Dịch thuật, một vấn nạn ngôn ngữ

Bài thơ " Le Temps Est Triste" nói về cái tôi đau khổ, nỗi niềm tha thiết, cái cảm xúc thanh khiết thuần túy của nội tâm, một biểu tượng siêu thóat, có chút tình xao xuyến lâng lâng mang dáng dấp thi điệu mênh mang của nỗi lòng Victor Hugo, những thi ảnh trữ tình và âm điệu dịu vợi sâu thẳm trong tâm hồn Paul Verlaine. Bài thơ đã tạo được truyền cảm ngân vang, những cái rung động kỳ diệu trong khu vườn chữ nghĩa mới.
.....
Gouttes après gouttes comme les " Ngâu pleurant" ,
Tantôt précipitées comme un torrent,
Tantôt déchainées comme l'' océan...
Des pages d'' amour sont emportées par la pluie,
Des souvenirs d'' antan s'' effacent ainsi,
La pluie emmène toutes les douleurs,
Pour les retourner à... l'' expé***eur,
Et... me laisse un vide dans le coeur...
Le Temps Est Triste - Thanh-Tâm (Traduction)
.....
Rả rích như mưa Ngâu
Dồn dập như thác lũ
Vũ bão như biển Đông. . .
Mưa cuốn sạch thư tình
Mưa kéo trôi kỷ niệm
Mưa gánh hết ưu phiền
Mang trả lại một người
để hồn ta trống vắng...
Trời Buồn - Sóng Việt
Bài thơ '' Le Destin - Định Mệnh" biểu thị sự cô đơn, nói lên được sự dung hợp của mối sầu kim cổ, nỗi buồn đau của nhân thế, và thời thế, một kiếp người lênh đênh giữa biển đời trôi nổi, ***g vào khung cảnh thiên nhiên của cỏ cây hoa lá, chịu sự tàn phai qua gió bụi thời gian...
.....
Personne d'' autre ne contemple les fleurs; il y en a plein.
Elles éclorent d'' une manière attrayante,
Mais le mauvais temps a réduit leur splendeur.
Dans la vie, existent parfois des matins radieux,
De sombres crépuscules, autant de changements.
.....
Le Destin - Thanh-Tâm (Traduction)
.....
Bóng người chẳng thấy nhìn toàn là hoa
Hoa nở nét đẹp mặn mà
Nhưng vì sương gió làm nhoà vẻ xinh
Cuộc đời có lúc bình minh
Có tàn bóng xế có nghìn đổi thay
.....
Định Mệnh - Thanh-Hương
Những câu thơ mang lại Đức Tin cao thượng và thánh thiện làm kim chỉ nam cho hành động và suy tư của con người, có gía trị tác động tinh thần hướng về cuộc sống tâm linh, lấy tôn giáo làm nền tảng:
Les paroles du Seigneur me suivent toute la vie;
Sa bienveillance en moi garantit
Une protection contre ce monde hasardeux,
De tous ses tracas douloureux.
Un jour, nos corps retourneront à la poussière,
Nous finirons inévitablement aux cimetières;
Mais, dans notre âme, La Trinité apparait
Pour nous redonner une vie de joie et de paix...
Les Grâces Recues Tous Les Jours - Thanh-Tâm (Traduction de " Amazing Grace" - John Newton)
Với lòng thanh thản an nhiên gợi nhớ những giấc mơ êm đềm thời thơ ấu, cái hạnh phúc đơn giản không cầu kỳ cao xa, " Xin Hãy Tiếp Tục" ... thi ca là lẽ sống của đời thường, đem lại sự giải thóat của những lo âu dằn vặt, đó là hành trình của hướng thiện, khai tâm và bừng ngộ:
Si une émotion soudaine s'' exalte
Amenons notre esprit vers le calme
Revenons à nous
Prenons quelques instants
Pour exprimer nos vrais sentiments
.....
N'' arrêtons pas... - Thanh-Tâm (Traduction)
2
Chút hoài cảm chợt dâng
Hãy để hồn lắng dịu
Hãy nghĩ đến chính ta
Hãy bỏ dăm ba phút
Để viết lên cảm nghĩ
.....
Xin Hãy Tiếp Tục... - Sóng Việt
Những bài thơ tạo nên những giai điệu mùa Thu tuyệt vời gợi cảm phải kể đến bài " Chanson d'' automne" của Paul Verlaine có những câu mà tôi vẫn nhớ:
Les sanglots longs
Des violons
De l'' automne
Blessent mon coeur
D'' une langueur
Monotone...
Paul Verlaine đã dùng cây đàn vĩ cầm (violon) để tạo nên âm thanh huyền diệu của tiếng thu vàng, làm người đọc phải bâng khuâng xao xuyến thăm thẳm tận đáy lòng. Thơ Jessica Tôn trầm mặc như một hiền triết, đã dùng hình ảnh của chiếc cào (râteau) làm biểu tượng chiếc lược vi diệu của vườn thu để phác họa một bức tranh Thu diễm tuyệt, làm người đọc phải sững sờ trước vẽ đẹp lộng lẫy của những chiếc lá vàng đỏ muôn màu óng ánh rực rỡ để rồi cuối cùng cũng không thoát khỏi định luật thiên nhiên tuần tự đi vào sự tàn phai... qua chu kỳ biến hóa của bốn mùa trong trời đất: Le râteau du jardin accomplit bien ses tâches...
Voici un fascinant engin
inventé pour ramasser à l'' automne les crins
que les arbres débarrassent chaque année de leur coiffure changeant,
pour arborer une austère apparence.
.....
Le râteau du jardin accomplit bien ses tâches;
balayant la pelouse, il débarrasse du décor
les débris des feuilles mortes vers leur place
comme filtrer au travers d'' un espace multicolore;
.....
Le Râteau Du Jardin - Thanh-Tâm (Traduction)
an intriguing contraption,
designed to brush the hairs of autumn
as the trees forsake their chameleon wigs for the year
to don a mask of bareness
.....
the garden comb does its duties
sweeping through the grass
guiding the dying remnants to their place
filtering through a sundry of spectrum colors
.....
Garden Comb - Jessica Ton
Ai làm thơ mà chẳng mong có tri âm tri kỷ để chia sẻ nỗi buồn vui trang trải trên manh giấy. Một Giả Đảo khi xưa đã từng than thở: " Hai câu ròng rã ba năm / Rưng rưng ngấn lệ sầu ngâm tủi thầm / Ngậm ngùi vắng bóng tri âm / Thu về góc núi đêm nằm suy tư..." . Như vậy sự cảm thông, tiếp nhận, sự rung cảm chân tình của người đọc thơ làm thi nhân vui sướng vô bờ. Ai làm thơ mà chẳng mong bài thơ mình được sự đón tiếp nồng nhiệt, được vượt ra ngoài biên cương giới hạn của ngôn ngữ chủng tộc. Một hình thức để đem lại sự tiếp cận dễ dàng và nối liền sự tương thông đồng cảm, văn hóa giữa các dân tộc không cùng ngôn ngữ là bài thơ được phiên dịch. Cám ơn Chị Thanh-Tâm đã ưu ái cho tác giả sáng tác và độc giả khắp nơi cái cơ hội truyền bá và tiếp nhận nguồn thi cảm tỏa đầy hương sắc, hài hòa âm điệu. Cái nguyên khởi của văn chương nghệ thuật va công trình dịch thuật sáng tạo của Chị Thanh-Tâm phải chăng vì tấm lòng ưu ái dâng trọn cho văn chương và tình cảm đích thực đã cống hiến cho độc giả muôn phương những tác phẩm dịch tuyệt vời... Những tác phẩm đó phát xuất từ cuộc đời chân thành và tâm hồn nhạy cảm của người làm thơ cũng như dịch thơ... Chắc hẳn những bài thơ dịch của Chị đã để lại dấu ấn sâu thẳm trong tâm khảm người đọc khắp nơi... Thơ không còn là những ký hiệu lạ lùng trên bản văn, không còn là những con chữ riêng rẽ của mỗi chủng tộc không cùng màu da tiếng nói, mà thơ đã trở thành bức tranh thủy mạc hữu tình, dễ cảm thông, tình tự dù người đọc bất lực trong việc tìm hiểu ngôn ngữ của nguyên tác... Bằng những gam màu mỹ thuật qua bàn tay và khối óc tài hoa linh động, Chị Thanh-Tâm đã chuyển biến một cách tự nhiên những con chữ tạo hình khác nhau thành những bức tranh Thơ tuyệt vời đậm đà phong vị dân tộc... mà ai cũng có thể cảm nhận được... Với thần trí sáng tạo, Chị Thanh-Tâm đã làm đẹp và trong sáng cho ngôn ngữ thi ca. Thơ không còn ẩn mật mà đã được Chị khéo léo chắp đôi cánh huyền diệu để tự do bay bổng bốn phương trời...
Hàn Giang

Hi hi, caí na`y vui quá, bạn gì đó ơi, chép lại cho tui baì tiếng Tây này được không?
Never stop asking for reasons why

1. Muốn dịch đúng, phải có hiểu biết về văn hoá nước mình
Trong bài "Dịch là chấp nhận phần số của mình" (Ngôn Ngữ và Dịch Thuật, 20.01.02 và 22.01.02), Nguyễn Quốc Trụ có nêu lên một ý tưởng nhằm giúp người dịch bớt sai sót. Ông viết:
"Bản dịch sẽ bớt sai sót, nếu: Người dịch thật rành rẽ tiếng... Việt. Ðây là điều kiện tiên quyết, tối hậu, sinh tử v.v... và v.v... đối với bất cứ một cá nhân nào lăm le dịch tiếng nước ngoài ra tiếng nước mình. Bạn càng rành rẽ tiếng nước mình tới đâu, bản dịch càng đáng tin cậy tới mức đó."
Tôi hoàn toàn đồng ý với Nguyễn Quốc Trụ về điều ấy, vì điều ấy vốn đã hiển nhiên đến độ ai cũng biết. Tôi chỉ xin góp ý với ông rằng, để bản dịch bớt sai sót, không những người dịch phải thật rành rẽ tiếng nước ngoài và tiếng nước mình, mà còn phải có hiểu biết về... văn hoá nước mình nữa. Ðiều này thoạt nghe có vẻ... quá thừa, nhưng, kỳ thực, lại chẳng thừa chút nào.
Thông thường, trong các cuộc đàm luận về dịch thuật, người ta thường bảo nhau rằng để bản dịch bớt sai sót, người dịch phải có hiểu biết về văn hoá của quốc gia làm chủ thứ tiếng của văn bản gốc. Chẳng hạn, để dịch nhóm chữ "Extraordinary Fellow", người dịch phải biết rõ các chức năng và trách vụ trong sinh hoạt hàn lâm của các học viện ở Anh quốc, chứ không thể tỉnh khô quăng ra nhóm chữ kỳ quặc "Người Bạn Khác Thường", như Nguyễn Quốc Trụ đã "dịch" ra Việt ngữ chức vụ của George Steiner tại Học Viện Churchill thuộc đại học Cambridge. Ðọc nhóm chữ "Người Bạn Khác Thường", chắc chắn độc giả Việt Nam trong nước sẽ chẳng đoán nổi ông Steiner làm gì ở Học Viện Churchill. Tôi trộm nghĩ có lẽ nên dịch nhóm chữ "Extraordinary Fellow" thành ra "Viện Sĩ Kiệt Xuất", hay "Viện Sĩ Ưu Liệt", chẳng hạn, thì dễ hiểu hơn và chính xác hơn chăng?
Tuy nhiên, đối với độc giả phổ thông, những sai sót như thế của dịch giả có thể tạm... "thông qua", vì cái ông Steiner gì đó có là "Người Bạn Khác Thường" của học viện gì đó ở Anh quốc thì cũng chẳng sao cả. Vâng, tạm "thông qua", vì không rành văn hoá của nước ngoài thì "nhìn chung" cũng có thể châm chước được (mặc dù đối với giới dịch thuật chuyên nghiệp thì đây là điều không thể khoan thứ).
Nhưng dịch mà không rành văn hoá nước mình là điều thật khó "thông qua". Thật ra, trong các cuộc đàm luận về dịch thuật của chúng ta, tôi cũng chưa nghe ai nhắc đến điều kỳ cục này. Có lẽ vì đó là điều khó có thể xảy ra. Ấy vậy mà nó lại xảy ra mới thật là đau chứ!
Năm 1997, trong lúc đọc tạp chí Thơ (số 11), tôi tình cờ thấy một bản Việt ngữ của bài thơ "El guardián de los libros" của Borges do Nguyễn Quốc Trụ thực hiện. Borges là một tác giả tôi say mê, và bài thơ ấy cũng là một bài thơ tôi đặc biệt yêu thích, vì có lẽ đó là bài duy nhất Borges viết về Trung Hoa. Tôi lập tức đọc bản dịch Việt ngữ. Và tôi... lạnh mình. Ngay từ những câu đầu tiên của bài thơ, Nguyễn Quốc Trụ đã dịch như thế này:
Người Giữ Những Cuốn Sách
Sừng sững nơi đây: Những khu vườn, những miếu đền và lý do của những
miếu đền;
đúng: âm nhạc, đúng: những từ;
hình sáu điểm sáu mươi-bốn; những buổi lễ; chúng là sự uyên thâm độc nhất
ông trời dành cho con người;
...
Nguyên tác tiếng Tây Ban Nha của đoạn thơ trên là thế này:
El guardián de los libros
Ahí están los jardines, los templos, y la justificación de los templos,
la recta música y las rectas palabras,
los sesenta y cuatro hexagramas,
...
Tạm bỏ qua mấy chỗ chướng mắt nho nhỏ như những dấu hai chấm vô nghĩa, chẳng hạn; hay như nhóm chữ "la recta música y las rectas palabras" (trong bản Anh ngữ là "exact music and exact words"), mà Nguyễn Quốc Trụ dịch thành "đúng: âm nhạc, đúng: những từ" (sao không dịch là "chính nhạc và chính ngôn"?); tôi xin thú thật rằng tôi... nín thở khi thấy nhóm chữ "los sesenta y cuatro hexagramas" (trong bản Anh ngữ là "the sixty-four hexagrams") bị ông dịch thành "hình sáu điểm sáu mươi-bốn".
Bài thơ này nằm trong một bài phỏng vấn Borges, do Di Giovanni thực hiện. Như thế, Nguyễn Quốc Trụ hiển nhiên đã dịch từ bản tiếng Anh. Theo như diễn biến của cuộc phỏng vấn đó, sau khi nghe Di Giovanni đọc hai câu "exact music and exact words, / the sixty-four hexagrams", Borges đã ngắt lời và giải thích rất rõ ràng ý đồ của mình. Thử đọc lại bản dịch của Nguyễn Quốc Trụ ở đoạn này:
Di Giovanni:
Exact music and exact words;
the sixty-four hexagrams...
Borges: Tôi đang nghĩ đến The Book of Changes, hay I Ching, và những hình sáu điểm...
Như thế, Borges cho biết rõ rằng ông viết hai câu thơ trên khi đang nghĩ đến Kinh Dịch. Tôi ngờ rằng Nguyễn Quốc Trụ không biết "The Book of Changes", hay "I Ching", tức là Kinh Dịch, và có lẽ ông cũng chưa hề đọc Kinh Dịch hay bất cứ sách nào về Kinh Dịch, nên ông mới bạo gan sáng tác một nhóm chữ vô nghĩa là "hình sáu điểm sáu mươi-bốn" để dịch nhóm chữ "the sixty-four hexagrams".
Ở đây, tạm bỏ qua hiểu biết căn bản về Kinh Dịch, chỉ riêng việc chuyển ngữ trực tiếp đã vấp phải sai lầm trầm trọng. Tệ lắm cũng phải dịch "the sixty-four hexagrams" thành "sáu mươi bốn hình sáu điểm" cho đúng văn phạm, chứ sao lại thành "hình sáu điểm sáu mươi bốn"? Mà người dịch "thật rành rẽ tiếng Việt" thì sao lại có cú pháp lạ lùng như thế!
Thật ra, có lẽ đa số người Việt có hiểu biết căn bản về văn hóa Ðông Á đều hiểu ngay "the sixty-four hexagrams" là "lục thập tứ quái", hay dễ hiểu hơn, là "sáu mươi tư quẻ sáu vạch". Từ "sáu mươi tư quẻ sáu vạch" ở Ðông Á, chạy sang tiếng Tây Ban Nha và tiếng Anh thành "los sesenta y cuatro hexagramas" và "the sixty-four hexagrams", thì chẳng có gì rắc rối. Ðến khi nó chạy ngược về tiếng Việt, qua trung gian dịch thuật của Nguyễn Quốc Trụ, thì thành... sấm: "hình sáu điểm sáu mươi bốn". Ðố ai hiểu đó là cái gì nữa?
2. Muốn dịch đúng, trước hết phải... đọc
Trong bài "Nói mà chơi" (Ngôn Ngữ và Dịch Thuật, 08.05.02), Phạm Xuân Nguyên viết:
Ông Dương Tường có nói một ý này hay: dịch những tác phẩm văn học để giúp cho giới văn nâng cao nghệ thuật kỹ thuật viết, ngoài ra còn giúp cho đông đảo người Việt viết đúng viết giỏi tiếng Việt hơn. Tôi nhắc đến cuốn ?oTerre de l?Thomme? của Saint-Exupéry với hai cách chuyển ngữ đầu đề: ?oCõi người ta? (Bùi Giáng), ?oQuê xứ con người? (Nguyễn Thành Long). Ông Tường bảo ông muốn dịch là ?oNhân gian?, vì cái tên gốc có cả phần đất và phần người, hai cái tên dịch kia nhấn nhiều về phía người, vả lại đọc sách thì thấy cậu Hoàng tử nhỏ ở hành tinh khác nhìn về quả đất kia mà.
Ông Dương Tường nói: "dịch những tác phẩm văn học để giúp cho giới văn nâng cao nghệ thuật kỹ thuật viết". Nghe thích lắm. Và ông nói: "...giúp cho đông đảo người Việt viết đúng viết giỏi tiếng Việt hơn". Nghe lại càng thích. Chỉ có một điều cả ông Dương Tường lẫn ông Phạm Xuân Nguyên quên nói. Ðó là: muốn dịch những tác phẩm văn học nước ngoài, trước hết phải chịu khó đọc những tác phẩm ấy.
Ðiều này nghe có vẻ quá thừa thãi và đáng buồn cười nhưng, kỳ quặc thay, lại cần phải nói ra ở đây. Bằng chứng hiển nhiên là cả hai ông Dương Tường và Phạm Xuân Nguyên đều chưa đọc tác phẩm của Saint-Exupéry mà đã "dịch" tùm lum cả lên! Này nhé: nhan đề cuốn sách là Terre des hommes chứ đâu phải là "Terre de l''homme". Té ra hai ông chưa đọc đến cả nhan đề của nguyên tác! Lại nữa: cuốn Terre des hommes (do Saint-Exupéry viết năm 1939 sau khi được André Gide khuyến khích) kể lại đoạn đời của chính tác giả khi làm phi công cho Aéropostale, chứ đâu phải cuốn Le petit prince (viết năm 1943) mà có cái chuyện "vả lại đọc sách thì thấy cậu Hoàng tử nhỏ ở hành tinh khác nhìn về quả đất kia mà"? Té ra hai ông cũng chưa đọc cả hai bản dịch Cõi người ta và Hoàng tử bé của Bùi Giáng! Thật thú vị nhỉ!
Nhân đây, tôi cũng xin nói thêm rằng tôi không đồng ý với chuyện "Ông Tường bảo ông muốn dịch là ?oNhân gian?, vì cái tên gốc có cả phần đất và phần người, hai cái tên dịch kia nhấn nhiều về phía người".
Chữ "gian" có nghĩa là "giữa". Trong Từ Ðiển Hán Việt Hiện Ðại (nxb Thế Giới, Hà Nội, 1994), chữ "nhân gian" được giải thích là "giữa cuộc đời, giữa những con người". Vậy, "phần đất" của ông nằm ở chỗ nào? Còn chữ "cõi", ngược lại, có thể là chữ chứa chút ít "đất" trong đó chứ chẳng chơi. Khi người anh em Trung quốc kéo quân xâm lấn "bờ cõi" của nước ta, thì nhân dân trong toàn "cõi" Việt Nam há đã chẳng tạm thời gát lại mọi chuyện của "cõi" riêng để cùng hiệp lực chống trả đó ư? Cụ Tiên Ðiền làm thơ "trăm năm trong cõi người ta...", thì "cõi" ấy ở trên mặt đất hay là ở đâu vậy?
Bùi Giáng, nhà thơ tài hoa đã từ giã "cõi" trần, dịch Terre des hommes thành Cõi người ta, tưởng là đã quá hay, mà lại bị chê bai bởi những dịch giả chưa hề đọc Terre des hommes. Ngược lại, Louis Galientière dịch Terre des hommes thành Wind, Sand, and Stars, tưởng là quá... trật lất, mà lại được La Société Civile pour l?T'uvre et la Mémoire d?TAntoine de Saint-Exupéry xem là bản dịch classique. Thế mới biết tiêu chuẩn dịch thuật của trí thức Việt Nam quá cao so với Pháp! Hãnh diện quá!
theo edu. net.vn

To: CaféNov.:
1...
2...
3. Muốn dịch đúng, phải hiểu, nói và viết đúng tiếng Việt (Vấn nạn là gì?)
Được hoaTD sửa chữa / chuyển vào 15:56 ngày 06/06/2004