Chuyện Huế ít người biết (sưu tầm tại đây)

Triều Nguyễn khuyến học ngoại ngữ
Những năm đầu thế kỷ XIX, sự giao lưu giữa nước ta với bên ngoài có điều kiện mở rộng không chỉ với các nước trong khu vực như Trung Quốc, các nước Đông Dương, Đông Nam Á mà đã mở rộng sang phương Tây và cả châu Mỹ. Ý thức được tầm quan trọng ngôn ngữ giao tiếp, các ông vua triều Nguyễn đã nhanh chóng ban bố những chủ trương, chính sách về dạy và học các thứ tiếng nước ngoài nhằm xây dựng đội ngũ quan lại biết ngoại ngữ phục vụ công tác giao thương quốc tế.
Phát tiền cho học ngoại ngữ
Dưới triều Vua Minh Mạng, việc đào tạo ngoại ngữ được chú ý song song với việc đào tạo hàng ngũ quan văn, quan võ, tuyển chọn nhân tài giúp nước. Qua lời dụ cho Bộ Lễ vào năm 1835, có thể thấy Vua Minh Mạng đã nhận thức tầm quan trọng của người biết tiếng và chữ nước ngoài trong việc giúp nhà nước giao lưu quốc tế.
Vua Minh Mạng cho rằng văn tự Tây dương chỉ có 24 chữ cái, hiểu được 24 chữ ấy thì những chữ khác đều do đấy mà ra, học cũng chẳng khó. Vì vậy, Vua Minh Mạng đã chỉ thị cho Bộ Lễ truyền cho các Bộ, Viện và toàn bộ nội các lựa chọn con em các thuộc viên quan kinh doãn, chọn lấy các học trò và nhân dân trong hạt từ 16 tuổi trở xuống, mà có chút tư chất thông minh, thông văn nghĩa kinh sử để triều đình hậu cấp cho lương ăn để học tập ngôn ngữ văn tự nước ngoài. Sau khi học xong mà đạt yêu cầu sẽ được bổ dụng.
Vào năm 1838, Vua Minh Mạng đã phê duyệt chương trình đào tạo tiếng nước ngoài với những quy định rất cụ thể cho học trò quán Tứ Dịch học tập văn tự ngoại quốc. Khóa trình này ghi rõ: Thanh âm và từ ngữ Tây Dương khó hơn tiếng Xiêm, Lào. Do vậy, những người mới học trong 3 tháng, chữ Tây mỗi ngày học 2-3 chữ; chữ Xiêm, Lào mỗi ngày 7-8 chữ. Những người đã học hơn 6 tháng: chữ Tây mỗi ngày 4-5 chữ, thêm lên đến 6-7 chữ; chữ Xiêm, Lào mỗi ngày 8-9 chữ, thêm lên đến 11-12 chữ.
Triều đình cũng quy định người thông minh thì không câu nệ theo hạn định này. Tổ chức học đi đôi với tổ chức kiểm tra, đánh giá. Cứ 3 tháng một kỳ, một nhân viên Bộ Lễ và một nhân viên nội các sẽ đến nơi học để sát hạch. Người nào thông minh, chuyên cần thì được thưởng, ai xao lãng, lười biếng, kể cả người dạy lẫn người học đều phải bị trừng phạt cả.
Đối với tiếng Trung Quốc, lời chỉ dụ của Vua Minh Mạng nói rõ: Giao cho Hà Nội chọn 2-3 người nhà Thanh (người Hoa) ở trong tỉnh, thành và lo chọn người là con em của các sĩ dân để dạy và học tiếng Trung Quốc. Tất cả những người này đều được cấp tiền lương theo chế độ như sau: thầy giáo lĩnh 1 quan tiền/tháng và 1 phương gạo. Triều đình bố trí người thường xuyên đôn đốc nhắc nhở người học để họ nhanh chóng thông thạo ngoại ngữ, có thể dùng vào việc sai phái và phiên dịch.
Du học bằng ngân khố triều đình
Sau khi thực dân Pháp xâm lược (1858), việc tiếp xúc với tiếng Pháp, chữ Pháp mở rộng hơn trước và đòi hỏi người học phải nâng cao trình độ, triều đình nhà Nguyễn đã ban hành quy định và chế độ học tiếng Tây mới. Cụ thể: Người học chữ Tây, tiếng Tây, hạn học tập mỗi ngày quy định là 10 chữ kể cả tiếng nói. Cứ 3 tháng một kỳ, nội các và Bộ Lễ phối hợp sát hạch. Ai đọc thuộc lòng, thông hiểu, chữ viết đúng, ngay ngắn, nhiều đến 100 cả chữ lẫn âm thì xếp vào hạng ưu, được thưởng 6 quan tiền; nếu được 50 cả chữ lẫn âm thì xếp vào hạng trung bình được thưởng 4 quan tiền.
Người nào học tập trễ nải, không đủ hạn 10 chữ như trước thì phạt đánh 10 roi, cứ 10 chữ lại thêm lên một bậc. Kỳ thứ hai, nếu còn thiếu số thì chiểu theo lệ đã quy định để đánh roi, trách phạt và mỗi tháng bị giảm đi một quan về khoản tiền cấp cho ăn học.
Tự Đức là ông vua quan tâm đến việc học ngoại ngữ đặc biệt là tiếng Pháp. Ông cho những việc thông thương buôn bán với nước ngoài, mở cửa, đóng tàu, đúc súng, học tiếng là cốt yếu. Chế độ học tiếng Tây, chữ Tây dưới thời Tự Đức có nhiều điều thuận lợi hơn trước. Tiêu chuẩn tuyển chọn cũng thông thoáng hơn. Không nhất thiết là cử nhân, tú tài, học trò, thí sinh, khóa sinh, con em các quan viên... Bất kỳ ai thông nghĩa sách, biết chữ, tuổi trên dưới 20 mà tình nguyện đi học thì đều chuẩn cho đi Hương Cảng, đi sang Tây. Người đi học được cấp tiền lệ phí, 5 năm về sát hạch, nếu thành tài thì bổ nhiệm làm quan. Sau này, những viên quan phiên dịch (thông ngôn) này làm tốt công việc đượctriều đình thăng chức để khuyến khích có nhiều người đi học ngoại ngữ hơn.
Trong bối cảnh nước ta thời nhà Nguyễn, việc đào tạo những người giỏi ngoại ngữ để giúp cho công việc mở mang bang giao với nước ngoài, là một chính sách đúng đắn.
(Nguyễn Minh San)