấy tôi đã viết được truyện ngắn đăng báo. Việc đó có thể kích thích anh. Nam Cao đã đỗ bằng "đíp lôm", đã làm phóng viên báo Kịch Bóng từ hồi ơ? Sài Gòn, thế mà đến nay anh viết vẫn lận đận. Anh đã thử cả các cửa, thơ trào phúng, thơ mơ mộng, lúc truyện ngắn, truyện vui ký tên Nhiêu Khê, Thúy Rư, Nguyệt, Xuân Du, Nam Caoà. nhưng chưa biết đứng lại đâu.
Lính Nhật chiếm cái trường tư Công Thanh với cả quãng phố làng Thụy làm chỗ nhốt ngựa. Nam Cao thất nghiệp, lên ở với tôi. Anh mới viết xong một truyện vừa. Truyện Cái Lò Gạch Cờũ. Nhân vật Chí Phèo trong truyện là tên một người thật ở nhà anh. Chuyện từ đời trước, anh viết theo vợ kể. Chi tiết để tô điểm chuyện Chí Phèo thời bấy giờ, tất nhiên là những tai nghe mắt thấy trong bọn chức việc họ hàng anh ở làng mà anh biết.
Truyện viết xong, nhưng cũng như bao lần, anh không tin có ai in. Anh muốn đưa nhà xuất bản Đời Mới. Nhà xuất bản này là một hiệu thuốc chữa bệnh lậu ở phố Hàng Cót, mở thêm xuất bản. Lạ một điều là ơ? Hà Nội hồi ấy, nhiều nhà lang thuốc kiêm nghề xuất bản sách báo. Có lẽ, vì các nhà thuốc Hồng Khê, Bình Hưng, Lê Huy Phách, Từ Ngọc Liên, Hương Sơn đã sẵn nhà in in nhãn thuốc, bây giờ làm báo, làm sách không tốn kém mấy chỉ thêm danh giá. Nam Cao tính: "Cái thằng xuất bản hạng bét này có thể quý bản thảọ" Tuy vậy, cũng chỉ dám đến nhà xuất bản Đời Mới vào lúc nhá nhem tối, bản thảo Cái Lò Gạch Cũ đã quấn sẵn, tròn như cái ống.
Ít lâu, ông Trác Vỹ, chủ nhà xuất bản viết thư mời Nam Cao đến.
Ông Trác Vỹ nói:
- Tôi sẽ in truyện của ông. Nhưng cái đầu đề Cái Lò Gạch Cũ không ăn khách. Tôi đổi cho ông là Đôi Lứa Xứng Đôi. Tôi nhờ ông Lê Văn Trương, văn sĩ trứ danh, thay tên và đề lời giới thiệu. Sách đã in sắp xong. Tôi báo để ông mừng.
Chẳng nhớ rồi Trác Vỹ "thí" cho Nam Cao được mấy đồng. Nhưng dù sao thế là đã có sách in, từ nay anh dễ đi chào hàng những quyển khác. Và Chu Ngọc, Thâm Tâm, nhiều bạn rất khen Đôi Lứa Xứng Đôi. Nam Cao không ngờ (Tô Hoài Hồi Ký tr 280-281)"
"Nam Cao, họa sĩ Trần Đình Thọ và tôi được phân công ở lại núi Phia Bioóc ơ? Bắc Cạn làm báo Cứu Quốc Việt Bắcà Chi bô. Đảng mà tôi là bí thư đã kết nạp Nam Cao. Lễ kết nạp trong hốc đáà Chỉ có Xuân Thủy, Văn Tân và tôi dựà Nước mắt chảy ròng trên gò má cao, hốc hác. Nam Cao trầm giọng: "Tôi thề trung thành với Đảngà Nam Cao thường kể lại lúc ấy anh nghĩ gì. Anh nghĩ lại những ngày trôi nổi ơ? Sài Gòn, ơ? Hà Nội, những quằn quại của con người dễ mơ mộng và xúc động, cái gì không có cũng thèm muốn, cái gì đương có cũng chán ghét, tất cả đều không nghĩa, cứ "chết mòn" không lối thoát. Bên tai, anh nghe tiếng nói đại diện Đảng như ánh cờ bay lượn trong bóng tối cuộc đời vô vị cũ, như thế, và anh không cầm được nước mắt (tr 359)."
Từ những tiết lộ về thân thế, sự nghiệp, hoàn cảnh (nghe vợ kể chuyện thật ở làng) khi Nam Cao sáng tác ra truyện "Cái Lò Gạch Cờũ" do Tô Hoài kể ở trên, cộng những hiểu biết ít nhiều khác về tư tưởng cộng sản Nam Cao mà tôi thu lượm được ở học đường, đời lính, thì nhà văn Nam Cao quả là một người "Cộng sản chân chính" theo định nghĩa tinh khiết thời vàng son của chế độ này. Ngoài "Cái Lò Gạch Cũ- Chí Phèo", Nam Cao còn viết "Cơn Giông", "Sống Mòn"à là những tác phẩm có nội dung cách mạng, muốn thay đổi xã hội thời Pháp thuộc. Có cội gốc tư tưởng, chí hướng cách mạng hòng thay đổi xã hội bất công thời Pháp thuộc như thế, tất ông không thể có nhân sinh quan khác ngoài nhân sinh quan cách mạng. Đã mang nhân sinh quan cách mạng, tranh đấu, đòi thay đổi xã hội đương thời, tất ông phải xây dựng lên những nhân vật mang sắc thái chống đối đương thời mà Chí Phèo là một nhân vật điển hình của ông. Và, hiển nhiên thì nhân vật phải phản ảnh ước mơ của nhà sáng tạo, đó là căn cơ dẫn đến việc ông đã thuần túy thai nghén ra một nhân vật Chí Phèo có những hành động cách mạng đột phá và cương quyết với xã hội thối nát khi ấy. Do vậy, hành động tất yếu của Chí là phải đòi quyền làm "người lương thiện", và phải đâm chết Bá Kiến, kẻ đại diện cho những bất công, những cái ác cần phải đạp đổ tức khắc, theo quan niệm và khát vọng tranh đấu của nhà văn Nam Cao, người đang chịu sự giác ngộ của đảng CSVN khi mới khởi nghề viết văn! Và, dĩ nhiên, theo logic trên, Chí Phèo chỉ có thể là đại diện cho mẫu người là "một công dân đang thực hiện nghĩa vụ của mình trong cuộc đấu tranh giai cấp nhằm lật đổ tầng lớp thống trị xã hội!"
Phải thừa nhận rằng, dù thế nào đi chăng nữa thì sau khi tạo ra Chí Phèo, Nam Cao đã thành công rất lớn khi để lại cho nền văn chương Việt Nam một hình tượng văn học độc nhất vô nhị: Chí! Và, như là định mệnh nghiệt ngã cho dân tộc chúng ta, sau khi ông chết đi, khi tên tuổi ông đã vào vị trí trang trọng lịch sử văn học, thì đảng của ông đã đưa xã hội Việt Nam xuống vực thẳm sâu hơn cả thời buổi đen tối ông sinh ra Chí. Hiện nay, Chí nhiều đến nỗi không chỉ mỗi làng Vũ Đại trong truyện của ông, mà khắp cõi VN đâu đâu cũng có Chí, và đang còn sinh sôi vô vàn Chí Chí!
Trở lại việc anh Đỗ Ngọc Yên biện lý và khẳng định Chí Phèo là "hiện thân bản ngã Việt", tôi thấy không những anh sa đà vào luận lý rồi quy kết sai lạc, mà ngay chữ "bản ngã" anh dùng cũng cần phải minh định cho rõ. Theo cách hiểu của Đạo gia, Phật gia, và phái Thông Thiên Học thì "Bản Ngã" được biểu lộ qua ba trạng thái: "Thức", "Ý", Hành" (nhận thức, ý chí, và hành động). Riêng nhà Phật còn phân tách "Bản Ngã" làm hai thể: "lúc Mê" (bản ngã), "lúc Ngộ" (chân tánh hay chân thể). Còn Đạo gia thì quan niệm "Bản ngã" là những: tính nóng nảy, tham lam, keo kiệt, thích xa hoa, ham vui, dễờ buồnà Trong khi ấy, theo cách hiểu của Tây phương, thì "Bản Ngã" là Charakterzug, Ego, EÔgo: đặc tính, đặc điểm, tính cách, tư cách.
Minh định nghĩa của "bản ngã" rồi, tôi thấy anh ĐNY đã nhầm lẫn khi bảo "Chí Phèo là người Việt Nam duy nhất trên thế gian này có thể đi lùi để trở về bản ngã", tức lùi về vô minh với việc Đức Phật tu hành đắc đạoà cũng để trở về vô minh. Luận điểm ấy quả phản nghịch với việc Đức Phật tu hành để giải thoát bản ngã, tức tu để dứt bỏ vô minh, trở về chân tánh của mình, tức "Ngộ". Mà ở tiểu luận, thì anh ĐNY lại viết: "à song con đường dẫn Thích Ca Mâu Ni đến Niết Bàn thật cao siêu và gian truân vất vả. Nhưng âu đấy cũng chỉ là một trong trăm nghìn con đường để tiến tới bản ngã." Đọc xong câu văn trên, tôi thắc mắc rằng anh ĐNY hiểu "bản ngã" khác với mình chăng? Xin mời các anh chị đọc lại nguyên văn anh ĐNY viết: "Đức Phật Thích Ca Mâu Ni tiến tới cõi vĩnh hằng bằng con đường tu luyện từ hữu ngôn đến vô ngôn, đấy là sự tu luyện của trí tuệ, có ý thức rõ ràng về bản ngã, song con đường dẫn Thích Ca Mâu Ni đến Niết Bàn thật cao siêu và gian truân vất vả. Nhưng âu đấy cũng chỉ là một trong trăm nghìn con đường để tiến tới bản ngã. Và cách đi lùi để trở về bản ngã của Chí Phèo cũng là một con đường đắc dụng và độc đáo. Chí Phèo là người Việt Nam duy nhất trên thế gian này có thể đi lùi để trở về bản ngã. Xét cho cùng trong vũ trụ vô thường, thì tiến hay lùi cũng chỉ là các qui ước đầy tính chủ quan của con người. Những thước đo giá trị ấy là đúng, nhưng chỉ có thể áp dụng đối với những người bình thường. Còn đối với bản thể vũ trụ nó hoàn toàn vô nghiã. Nếu lấy con người hiện hữu làm mốc giới và bản thân con người hiện hữu ấy đã chứa sẵn phôi của bản thể vũ trụ, thì sự đạt tới bản ngã xét cho cùng chỉ là Một. Nếu có sự phân biệt nào đấy thì chỉ là các dạng thức và quá trình khác nhau tiến tới bản ngã mà thôi. Con đường đạt tới cõi vĩnh hằng của Phật Thích Ca Mâu Ni không giống Chí Phèo, nhưng không vì thế mà con đường của Chí Phèo là bất khả dụng, hoặc giả là con đường này đắc địa hơn con đường kia, hay một con đường thì trơn tru, sáng sủa, còn con đường kia thì gồ ghề, u tối. Mọi con đường tiến tới bản ngã đều phải vượt qua những lẽ phải thông thường, vượt qua sự ràng buộc của các quan hệ chính trị, kinh tế, xã hội, đạo đức và tôn giáo; rũ bỏ tất thảy những nhiễu nhương thường nhật. Thích Ca Mâu Ni đạt tới cõi vĩnh hằng là sự thắng lợi cuả ý chí tôn giáo, mang nặng tính chất răn đe và nêu gương đạo đức cho người khác. Còn Chí Phèo đạt tới sự thắng lợi của bản ngã tự nhiên lại mang tính chất cảnh báo về giới hạn của hai trạng thái: Tồn tại và ý thức về sự tồn tại đó."
*
Kết luận: Vì không nhiều thời gian nên tôi không bàn thêm vào những điểm khác trong tiểu luận của anh Đỗ Ngọc Yên. Riêng những phân tích ở phần trên của bài viết, tôi đã chỉ ra những ưu điểm mà anh ĐNY đã giúp bạn đọc liên tưởng đến xã hội hiện tại (CSVN). Đồng thời, tôi cũng trích dẫn lại xuất phát điểm tư tưởng của Nam Cao khi ông sáng tác ra Chí Phèo để chúng ta thấy việc anh ĐNY kết luận: "Chí Phèo - hiện thân bản ngã Việt" là sự ngộ nhận. Và, việc anh bảo Đức Phật Thích Ca Mâu Ni tu đến Niết Bàn là tiến tới "bản ngã", tức quay lại vô minh, thì có phải là anh đã bị sa đà vào cơn say chữ, rồi lạc bước luận lý không
Ngày 01.7.2001
Trường Xuân Triệu
"... ở đời này không có con đường cùng, chỉ có những ranh giới, điều cốt yếu là phải có can đảm để bước qua những ranh giới ấy"