Câu Văn Hiện đại Câu Văn Hiện đại Trao đổi văn chương của Nguyễn Văn Thọ Một lần, tôi nghe một người viết nói: "Văn chương hiện đại là câu phải cực ngắn." Người ấy còn nói: "Thế giới thệ Nguyễn Huy Thiệp thế!" Chà, văn học Việt Nam mà đưa Nguyễn Huy Thiệp ra thì quả là một ví dụ nặng cân của sự hâm mộ!? Theo dõi văn học Việt Nam, từ trong ra ngoài, những năm gần đây, quả thật truyện ngắn của lớp viết trẻ hôm nay, câu văn rất ngắn. Dường như đấy là một mốt của văn chương. Khắp các sạp báo, các cuốn sách của những tác giả trẻ, cụ thể là ở thể tài truyện ngắn, câu văn ngắn gọn đến cụt lốc, làm chủ hầu hết các trang văn bây giợ Chỉ còn lại lớp nhà văn cũ, già hoặc sắp già, viết những trang văn, những tác phẩm, câu phúc hợp. Thực ra, văn, từ cụ Nguyễn Công Hoan tới thế hệ Lê Minh Khuê, Nguyễn Khải v..v.. hôm nay, cũng có khi, có đoạn, có truyện, câu viết ngắn, rất ngắn. Nhưng phải là khi ấy, trong tác phẩm, ở chỗ ấy, cẩn sự ngắn của câu, chứ không phải sự ngắn chiếm lĩnh tràn lan như nhiều nhà văn trẻ tôi được đọc . Kiên nhẫn tìm hiểu truyện của nhiều bạn trẻ - đến 50 tuổi, vẫn trẻ!- văn chương bây giờ cứ như con rắn chặt ra làm nhiều khúc; rồi hô lên, đấy là nhiều con rắn. Rắn phóng nước đại, tốc độ cao như cuộc sống hiện tại với những đường cao tốc một chiều, như thế hệ kỹ thuật số truyền tin! Than ôi! Cũng chẳng cần thiết cho một văn cảnh mà nhiều câu, chẳng có chủ ngữ, chẳng cần ngữ pháp tiếng Việt, bất chấp mỗi câu có thể độc lập sống hay không! đúng là văn nói mà vẫn được các nhà cách tân hiện đại viết ở những đoạn miêu tả, trần thuật một khung cảnh, một diễn biến không đòi hỏi tốc độ chạy, không đòi hỏi sự rơi của truyện. Dường như, có một làn sóng, theo nhau, bắt chước nhau, bắt đầu từ khi Nguyễn Huy Thiệp nổi tiếng, người ta không cần ngẫm cho kỹ tại sao Nguyễn Huy Thiệp ở chỗ ấy, truyện ấy viết những câu ngắn như thế, đua nhau biến hóa các dòng viết thành thứ ăn nói, kể, tả cộc lốc đặt lên trên cái mà gọi là văn chương hiện đại. Nhà văn Stephen King, trong những tài liệu nói về nghề viết, đã chỉ ra rằng, câu văn ngắn dài là do văn cảnh quyết địnhạ Khi cần đẩy truyện đạt tốc độ nhanh. Hay cần cái không khí xung đột gấp gáp, quyết liệt thì câu văn cần ngắn. Tôi ví sự ngắn ấy của câu, khi cần thiết, như mũi tên, như viên đạn chan chát bắn ra, gây cảm xúc ấn tượng mạnh cho người đọc. Còn miêu tả những trạng thái tâm lý phức tạp. Những đoạn văn , nếu câu văn phức hợp làm chùng xuống tạo không khí cần thiết cho truyện, mang lại hiệu quả cao về cảm xúc cho người đọc, thì sao lại từ chối câu phức hợp? Vả lại, lối văn cực ngắn, cổ xưa đã đầy rẫy. Sử Ký của Tư Mã Thiên, Liễu Trai Chí Dị của Bồ Tùng Linh ở Trung Hoa đã viết như nhát chém của đoản đao. Thời Nguyễn Công Hoan, văn họ còn có chỗ chỉ một câu một tự Vậy phải chăng, khái niệm Hiện đại trong câu của văn, không nằm trong độ dài ngắn, mà nằm trong cái hồn văn dù ngôn ngữ bình dị, mang hơi thở thật của cuộc sống hôm nay? Tác phẩm văn học có đời sống riêng của nó, đòi hỏi ngay người đẻ ra nó tuân theo một quy luật tưởng như trong vô thức. Chả thế nhà văn nào đó đã òa khóc khi nhân vật của mình chết! Chả thế nhà văn nào đó đã trả lời người thân của mình: "Tôi cũng yêu người ấy lắm, nhưng đến đây cô ấy phải chết!" Đọc lại Vân đài Loại Ngữ của Lê Quý đôn thấy xót xa cho chữ nghĩa bây giợ Còn đâu thứ văn như hóa công, tự nhiên như vũ trụ, như vạn vật đã sinh ra, sáng tạo ra, làm nên thế giới muôn mầu muôn sắc, sinh động. Tôi có cảm giác, khi người ta chưa ý thức sâu sắc nghề viết, chưa thể làm chủ được một câu văn thì làm sao có thể sinh ra được một tác phẩm dài lâu với cuộc sống? Hay là sự đòi hỏi của thói chơi thời thượng, hay là sự đòi hỏi của cuộc sống máy móc và những tư duy chết có tính tri thức máy móc mà người đọc hôm nay cần ở người viết ? Không! Nghệ thuật tuy muôn mầu nhưng vẫn có quy luật của nọ Mà, theo tôi, sự ngắn hay dài của câu chẳng phải muốn là được. Nó phải là sự đòi hỏi có tính khách quan của hoàn cảnh văn chương mà chính tác giả bày đặt ra; chứ không phải là tác giả áp đặt cho nó và khi chưa hiểu kỹ, tự lý giải được vì sao đoạn này phải ngắn đến vậy, câu này phải ngắn tới vậy, là tự tay giết chết cảm xúc muốn mang cho người đọc trong cảnh huống của văn xuôi./. Nước đức, mùa đông 2001 Nguyễn Văn Thọ * "Ecriture, mémoire d"un métier", nxb Albin Michel, Paris 2001 (On Writing, A Memoir Of The Craft, Ralph Vicinanza, Ltd, 2000)- Văn Ngoc, Forum, Paris, thang 12/2001, Nghệ Thuật Stephen King. Đem đại nghĩa để thắng hung tàn, Lấy chí nhân để thay cường bạo
Chân dung nhà văn...,từ một vài chi tiết Nguyễn Văn Thọ Báo Diễn Đàn, số 96-2000 có bài Chân Dung Nhà Văn, Trong Một Thế Nhìn của tác giả Lê Minh Hà (LMH). (1) Nhìn chung, bài viết trên không rơi vào lối viết kinh viện, tạo đôi nét chấm phá về nhà Văn Nguyễn Huy Thiệp; cũng là dịp để tác giả LMH bộc lộ, trình bày một vài quan niệm đối với đời sống văn học nói riêng và nghệ thuật nói chung. Cách viết đan cài ấy thực lòng thấy tỏ ra đôi chỗ khéo léo. Mặc dù, lối viết ấy bấy nay, tôi không cho là lạ. Ngay cả trước Chân Dung Và Đối Thoại của Trần Đăng Khoa, người ta từng bắt gặp những bài tiểu luận, phê bình, chân dung văn học lãng đãng trên báo chí cả trong và ngoài nước, tự từ bỏ việc tầm chương trích cú, ít nhiều thổi thêm luồng không khí nhẹ nhõm cho văn học. Việc ấy đáng khích lệ. Người viết bài này, không có ý định phê bình văn chương cho một bài viết chân dung chiếm gần đẫy hai trang báo của chị LMH; vả lại bởi bài mới viết này của chị cũng không thoát khỏi cái tâm thức của một Lê Minh Hà, trước nhà văn Nguyễn Huy Thiệp (N H T), cái tâm thức thường trực mà có lần từng được bộc lộ: " Và hiện nay, tôi bị...khuất lụy vô điều kiện bởi Nguyễn Huy Thiệp. Tôi có thể đọc thuộc lòng từng đoạn, từng truyện của Nguyễn Huy Thiệp...''(2) Cũng nói thêm, ngay cả điều trên cũng chẳng lấy làm ngạc nhiên; vì nó là quyền tự do cá nhân của con người trước nghệ thuật, như chị đã viết: "Nghệ thuật đòi hỏi nhiều...nơi khách thể thụ hưởng sáng tạo ấý', mà khách thể thì thường là bao gồm những luồng thẩm thấu khác nhau. Vấn đề tôi muốn đề cập tới là, những chi tiết đời sống dưới cách nhìn của một số tác giả văn xuôi hiện nay mà bài viết của chị LMH chỉ là một ví dụ, một dẫn chứng sờ sờ trên các con chữ. Trong bài trên, tác giả L M H có đoạn (cũng nhằm vẽ chân dung N.H.T) đã viết: "Tôi không biết va ly của ông có lèn chặt mì gói như vali của nhiều nhà văn và cán bộ Việt Nam khi ra nước ngoài làm việc không? Nhưng tôi tin rằng không, khi tiếp súc với ông.'' Trước đoạn ấy, tác giả viết: " Ông nói với bạn đọc rằng cần phải để cho mình không được nghèo. Đó là điều kiện để không bị nhục.'' Đến đây xin bạn đọc lưu tâm một chút tới cách viết của Lê Minh Hà (để tiện theo dõi), cách viết cài đặt sen kẽ giữa những vấn đề chủ quan của LMH về NHT và các quan niệm của LMH với những vấn đề không liên quan tới NHT trong từng đoạn. Viết vậy, tác giả L M H coi chi tiết, mang mỳ ăn liền trong va ly của những nhà văn và cán bộ ra công tác nước ngoài là một sự nhục nhã, hèn kém gì chăng, bởi khi chị tin rằng không trong hành trang của ông Thiệp. Người đọc hiểu được logich của dòng viết, cái việc mang mỳ và không mang mỳ là biểu hiện để chị tính một tiêu chí, cao thêm cái thước đo phẩm cách của nhà văn mà chị yêu mến!! Là một người đọc rất thận trọng mọi trang viết của bản báo, tôi đã cố gắng đọc tiếp dòng sau, suy nghĩ thêm dòng trước của tác giả, nhưng tôi không tin vào những điều chị thuyết trình trước đó, là cái lòng tin đích thực nơi chị, dòng chữ trở nên sáo rỗng, khi chị viết : "Lịch sử văn minh nhân loại đã cho thấy rằng một nền nghệ thuật có thể thăng hoa từ đói nghèo, mông muội, nhưng để đi xa hơn nữa, ở cái thời con người không được quyền mông muội như mấy ngàn năm về trước, nghệ thuật đòi hỏi nhiều lắm, nơi chủ thể sáng tạo, nơi khách thể thụ hưởng sáng tạo ấy.'' Thứ nhất, trong hoàn cảnh một đất nước còn rất đói nghèo, việc người ta mang theo thức ăn khi đi xa nhà mình là một chuyện bình thường. Nôm na theo kiểu: Quân tử phòng thân, tiểu nhân phòng bị...gậy! Mỳ ăn liễn cũng giống như gói cơm nắm bọc lá chuối lá sen của người dân miệt đồng đi chơi thành phố, hay bánh mỳ kẹp thịt gói giấy bạc mỏng của đội quân du lịch trên khắp thế giới. Trên nước ta hiện nay, thiếu gì đội ngũ được gọi là Tây ba lô, để phân biệt với các du khách quý tộc (Và, người dân Việt có chút văn hóa, cũng không hề đánh giá hành vi của họ là sự nhục nhã, hèn hạ). Những người vì lý do nào đó trong cuộc hành hương của mình, dù có phải cơm đùm nước lọ, thậm chí đến lôi thôi lếch thếch, đâu phải là biểu hiện của cấp độ văn hóa. Nói nghèo, sự nghèo đã phát sinh, có lúc, có chỗ, có người dễ thành hèn cũng được. Nói dân nghèo, nước yếu cũng là cái nhục của kẻ sỹ cũng được. Nhưng tuyệt đối, cái nghèo không bao giờ, những biểu hiện của nó cũng gắn với sự nhục nhã, hèn hạ trong một cái nhìn nhân bản và khách quan với chi tiết cụ thể như chị dẫn. Không biết rằng, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp có vui lòng với cách tính điểm này của tác giả LMH không? Hay ông ta sẽ tủm tỉm để nhớ lại một câu cu cũ của ông cha: Yêu nhau như thế chẳng bằng phụ nhau! Viết tới đây tôi nhớ tới những ngày cũng sống gian khổ như nhà văn NHT ở Hà Nội. Cái thủa hàn vi, khi NHT còn làm ở một công ty của Bộ Đại Học Và Giáo Dục, ngoài công việc thường ngày của một viên chức, ông đã cùng một họa sỹ bạn ông, lang thang kiếm sống bằng nhiều hợp đồng vẽ quảng cáo, trang trí mỹ thuật nội thất ở triển lãm, ở các quán ăn v...v...Những khi ấy, không phải bất cứ lúc nào chúng tôi cũng rủng rỉnh; thậm chí có những bữa vui vì một bài viết mới, cả ba người phải góp tiền chung mới đủ một chầu lòng lợn và dăm chén rượu nhạt thếch. Hãy đặt một giả định, nếu khi đó, N H T vì một duyên cớ nào đi ra nước ngoài công tác thì ông sẽ tính sao khi trợ cấp của nhà nước là một US một ngày? Nhà văn NHT trước hết là một con người và, trong tình bạn, tôi nhận thấy ông rất người như nhiều người cầm bút khác. Rơi vào hoàn cảnh cụ thể ở thời điểm ấy, NHT cũng không thể khác người để thay đổi nội dung trong va ly của ông. Đào đâu ra tiền để có một giải pháp va ly không mỳ cơ chứ, trong khi bản thân và người vợ thân yêu của ông khi ấy cũng rất nghèo. Mấy năm gần đây, Nguyễn Huy Thiệp ra nước ngoài ba lần. Cùng đi với ông có nhiều nhà văn khác và cũng nhiều đoàn văn sỹ nữa rải rác kinh lý nhiều nơi trên thế giới, chủ yếu là Trung Quốc, Mỹ, Pháp. Đem đại nghĩa để thắng hung tàn, Lấy chí nhân để thay cường bạo
Đây là thời kỳ trong nước bắt đầu chuyển sang cơ chế thị trường. Mức sống trung bình của xã hội Việt Nam phần nào được cải thiện. Nhưng so với thế giới thì thu nhập bình quân ở VN vẫn nằm trong những nước thấp nhất. Người ta đa phần, đi ra nước ngoài công tác, dù có khi nhận được tài trợ của một tổ chức nào đó, vẫn canh cánh gánh nặng hậu phương; bởi nhìn chung họ, mà đặc biệt là giới văn sỹ đều rất nghèo. Số phận cá nhân sắp đặt mỗi người một hoàn cảnh tài chính khác nhau. Lại mỗi con người trong họ cũng có những giải pháp va ly khác nhau theo những cách nhìn khác nhau trước vấn đề tiết kiệm hay không tiết kiệm. Trong một bài tùy bút đăng tải ở tạp chí Tác Phẩm Mới xuất bản tại Hà Nội, nhà văn nữ Nguyễn Thị Như Trang không ngần ngại khi bộc bạch cảnh chị chuẩn bị đi Mỹ với giải pháp va ly là mỳ gói...,cảnh nhà văn Lê Lựu tới Mỹ chăm chắm đi mua đồ cũ ở chợ trời; chi tiết chị đi mua một cái áo lỗi mốt, để rồi một bạn văn người Mỹ tưởng nhầm cái áo kia mua trong cửa hàng Model. Các câu chuyện đại loại như vậy, được ghi nhận sòng phẳng trên giấy trắng mực đen không làm người đọc một cảm giác khinh thị. Trái lại, người ta càng cảm thấy xa xót cho hoàn cảnh thực tế đã không thể khác được của đa số những du khách từ một xứ sở ăn đong đi ra các nước đã phát triển hàng thế kỷ . Như thế và như thế! Cuộc sống tại Việt Nam hiện nay, với cơ chế thị trường, lại còn đang ở thời kỳ giao thời, có bao thay đổi và phân hóa, tăng thêm quãng cách của nhiều tầng lớp trong xã hội. Cái cảnh người còn quá nghèo và người đã xông xênh cũng không từ cánh cầm bút. Riêng Nguyễn Huy Thiệp, với sự vật lộn cả đời thường lẫn đời văn, ông đã thoát ra khỏi nỗi tù túng về tài chính ở thập kỷ 80. Giờ đây ông đã có một ngôi nhà mới, xây trên mảnh vườn ngợp xanh tại xóm Cò, Khương Hạ, Khương Đình, sát nội thành Hà Nội. Trong mảnh vườn mênh mông ấy, khi thả hồn nhớ lại những ngày ra nước ngoài, chí ra là với tôi, ông chưa khi nào nhìn trong va ly bè bạn và đồng loại của ông để tìm thước đo giá trị cho ông, nhân cách của ông. Cho là ông đã có giải pháp va ly luôn luôn, chẳng bao giờ có mỳ gói và đồ cũ! Cũng có lần, ông phàn nàn điều khác, việc khác về những hành sử của bè bạn mà theo ông là chưa giữ cho cái thể diện của người Việt khi ra nước ngoài. Nhưng với tôi và nhiều bè bạn, ông chưa một lần, đặt những sự việc không hài lòng ấy để áp đặt cho đồng nghiệp và đồng loại ông, theo quan niệm vinh và nhục, sang và hèn. Có lẽ bởi hơn ai hết, khi đã là một nhà văn, NHT tự ý thức được bản chất những chi tiết đời sống. Tác giả LMH viết có ngụ ý gì khi đưa ra một chi tiết như vậy để tính đếm thêm một giá trị cho nhà văn NHT? Có phải chăng, khi tính thêm một giá trị nữa cho người chị yêu mến, chị lại bắn gục một con chim nhỏ nữa, định bắn một con chim nữa...mà những người cầm bút quân tử từ xưa mấy ai rắp tâm hạ sát những con chim mòn mỏi, gầy gò, ngay cả trong ý nghĩ? Trước đoạn ấy, ta hãy đọc lại một đoạn, LMH viết: "Ông biết tìm thời để chính danh....,ông bộc lộ rõ và can đảm sự nhậy cảm chính trị của mình. Nghe ông, trong tương quan với nhiều người viết cùng thời, cùng hoàn cảnh sáng tạo như ông, không sợ nhầm lẫn khi nói rằng đó là một nhân cách''. Lại Nhân cách! Phải nói rằng, so với nhiều người viết cùng thời, Nguyễn Huy Thiệp bứt ra nổi trội trên dòng chảy văn học đương đại, trở thành một hiện tượng văn chương, được đánh giá ở hai điểm không chỉ so sánh với các tác giả cùng thời mà có thể so sánh với trước và sau thời của NHT. Đó là cách nhìn rất khác, rất sâu sắc trước những giá trị thẩm mỹ và đạo đức đã được định hình trong xã hội; sau là bút pháp nổi trội, khác biệt khi tổ chức những nhóm tác phẩm theo những chủ đề khác nhau của văn học. Về cơ bản, Nguyễn Huy Thiệp trong thời kỳ từ 1985 tới 1990, đã đóng góp cho nền văn học Việt Nam một diện mạo mới, cả về thi pháp lẫn tư tưởng. Song tuyệt nhiên, những thành đạt ấy không thể tùy tiện áp đặt vấn đề nhân cách như lối nhìn của LMH, dù chữ nhân cách được hiểu theo hướng nhân cách nhà văn; nhất là khi chị so ánh với thế hệ cùng thời để rút ra kết luận, và trước ấy hạ bút: bộc lô can đảm sự nhậy cảm chính trị của mình. Những người theo dõi văn đàn bấy nay, không lạ gì nhiều nhà văn Việt Nam đã dũng cảm trong việc đổi mới diện mạo của VHNT. Lịch sử văn học Miền Bắc không thiếu những người có cái nhìn đời sống chính trị qua văn chương khác với dòng văn học chính thống bấy giờ. Trước Dương Thu Hương và trước cả Bảo Ninh rất xa, có nhóm Nhân Văn giai Phẩm. Kế đó là một số nhà văn khác đã viết nhiều tác phẩm (được công bố và chưa được công bố) đi tìm những giọng điệu khác nhau, tách khỏi dàn đồng ca của văn chương. Và trong số họ, cũng không ít kẻ trở thành chiến bại với cuộc sống long đong. Nhà văn Tô Hoài và nhà thơ Trần Đăng Khoa với hai cuốn: Chiều Chiều- Chân Dung và Đối Thoại đã có nhiều dẫn chứng cụ thể cho ý kiến này. Tuy thế, sự thật nữa cũng là, giới cầm bút chưa khi nào nản lòng. Giữa màn đồng ca của văn học nhiều năm nay, đôi khi cũng vẫn le lói nhiều truyện ngắn, bài thơ, tiểu luận muốn khởi sắc, muốn hót một tiếng chim lạ. Nhưng trong số họ không mấy ai thành công như Nguyễn Huy Thiệp. Nhất là không có ai trong một thời gian ngắn tung ra được một loạt truyện ngắn gây sôn sao dư luận như ông. Như thế, yếu tố tài năng và yếu tố thời cơ đã làm nên một Nguyễn Huy Thiệp sừng sững như một thạch nhũ lấp lánh trên ngọn núi văn chương. Người ta hẳn không quên rằng, những truyện ngắn xuất sắc nhất của ông, ba chùm truyện: 1-Kiếm Sắc, Vàng Lửa, Phẩm Tiết; 2-Tướng về Hưu, Không Có Vua, Huyền Thoại Phố Phường;3-Những ngọn gió Hua Tát, Con Gái Thủa Thần, Chảy đi sông ơi; là ba chùm tuyệt chiêu của ông được công bố trong thời kỳ đổi mới. Lịch sử văn học của Nguyễn Huy Thiệp, bấy lâu nay không ai biết rằng, truyện ngắn đầu tay của ông, không phải là Chảy Đi Sông Ơi hay Những Ngọn Gió Hua Tát. Truyện ngắn đầu tay của NHT là truyện Vết Trượt, in trên tuần báo Văn Nghệ, hội nhà văn VN, số 39/ 1986; truyện Chảy Đi Sông Ơi là truyện thứ hai ông viết trong đời, nhưng mãi tới khi ông trở thành Dư Luận, nó mới được in trên tuần báo Người Hà Nội; dù trước ấy, ông đã đưa bản thảo cho Văn Nghệ, song bị phê rằng....buồn!. Đôi người ở nước ngoài nhầm rằng Tướng về Hưu là truyện ngắn công bố đầu tiên của ông. Không, Tướng Về Hưu chỉ là phát pháo hiệu rực màu bắn lên lần thứ ba; trước nó, trong báo tết Văn Nghệ, Những Ngọn Gió Hua Táp đã thổi lên một thứ gió mong manh nhưng thơm lạ và không kém phần khốc liệt (song ngay thời điểm đó, trừ một số người theo đọc xít xao báo Văn Nghệ, Ngọn Gió Hua Táp chưa gây được chú ý của dư luận). Như vậy, cái sự thành bại của NHT nói riêng và người cầm bút cùng thời nói chung không hề là đặc điểm nổi trội, cái phẩm cách theo cách hiểu của chị LMH, khi so với người cùng thời. Còn nếu như chị định hàm ý nói về cái Dũng, cái Trí của NHT để đặt vào từ Nhân Cách Nhà Văn thì điều ấy không nằm riêng ở nhà văn NHT và không phải là nguyên nhân cốt yếu tạo nên những thành quả của ông ta để chị so sánh với Người Cùng Thời. Đem đại nghĩa để thắng hung tàn, Lấy chí nhân để thay cường bạo
Nếu chúng ta đặt hai nhà văn bên cạnh nhau, những giọng điệu khác nhau, dù lòng yêu và sự ghét giống nhau, tinh thần mã thượng Từ Hải có tương đương chăng nữa thì vẫn mang lại cho bạn đọc những hiệu quả khác nhau rồi. Và điều không kém phần quan trọng trong đời sống văn chương bấy nay là nhiều nhà văn thực sự có bản lĩnh cũng chưa hẳn đã công nhận cách nói của N H T là con đường duy nhất để thể hiện một tinh thần phê phán hiện thực. Cũng trong đoạn này, khi chị viết: NHT tìm thời để chính danh cũng là một quan niệm là lạ. Nhà văn Nguyễn có thể không nghĩ được hơn chị, nhất là khi ông ngang tàng căm ghét sự bày đặt quá đáng của ai đấy khi cố biến những con người thành các bậc thánh. Kẻ này, theo thiểu ý cũng chỉ biết từ xưa, chỉ có thượng đế, các bậc thánh, những người đi mây về gió, mới có thể dám tìm thời để chính danh còn đa số các bậc anh hùng kiệt liệt trên đời cũng chỉ dám nói dựa thời, nắm thời, lựa thời để chính danh. Chi tiết cuối tôi muốn đưa người đọc chú ý khi LMH, chị viết: Ông buông bắt người đọc bằng khả năng viết không thể thay một chữ nào, và bằng khả năng ấy, ông đưa tới cho chúng ta một cái nhìn mới về lịch sử, về các cá nhân làm nên lịch sử. Thưa chị LMH! Nhà Văn Nguyễn Huy Thiệp chỉ có thể với cá nhân chị và một bộ phận người đọc nào đấy mới bị NHT buông bắt tới mức không thể thay được một chữ. Trong cuộc phỏng vấn mới đây nhất do nhà thơ Thế Dũng thực hiện, phát trên đài Multi Kulti của Đức, Nguyễn Huy Thiệp tự ngộ ra mình một cách đúng mực, rằng: Những truyện ngắn gần đây của tôi trở nên nhợt nhạt...Tâm sự ấy của NHT, phần nào nói lên cái ý muốn đi lên của một người cầm bút, một cách khiêm tốn, nhưng thực chất đó cũng chính là sự tự nhận thức dựa trên hiện trạng nhiều trang viết nơi ông. Chẳng những thế mà NHT tìm một giải pháp tự giải thoát. Một, ông coi viết truyện ngắn tiếp là sự cầm canh; hai, ông chuyển sang viết kịch (3). Về vấn đề này, tôi cứ đắn đo mãi cái từ nhợt nhạt mà NHT đã bầy tỏ trước công luận. Cái sự nhợt nhạt , theo ông thú nhận, có phải là nhợt nhạt ở những nhân vật với những ngôn ngữ chưa đời trong dàn dựng, hay cái nhợt nhạt còn nằm cả trong việc ông ấn vào miệng, đủ mọi tầng lớp, những câu thiết lý mơ hồ, biến từ trẻ trâu, những nhân vật lưu manh hóa và cô gái nạ dòng chịu chơi trong cơ chế thị trường thành những Khổng tử con hay không?v..v... Có lẽ nói như vậy là đủ, dừng lại về văn chương NHT ở đây, kẻo chúng ta lại lạc đề mất. Và, nếu luận cứ của tôi chưa đủ tính thuyết phục thì có lẽ chị LMH đúng. Nếu như vậy thì đến cả Thần Siêu sống lại cũng nhờ chị mách cho địa chỉ của NHT mà tìm tới tôn làm sư phụ; bởi sinh thời con người tài hoa và kiêu căng ấy chỉ dám tuyên bố xanh rờn một câu đại ý: "Nước Nam có năm bồ chữ, Quát giữ một, thiên hạ giữ một, còn lại nằm trong Siêu này!'' Lại nữa, ở một đọan khác, chúng ta xem văn chương NHT có đúng như chị hiểu không, khi chị viết: Đưa một cách nhìn mới về lịch sử (!) Cách hiểu này tương tự như ý kiến của một vài nhân sỹ tại Việt Nam ngay từ năm 1989. Để tránh dài dòng, nếu có dịp, các bạn hãy lục tìm số báo VN Quân Đội số 4-1989. Trên đó đầy dẫy những thiên kiến như vậy tại bài Văn Học Những Vấn Đề Đang Đặt Ra - trang 103-107. NHT quả thật có xây dựng nhiều truyện ngắn liên quan tới những nhân vật của lịch sử. Nhưng theo tôi, NHT không có ý định thay đổi cách nhìn về lịch sử. Sự thay đổi cách nhìn về lịch sử, nếu làm được chỉ các nhà sử học mới có thể thực hiện. Cuộc kết hôn giữa văn học và những con người thuộc về lịch sử do NHT làm mối xe duyên, chỉ là cái sở đoản của văn chương để nhìn sang một vấn đề nhận thức thực tại không liên quan tới lịch sử? Trở lại với chủ đề chính, Chân Dung Nhà Văn, một thế nhìn...Lê Minh Hà ở thế nhìn nào để vẽ nên chân dung NHT? Có lẽ phải công nhận rằng, bài viết trên của tác giả LMH đã tạo một dương bản, về bố cục thì hoàn chỉnh, hình hài cũng na ná như Nguyễn Huy Thiệp khi chị đưa ra những ý kiến không lạ so với giới phê bình học thuật đã viết từ những năm 86,88. Và đôi chỗ dương bản ấy, được chị rỉ rả thêm chút màu mè. Sự tạp màu lộ liễu ấy thực ra chỉ làm làm dương bản méo mó chân dung đích thực Nguyễn Huy Thiệp. Cũng đồng thời, người ta nhận ra một âm bản. Âm bản ấy tạo nên từ cái thế nhìn của chị, với những nét vẽ bây bấy, chưa đủ năng lượng phát sáng để thu phục độc giả, hoặc có muốn cũng chưa tạo thành một tiếng cười khanh khách trước những chi tiết đời sống dưới những tầng chữ. Dù rằng trong cuối bài, chị đã phân trần: "Tôi đã đánh rơi mà không tiếc ý thích để huyền thoại bỏ bùa từ lâu rồi.'' Cái thế nhìn của Lê Minh Hà có thực như ý kiến biện hộ cuối cùng của chị không? Hay sự biện hộ ấy vẫn đưng chênh vênh trên những đoạn văn chị viết, trên cái thế nhìn, khi thì kỳ cục xuyên va ly của mấy ông nhà văn cán bộ nghèo, khi nhìn ngước lên NHT để ngộ nhận, đưa ra những chi tiết thiếu sức thuyết phục, bộc lộ sự thiếu từng trải, quất đúng vào cái phần nhạy cảm nhất của con người. Những nhận thức và cách thể hiện như vậy, rất dễ biến lòng yêu của mình, thành cái mai, cái thuổng đào sâu thêm cái vực vốn đã thăm thẳm ngăn cách giữa những nhà văn, khi sống ở những thế chế và vùng đất khác nhau, thường thiếu thông tin về những mảng sống thực tế. Kẻ viết bài này, cũng như chị LMH, từng xuất thân từ nền văn minh mỳ gói mà ra đi, lại không được đào tạo cẩn thận như chị lúc còn ở trong nôi nền văn minh ấy. Và như thế, hẳn sách vở nơi thôn dã cũng không nhiều để đọc, nhưng nay cũng nhắc lại ý xưa nghe đâu đấy: Độc thư phá vạn quyển/ Hạ bút như có thần. Chớ nên vì điều gì đó, dù đọc kinh vạn quyển, lại hạ bút với những điều dẫn trên. Chữ nghĩa sờ sờ trên giấy, đâu như lời nói gió bay, và chỉ cần vài chi tiết, người đời vẫn nhận ra một chân dung thất thần, viết những dòng khó mà bao giờ xóa được. Nguyễn Văn Thọ Berlin, 12-7-2000 (1) Sau khi Diễn Đàn - Paris đăng bài của Lê Minh Hà, cuốn Đi Tìm Nguyễn Huy Thiệp- Nhà xuất bản Văn Hóa Thông Tin - 2001- Phạm Xuân Nguyên sưu tập, xuất bản tại Hà Nội in lại bài viết này. Đầu năm 2001 tạp chí Gió Sang Mùa- tạp chí người việt hải ngoại tại Ca Na Đa in lại bài viết trên của Lê Minh Hà. (2)Phỏng vấn Lê Minh Hà- Minh Nguyệt thực hiện- Đài Phát thanh Australia. Tạp chí Văn Học số 147 tháng 7-98 in lại. (3) NHT phát biểu- Multi Kulti phát thanh trong chương trình Việt ngữ tại Đức. Đem đại nghĩa để thắng hung tàn, Lấy chí nhân để thay cường bạo
Lê Minh Hà: Chân dung nhà văn, trong một thế nhìn. Mặt ông nhàu. Tôi biết rằng có thể ông không nhất thiết trải qua toàn bộ những cảnh đời mà nhân vật của ông đã trải. Ông không sống trong một gia cảnh không quân thần phụ tử. Nhưng ông đã đói cái đói của kiếp người, đã phải nhào lộn giữa đời như một giọt máu, như một... Những vết rạn trên gương mặt bùn khô của ông không nói hết được với ta về những cơ cực vò xé tâm hồn ông trước khi cho ông thấu hiểu nỗi đời nhường ấy. *. Trong văn học đương đại Việt Nam, chưa có một nhà văn nào lại làm thiên hạ tốn bút mực nhiều như ông, ngay trong khi tác giả còn chưa chết. Không có trước những bước dọn đường, tên nhà văn nổ bùng trên báo chí, bằng một loạt truyện ngắn dữ dội và hết sức thơ. Nếu đọc ông bằng một tâm hồn chỉ có phẫn nộ và phẫn nộ, người ta sẽ hả hê bởi cái giọng văn gằn lạnh ấy. Nếu đọc bằng đôi mắt của người yêu văn chương nhưng mới chỉ dừng lòng yêu ấy ở những gì hờm hợp với mình, người ta sẽ khó chịu nổi ông. Thực đơn chữ nghĩa ngày ấy không có món ấy. Và thói quen trong sáng tạo và thưởng thức sáng tạo bao giờ cũng lì lợm hơn bất kỳ thói quen nào. Người ca ngợi ông thì hết lời ca ngợi. Nhưng liệu ông có hài lòng chăng vì những lời khen không hoàn toàn thỏa đáng, không bắt đầu từ trang viết của chính ông mà lạc tuốt ra ngoài qũy đạo văn chương. Người chê ông thì cũng hết lời. Và cái hèo người ta dùng để nện ông thì thật đáng sợ: Là quan niệm đạo đức của cả một thời. Tài có mà tâm thiếu. Tôi nhớ có nhà phê bình đã phán một câu như thế về ông, xanh rờn. -------- Cứ sống đi đã. Ông thường trở lại với bạn đọc nhiều lần trên từng trang sách với ý tưởng này. Và cũng nhiều lần nói thế với cử tọa bằng cái giọng 'cả tẩm', điềm đạm, trầm tĩnh. Tôi nghe như chứa cả một chút chán chường. Có cảm giác rằng ông hiểu rõ những người đang chất vấn ông đến với ông vì lý do gì. Biết ngưỡng mộ một tên tuổi luôn là mốt của nhiều thời. Biết trình bày lòng ngưỡng mộ ấy là một cách trang điểm không phải dở của nhiều người tự tin đến đáng ghen tỵ. ---------- Ông ý thức rõ ràng về danh tiếng của mình. Danh tiếng, chứ không phải tăm tiếng. Điều ấy ở ông mạnh đến nỗi ông biết rằng bản thân cái tên ông là một lực cản sáng tạo, và thời của ông thực ra đã qua rồi. Tôi nhớ một nhà thơ đích thực từng khao khát được người ta chôn mình đi. Tài không lớn, tâm bé bé, không thể đạt tới tầm khao khát tự hủy đó. Đời nghệ sỹ sẽ dài hơn đời người trong nghĩa sinh học đơn giản nhất khi người nghệ sỹ được chọn là một cọc mốc, một tiêu chí trên hành trình sáng tạo của những người nghệ sỹ khác của dân tộc mình, và xa rộng hơn. --------- Từng tiên đoán nền chính trị thế giới rồi ra sẽ là một món nộm suồng sã, ông hay nói về thời và thế. Và khái niệm bá đạo, vương đạo cũng hay trở đi trở lại trong tác phẩm của ông, trong câu chuyện của ông. Đọc ông, và nghe ông, tôi nhận ra điều này: Ông biết tìm thời thế để chính danh. Biết rõ mặt trái thường không trong ngọc trắng ngà của chính trị, ông bộc lộ rõ và can đảm sự nhạy cảm chính trị của mình. Nghe ông, trong tương quan với nhiều người viết cùng thời, cùng hoàn cảnh sáng tạo như ông, không sợ nhầm lẫn khi nói rằng đó là một nhân cách. Nhân cách không phải bao giờ cũng trùng khít lên cá tính sáng tạo. Nhưng khi điều đó xảy ra, ở một tầm mức cao, ở độ đậm đặc lớn, thì điều đó là một may mắn cho những người đam mê nghệ thuật và chọn khuất lụy nghệ thuật như một cách sống. Trong trường hợp ông, đó là may mắn cho bạn đọc, cho những người tin vào khả năng biến cải của nghệ thuật và của những người tạo ra thứ báu vật này. --------- Bươn trải trong đời sống để vươn tới trong nghệ thuật, ông đã tự chọn cho mình một con đường khó khăn. Cũng có thể bảo là nhà văn của chúng ta khờ khạo. Hay ngông ngạo? Khi ông là nhà văn Việt Nam, khi ở Việt Nam, nghệ sỹ hoàn toàn sống được nếu biết biến mình thành một thứ công chức. Ông từ bỏ biên chế nhà nước, ông đi buôn, ông mở quán, ông vẽ... Ông tự sống. Và bây giờ, tự sống bằng ngòi bút. --------------- Ông nói rằng nhất thiết phải vương đạo trong nghệ thuật. Ở một nơi nào đó, một lúc nào đó, ông đã nói và viết rằng phải vương đạo trong chính trị. Vương đạo thì chỉ có một. Vậy là hai khái niệm này không loại trừ nhau. Liệu có còn nghệ thuật không trong một bối cảnh chính trị vương đạo? Tôi không hỏi, nhưng lắng nghe giọng ông, đục và khàn đi, cảm giác như hơi âm u khi nói về điều ấy, tôi biết rằng ông tin vào khao khát của mình. Và tôi muốn bị thuyết phục. Phải, lịch sử văn minh nhân loại đã cho thấy rằng một nền nghệ thuật có thể thăng hoa từ đói nghèo, mông muội, nhưng để đi xa hơn nữa, ở cái thời con người không được quyền mông muội như mấy ngàn năm về trước, nghệ thuật đòi hỏi nhiều lắm, nơi chủ thể sáng tạo, nơi khách thể thụ hưởng sáng tạo ấy. -------------- Ông nói với bạn đọc rằng cần phải để cho mình không được nghèo. Đó là điều kiện để không bị nhục. Ở đâu, bao giờ, cũng phải như thế. Tôi không biết va ly của ông có lèn chặt mì gói như va ly của nhiều nhà văn và cán bộ Việt nam khi ra nước ngoài làm việc không? Nhưng tôi tin rằng không, khi tiếp xúc với ông. Ông bày tỏ một cách thoải mái thái độ tôn trọng sự giàu có ở những xứ ông đặt chân tới ngoài Việt Nam. Tôn trọng, không phải là sùng mộ. Ông cũng kể tôi nghe về ý định sẽ mua một ngôi nhà sàn đặt chơi trong vườn nhà. Mang ngàn sâu về thành thị, một cách xuất xử hành tàng thú vị của thời nay. Đấy là thái độ của người từng làm ra và biết giá trị tốt đẹp của vật chất, là thái độ của người tự sống, không bám víu vào bất kỳ một thứ lộc nào ngoài lộc trời dành cho mình: Là tài năng. Chính cái đó tạo ở ông phong thái đường hoàng và giản dị hiếm thấy. Biết mình, và biết tự hào, người ta thường không màu mè. Tôi cười: Đấy là thái độ sống của người gần đất xa trời. Ông không cười: Đấy là đường gặp chân lý. -------------- Đã phải là chân lý chưa, khi ông nói, với một chút ngậm ngùi, rằng trí thức Việt Nam hiện đang sống ở hải ngoại được đào tạo tốt hơn trí thức xã hội chủ nghĩa nhà mình. Hình như, chưa có ai, trong giới văn nghệ sỹ Việt Nam hiện nay ra nước ngoài nói thế. Muốn biết bản chất của bất kỳ hiện tượng nào, chấp nhận sự khác biệt, thừa nhận sự hơn của người, đấy là thái độ của kẻ sỹ theo đúng nghĩa. Không ăn gỏi đời sống, không lên giọng phán xét, không tự đồng nhất với dân tộc, tự tách biệt với cơ cấu mà hiến pháp Việt Nam hiện thời đã cho quyền lãnh đạo cả dân tộc, ông nói, kiêu hãnh, giản dị, 'tôi là một nhà văn danh tiếng của một dân tộc nhược tiểu'. Một dân tộc nhược tiểu gồm tám mươi triệu. Đấy là một trải nghiệm cay đắng, bình tĩnh, thực tế của một người mà tôi tin rằng lịch sử văn học Việt Nam sẽ ghi nhận như là một trong những nhà văn lớn nhất (không nhiều) của văn học Việt Nam ít nhất trong năm mươi năm đổ lại đây. Trong một nghĩa nào đó, tôi nghĩ rằng ông đã đưa văn học Việt Nam đạt tới tầm nhân loại bằng sáng tạo của mình. Ông cần một Người Dịch. Liệu có ảo tưởng không? Vì thực tế cho thấy một nhà văn càng dân tộc bao nhiêu thì càng mang tới cho dịch giả nhiều gian nan bấy nhiêu trên con đường chuyển dịch ngôn ngữ và, đồng sáng tạo. *. Đem đại nghĩa để thắng hung tàn, Lấy chí nhân để thay cường bạo
Một nhà văn hải ngoại từng nói về văn ông: 'Văn chương đến thế thì thôi'. Đấy là sự bùng vỡ của thi pháp, của quan niệm về con người, về không gian lịch sử, về thời gian lịch sử, của quan niệm về biểu hiện... Điều này rất hiếm thấy ở một tác giả, ngay trong những khoảng giao thời của nghệ thuật, khi mà vấn đề hiện đại hóa nghệ thuật trở thành vấn đề sinh tử của nó. Mỗi người, từ vị trí của mình, từ kinh nghiệm sống, kinh nghiệm nghệ thuật của mình đã đọc ông một cách. Sự thụ cảm văn ông vì thế về lý thuyết là không thể giới hạn. Người thì đơn giản là không thể chấp nhận. Vì lối tưởng tượng đời sống, lối hiểu đời sống của ông. Vì giọng văn nén chặt, rất cộc, vẻ như triệt tiêu mọi cảm xúc, ngay cả khi sử dụng tính từ. Nhưng vẫn phải đọc. Người khoái cái giọng sát phạt ở một số truyện của ông, hả hê với lối mổ phanh đời sống một cách lạnh và tỉnh. Người thích cái chất thơ bùa ngải ở một số truyện khác. Kẻ lại để mình bị mê hoặc bởi cái lãng đãng khó định hình như sương khói, như lên đồng ở một số sáng tác gần đây hơn... Ông buông bắt người đọc bằng khả năng viết không thể thay một chữ nào, và bằng khả năng ấy, ông đưa tới cho chúng ta một cách nhìn mới về lịch sử, về các cá nhân làm nên lịch sử, về nhân dân. Đừng tưởng ông bê vác khối tâm hồn nông dân lên mặt giấy khi ông xưng 'tôi sinh ra ở nông thôn, mẹ tôi là nông dân'. Ông không giả tảng, không làm duyên bằng lý lịch. Nhân vật của ông là con người trong cái phận vừa lớn lao vừa bé mọn của mình, trong ý thức về sự biết và không biết của mình, trong nỗi buồn trước cái đẹp, cái chua chát của đời sống. Ý thức được tất cả những điều đó, qủa thật 'làm người khó lắm'. Tôi mê một nhà văn đã từng làm cho những kiếp sống mòn thành sống mãi, và tôi nhiều năm nay không có ý định so sánh tác gia này với bất kể người viết Việt Nam nào. Nhưng bây giờ thì tôi nói rằng nhân vật của ông, trên một tầm ý nào đó, có thể gọi tên, là nông dân, là trí thức. Nhân vật của nhà văn chúng ta đang nhắc đây, trên chính tầm ý ấy chỉ có thể gọi: Con người. *. Viết, trước hết là cho mình. Cái hành vi hết sức vị kỷ này, ở thiên tài, sẽ có kết quả là báu vật cho thiên hạ. Báu vật ông trao cho chúng ta, giống như là kiếm sắc, chặt, gọt, lạng tất cả những gì màu mè, không buộc người đọc phải đồng ý với ông mà buộc người đọc đối diện với chính mình, một mình náo động. Để cuối cùng, tin ở yêu thương. Tôi vẫn luôn luôn nghĩ thế về văn ông, ngay cả khi ông phanh phui cái ác, cái không như ý thì cũng không phải là để hể hả, mà là xót xa. Năng lực tưởng tượng kỳ diệu của ông đã buộc mỗi người đọc phải tự nhận diện cái ác một lúc nào đó có thể đã xuất hiện và chế ngự chính mình, và hủy diệt nó. Tận cùng văn ông là khả năng yêu thương và đau đớn. Cái đấy là cái cần có ở mỗi người, và là chính yếu ở một nghệ sỹ. Đọc ông, nghe ông, tôi không nghĩ rằng tất cả đều chính xác, nhưng ẩn chứa trong đó là sự thật đó của tâm hồn ông. Vậy thì có nên băn khoăn nhiều không, vì những điều này khác ông nói có thể là chưa đúng theo ý chúng ta. Có thể, được chăng, đọc trong những khẳng định quyết liệt của ông một ý hướng chống lại áp chế, hay là một biểu hiện cái quyền ít nhiều được thất thường trong tính khí của bậc kỳ tài. Nếu ngần ngại trước các khả năng ấy, có thể nói đơn giản: Là nhà văn, sống và sáng tạo ở Việt Nam trong những năm tháng này, ông không phải chịu trách nhiệm vì sự thiếu thông tin của mình. ---------------- Tôi thấy ông. Ông cô đơn làm sao với hành trang nội tâm của mình. Và, vĩnh viễn đơn độc trên hành trình sáng tạo. Về điều ấy, ông không có lý do gì để than phiền. Đấy là số kiếp của những bậc chân tài. Tôi lắng nghe, và hình dung, qua những khoảng ngừng ngắn giữa lời, khi ông lặp đi lặp lại 'tức là...', như tìm lời giải đáp trước hết cho mình, và, qua âm thanh im lặng của từng con chữ rất ông. Ông đã tạo hẳn một dòng chảy mới cho văn học Việt Nam đương đại, là bóng cả của nhiều người viết hiện nay. Ông không biết ông là một trong những người thầy lớn mà tôi đã chọn để quên đi, để bước ra khỏi bóng của họ. Dù sao thì tôi đã không nói điều đó. Ông và tôi không cần ở nhau sự màu mè. ----------- Một bạn viết hơn tuổi có nói rằng nếu tôi không phỏng vấn ông nhân dịp gặp ông ở nơi này thì thật đáng chém bút. Để làm gì? Và tại sao ông? Vì danh tiếng của ông? Những huyền thoại bao giờ cũng đầy dẫy xung quanh những người danh tiếng. Tôi đã đánh rơi mà không tiếc ý thích để huyền thoại bỏ bùa từ rất lâu rồi. Đặt người đối thoại trong một quan hệ hỏi đáp nghiêm cẩn thế, sẽ chắc chắn được nghe nhiều tuyên ngôn, nhiều lời hay ý đẹp. Và khó có gì hơn thế. Nhưng tôi thích tin hơn vào những đối thoại giản dị, giữa CON NGƯỜI. (4. 2000) Đem đại nghĩa để thắng hung tàn, Lấy chí nhân để thay cường bạo
