Đường Trường Sơn-Con đường huyền thoại-Những bước chân kỳ diệu

Nói xong, nhìn Huân khẽ gật đầu như muốn bảo "thế là dứt điểm nhé!". Cặp mắt Dếnh trong đêm tối mà sao cứ lóe lên! Khắp người Huân gai gai như kiến bò. Các bạn cứ vin mọi lẽ để tránh cho mình công việc nguy hiểm ấy. Nhưng các anh đã biết cả đấy? Bảy ngày rồi, xe chì vượt bằng phà... Sự tình đã nhức đầu cả Bộ Tổng... Tôi có lên gân đâu... Tôi cũng ngại thương vong lắm, nhất là lúc này... Thìn đã hẹn... nhưng làm sao có thể khác được... Huân ngấc đầu:
-Thưa đại đội trưởng! Thưa các đồng chí! - Giọng Huân trầm hẳn-Trong lúc này đòi hỏi bức bách nhất của chúng ta là phải thắng. Không phải chỉ vì đại đội 16 mà vì phía trước, vì sinh mạng hàng ngàn đồng chí, gần vạn tấn chi viện đang dồn cục trước trọng điểm... Chúng ta đừng vì quá thương yêu nhau mà tính khác cái lẽ phải làm...-Huân nói mạch lạc lý do yêu cầu để anh thực hiện nhiệm vụ...
Hồ mở to mắt nhìn các chiến sĩ lái đang giành nhau phá bom. Mắt xoáy vào gương mặt từng người, dù đêm tối anh vẫn rõ cả ánh mắt, khóe miệng của họ. Đầu anh cứ day qua day lại "... Ừ nguy hiểm đấy! Liệu có sao không? Hừ, đến như trận cứu cầu phao đêm mồng ba tháng trước, ác liệt là thế cũng có can gì đâu? Hơn chục chiếc phản lực lao xuống đánh chứ ít à? Tiếng nó gầm như cọp trúng đạn, khi chúi đầu thả bom lại như rắn huýt sáo ấy chứ! Hôm nay nhằm gì. Cái đám bom từ trường kia chỉ là lũ câm thôi... Quái quỷ thiệt! Chi mà tranh nhau giữ thế?! Tuy tự bảo vậy, song Hồ hiểu hơn ai hết, trận này không đơn giản. Gần hai chục quả, nếu bị kích thích nổ đồng loạt,? Chiếc ca-nô đi giữa vùng bom... Các cậu ấy biết có thể... Cầm chắc thương vong đấy..., nhưng ai cũng nghĩ sự không may với mình sẽ đỡ đau khổ hơn người khác... Hồ nghiêng đầu ra hướng biển. Trăng sắp nhô khỏi mặt nước. Đã đến giờ rồi. Có lẽ để Dếnh lái đợt một, Tiến đợt hai... Nhưng, nhưng chắc thắng không? Các cậu ấy chưa tập huấn kỹ thuật... Hồ nghiến răng vằng mạnh cánh tay trái đeo trước ngực. Anh bực vì vết thương không sao cho mình hoạt động theo ý muốn. Nếu không thì anh sẽ lái, sẽ ra lệnh cho tất cả về vị trí. Có thế thôi. Chà! Mặt trăng tròn như chiếc chậu men, mệt mỏi nhô lên khỏi biển hắt mầu sáng đùng đục. Bên bờ bắc, nhưng chiếc xe trực ban của các đoàn hành quân đã bám sông chờ thông cầu. Các trung đội phao đã dàn sẵn hai bờ, các khẩu đội cao xạ đá vào cấp... Hồ nheo nheo đôi mắt, vụt nói nhanh:
-Thôi đủ rồi. Tôi quyết định. Đồng chí Huân làm nhiệm vụ.
-Báo cáo! Tôi sẵn sàng-Huân giật chân đứng nghiêm.
-Đồng chí nhớ rõ vị trì những trái bom chứ?
-Báo cáo rõ!
Hồ đưa tay về phía Eo Chẹt:
-Hãy lướt nhanh, cắt một đường vào giữa vùng bom, đến lộ tiêu giới hạn, lập tức cắt chéo một đường từ tả ngạn sang hữu ngạn, liên tục sáu lần với tốc độ tăng dần. Nếu nó vẫn chưa nổ, phải đột ngột cắt ngược trở lại, liên tục thay đổi gia tốc... Khi trùng hợp thông số kích động..., chúng nổ hàng loạt đấy... Đồng chí Dếnh sấn sàng cấp... Hồ bỗng dưng hụt hơi, ngừng một chút, rồi anh vung tay:-Rõ chưa?
-Rõ?
-Bật đèn đỏ làm hiệu-Giọng Hồ hơi khàn lại-Cẩn thận đấy Huân à!
Huân đọc thấy tình đại đội trưởng trong đôi mắt rực lửa ấy. Huân khẽ nói: ?oAnh yên tâm. Em chẳng sao đâu?, rồi ngoắt mình nhạy xuống mép sông.
Trăng lên cao, cửa động Phong Nha như càng tối om. Mặt sông chập chờn mờ ảo. Đột nhiên, những chấm đen hình như từ chỗ ?othằng cuội? vọt ra. To dần. Chúng dang những cặp cánh đen trũi, sầm sập lao tới khu Eo Chẹt. Ba chục chùm lửa từ các ngọn núi bao quanh cái lòng chảo bất thần vọt lên úp chụp lấy đầu đám giặc lái. Mặt sông Son giần giật ánh chớp. Tiếng nổ choạc tai, đập thành đá, văng vào hang, lan trên mặt sông những hồi âm hỗn tạp.
Những bóng đen hốt hoảng, ngoắt đầu ra biển.
Đài quan sát gọi về.
Một hồi còi rúc lanh lảnh.
Chiếc ca-nô AD732 rồ máy. Vọt thẳng hướng Eo Chẹt. Những guộc sóng cộn lên loang loáng. Hơn trăm cặp mắt dõi theo ánh sáng đỏ buồng lái.
Hơn trăm ***g ngực nén thở. Hơn hai trăm con mắt không chớp. Những guộn sóng như dát bạc nối tiếp dệt chồng lên nhau. Sáu vòng, tám vòng...
Vẫn không tiếng nổ (!) Người ta bảo cái chết thường run rảy sợ hãi sức sống, nhưng cái chết lại rất nham hiểm, nó rình mò chờ đợi lặng lẽ, rồi bất thần chồm lên ghì chặt cái sống vào nơi băng giá của nó. Thằng Mỹ như thế đấy? Hôm nay ai cũng mang máng cảm thấy điểu đó, nhưng cũng chẳng ai muốn kể điều đó lên, mà chỉ nghĩ ba ngày nữa. Không! Chỉ sáu mươi tư giờ nữa thôi, cuộc sống thật, cuộc sống lứa đôi của người con trai đang băng mình trên nếp sóng kia, cùng với cô gái đang đợi ở đầu sông sẽ xuất hiện tại đây. Hôm ấy sẽ vui lắm. Ba chiếc thuyền máy sẽ kết hoa từ bến sông Son đi tới thôn Cổ Giang đón dâu về thôn Phong Nha. Tuy ở đấy cây đã trụi hết lá, nhà đã trơ cả nền, gác chuông nhà thờ Giang Hưng bên kia sông cũng sụp đổ vi bom Mỹ. Không hề chi! Anh em sẽ dựng cái cổng chào hình vòm bằng lá bống-báng xanh ngạt ngay bực sóng bước lên. Những thân cây trơ trụi, chúng sẽ được choàng những chùm hoa thắm nhiều hương sắc. Anh em sẽ đánh về đây mấy cây thông, bạch đàn xúm xuê rợp bóng. Những nếp nhà xiêu vẹo sề được dựng lại, lá gồi tươi càng thêm duyên cho khoảnh đất đen nhẻm mầu na-pan. Phòng lớn được đại đội trưởng coi là nơi nhiều ý nghĩa nhất. Liên hoan thắng lợi vượt sông; tiệc đón mừng hạnh phúc lứa đôi; kỷ niệm ngày tuyên ngôn độc lập... Đại đội trưởng trực tiếp vẽ kiểu, chỉ huy làm nhà "âu? nửa chìm nửa nổi, có đường sơ tán, có hầm chữ A. Tất nhiên mọi sinh hoạt sẽ chỉ diễn ra khi hết ánh mặt trời. Thằng Mỹ gây ra thế! Chúa cũng không được quyền... Mấy cô Tâm, Thái, Vân, Hạnh toàn là những nữ sinh đã để cả tuần tranh thủ giờ nghỉ để trang điểm cho phòng cưới, đôi chim và khẩu hiệu thì chẳng thể tùng tiệm được. Lễ cưới sẽ kết thúc bằng cuộc đua thuyền kết hợp với việc kéo phao từ bên sông Son lên giấu động Phong Nha. Nới cô hai dòng nước chéo nhau đập vách đá, xúi bọt. Cứ vào lúc mặt trời chênh chếch, thiếc móng cụt cầu vồng thoắt dựng lên kỳ ảo!

Anh chị em đã chuẩn bị ở đấy hai trăm bó đuốc. Hai họ cùng cô dâu chú rể-những người chủ của động nhưng hôm đó mới chinh thức là khách tham quan. Thuyền bơi vào hang Nước, ghé hang Luồn, cặp bãi cát Tiên, đến thăm phòng khách Nhà Trời có nóc vòm cao ngất, những cột đá buông thõng lơ lửng. Những đầu voi xám chen nhau vươn vòi khoe cặp ngà trắng toát. Con sư tử xanh phủ phục trước hang Luồn, con đại bàng vỗ cánh định tung mình, thần Pơrômêlê bị xiềng chân trên hốc đá nóc động? Vách đá óng ánh như dát kim cương hay vàng lá. Mắt những cặp kỳ lân, sư tử, trăn thần như nạm ngọc lưu ly ánh đuốc tất, màu sáng bỗng huyền ảo như ánh trăng, mong manh như sương sớm bỗng huyền ảo tỏa nhẹ xuống trần gian. Ở nơi tận cùng của vách động kế mép nước có đôi trai gái đang khỏa mình trong sóng. Đến đây ban văn nghệ mới tấu nhạc. Rồi đại đội trưởng sẽ kể cho nghe câu chuyện thần núi với nàng tiên cá đánh con thủy quái để bảo vệ tổ ấm tình yêu? Cứ nghe giới thiệu thế anh chị em đã xốn xang chờ đón buổi tham quan kỳ thú. Nhưng..., nếu không may... Tất cả mọi nếp óc đểu dừng lại chỗ ấy... Họ sẻn từng hơi thở. ánh đỏ trong chiếc ca-nô phá bom vẫn loang loáng ẩn hiện, ngoặt qua ngoặt lại. Tiếng máy vụt rồ lên át cả tiếng sóng vỗ cằm cặp.
Đột nhiên mọi người cảm nhận đất dưới chân mình rung rinh. Những cột nước như những thác bạc chen nhau dựng sừng sững. Tiếng nổ từng đợt liên tiếp chen lấn rền vang vách đá. Trong ánh trăng vãng vặc, muôn vàn hạt li ti tung tóc, năm sắc cầu vồng hiện lên rực rỡ.
-Nổ rồi? Nổ rồi?-Tiếng thét muốn rạn vách núi.
Trên mỏm Hòa Lộc, ánh đèn xanh lập lòe báo hiệu mười bảy lần bom nổ.
-Giỏi quá! Hoan hô đội trưởng Huân! Quét sạch lũ quỷ rồi.
-Nhưng kìa?... ánh đỏ tín hiệu đâu?!
Mọi vật bên kia bờ thoắt mờ đi. Mặt sông phẳng lặng hẳn, sự yên tĩnh chập chờn trong lòng. Hồ tái mặt. Kinh nghiệm nghề nghiệp cho anh biết có cái gì không hay đã xảy ra trong vụ nổ dồn dập như thế. Anh vẫy đồng chí đại đội phó:
-Anh thay tôi chỉ huy thông cầu. Cho Tiến đi rải lộ tiêu và đón phao ra.
-Anh đi đâu??
-Đi tìm Huân?-Giọng Hồ lặng hẳn. Anh bước xuống chỗ anh em lái túc trực chờ lệnh. Họ dồn cả mạt vào dáng lầm lì của đại đội trưởng, họ cũng trở nên ít nói.
-Đồng chí Dếnh.
-Có tôi
Cấp cứu cậu ấy?-Giọng Hồ đẫm nước mắt- Các đồng chí sân sàng... hộ tống việc ghép phao?
Dếnh ngoặt mình chạy ào xuống ca-nô. Anh em ngây người nhìn cánh tay băng tráng của đại đội trưởng dập dờn lướt đi.
Chiếc ca-nô của Huân bị nhồi lên dập xuống, hất khỏi Eo Chẹt. Huân không gượng nổi với những cái vật trời giáng. Đầu anh lúc nặng như đeo đá, lúc nhẹ tênh. Hai tai ù đặc, mất nhòa nhoẹt, mặt đẫm nước. Huân chợt cảm thấy chiếc ca-nô của mình vút bay lơ lửng, bồng bềnh trên sóng, trôi tuồn tuột vào hang Luồn, bỗng nó chúi đầu tụt mãi, tụt mãi xuống, tối thui?
Ca-nô của Dếnh xông thẳng vào vùng bom vừa nổ. Anh lướt một vòng, hai vòng. Hồ căng mắt theo dõi từng gợn sóng. Không thấy. "Nó đâu rồi? Hay là...?. Hồ ứa nước mất. Có thể như vậy không? Hồ bảo Dếnh mở rộng vòng lượn sát hai bờ lau bụi, vẫn không thấy dấu hiệu bóng dáng chiếc AD732. "Hay nó chìm mất rồi...?. Dính muốn khóc òa, phải bậm chặt môi, đưa tay quẹt ngang mắt.
-Báo cáo anh... Cho lên vịnh nước xoáy tìm... Không thấy... tui sẽ lặn tìm cậu ấy.
Hồ gật mạnh. Dếnh đẩy cần số. Mặt nước bị xé toạc trâng phau. Ca-nô lao vun vút tới vịnh. Mặt sông ở đây như lệch nghiêng vào vách đá đen loáng. Dòng nước cuộn xoắn, trôi tuồn tuột tới cái hút hoắm như chiếc phễu khổng lồ. Mọi vật rơi vào đấy cứ nẩy lên bần bật rồi mất tăm. Mũi ca-nô vừa chớm guộc nước xoáy liến bị nó lém ngay lấy. Dính chỉ non tay một chút, nó sẽ lôi tuột vào "chiếc phễu?, dù thoát khỏi bị dìm sâu tận đáy cũng bị bẻ gãy bánh lái. Dếnh lựa chiều vượt nhanh khỏi guộc xoáy.
-Ánh đỏ kìa? - Hồ bật dậy.
Dếnh bẻ tay lái cho ca nô tiến dần vào. Hồ rút cây sào, chống ghìm tốc độ, nhè nhẹ áp mạn chiếc AD732, anh với tay đu người nhảy sang, bấm đèn pin soi buồng lái. Huân nằm gục, nghẹo đầu lên cánh tay đặt trên cần số. Hồ vội quỳ xuống, áp người đỡ Huân. Dòng máu tươi trong khóe mép Huân nhau xuống.
Những chiếc thuyền máy kéo cầu phao trong hang khí tài xuôi dòng ven theo lộ tiêu băng băng xuống bến. Các trung đội ghép các khoang phao hối hả làm như để bù lại khoảng thời gian đã mất. Từ hai bên bờ, những nhịp cầu phao được ghép nối vươn mãi ra giữa sông. Chiếc xe đi thử bắt đầu lăn bánh. Mọi người đưa mắt tìm cô y tá kiêm tổ trưởng đội dẫn cầu hôm nay. Họ đã thấy eô ở buồng lái ra đứng bên mép phao, đầu hơi cúi, hai bàn tay bóp chặt lấy nhau, hai mật đăm đăm nhìn dòng sông bị chặn ngang mặt nước sóng sánh vỗ vào thân cầu như thì thầm mách bảo chuyện vừa xảy ra trong lòng nó... Hai phát súng báo hiệu. Các đoàn tăng, pháo, xe ở tận chân hòn Đá Đẽo giục giã nhau hối hả rùng rùng vượt sông.
Thìn từ từ ngước lên, tóc bay lõa xóa. Gương mặt như tạc hướng tới khoe sông tối om lạnh lẽo ?oAnh ấy không đón như mọi khi...! Dếnh gọi vào bảo anh ấy cứ giành lái phá bom... Thì anh ấy là phân đội trưởng lái mà... Sao anh Dếnh lại phải xin lỗi vì không thay được anh ấy?!...?. Hai mất Thìn mở to nhìn dòng sông lạnh giá "... Cũng chẳng thấy anh Dếnh đâu... Nghe lào thào cả đại đội trưởng cũng đi tìm...?. Thìn rùng người, đưa hai tay ôm đầu tóc bị gió đánh tung, không dám nghĩ tiếp. Một cái gì đó mơ hồ nén chặt ***g ngực muốn nghẽn thở, Thìn muốn bước đi, muốn day mắt khỏi cái hóc núi Eo Chẹt tun hút như hang thuồng luồng. Nhưng cô cảm thấy chỉ một cử động nhỏ thôi cũng làm mình khuỵu xuống, không sao dậy được nữa.
-O Thìn!
"Có tiếng của ai đấy nhỉ?? Nhưng sao lại văng vẳng như tự nơi nào đưa tới ? ?". Thìn không quay lại mắt vẫn ngơ ngáo.
O Thìn ơi ?
"A! Đúng tiếng đồng chí đại đội trưởng rồi. Đồng chí ấy đến phê bình mình cứ phụ trách dẫn phao ra đấy"
-O có nghe tôi nói không? HỒ đây mà.
Thìn quay lại khe khẽ lắc đầu hất tóc xõa hai bên má ra sau lưng. Cô cúi đầu.
-Thưa đại đội trưởng? Tôi có lỗi... Giọng Thìn run
rảy như hơi thở người đang cơn sốt.
Dưới sông, chiếc ca-nô, ánh đèn đỏ đọc nhấp nháy áp bên cầu phao... Đại đội trưởng rầu rầu:
-Cô đến với...
Thìn vùng nấc lên. Cô vội đút bàn tay vào hai hàm răng nghiến bật máu. Cái gì cô mường tượng thì nay nó đã xảy ra. "Anh ấy chết thật rồi. Thế là mình vĩnh viễn mất anh ấy...". Thìn khuỵu xuống rũ rượi.
Thái và Hạnh chạy vội tới đỡ Thìn, ghé tai cô:
-Huân tỉnh rồi.
Thìn ngửa mặt hổn hển, hàm răng hạt lựu hé mở trắng bóng. Hai mật Thìn mở to nhưng nước cứ trào đầm mặt. ánh đỏ bên cầu phao nhấp nhoáng như năm sắc cầu vồng rực rỡ.

TÔI KỂ CHUYỆN NÀY
Chuyện xảy ra cách đây đã ba chục nZm, vào đêm tôi ngủ trong một cái hang đá, nơi đón khách trên đường vào - ra của một binh trạm phía tây Trường Sơn.
Đêm đó tôi đang ngon giấc bỗng nghe có nhiều tiếng lao xao. Một phản xạ tự nhiên khiến tôi bật người dậy qươ vội khẩu súng ngắn dưới gối, lẩn quanh vào một ngách hang chuẩn bị đối phó. Giây phút trôi qua, nhìn ra phía cửa hang dưới ánh trZng thấp thoáng có vài ba bóng, người thập thò nghe ngóng, mà nghe tiếng nói toàn là phụ nữ. Tôi đoán mấy cô giao liên có việc gì đó ngoài cửa hang. Chờ thêm mươi phút thấy không có động tĩnh gì, tôi yên tâm trở lại giường nằm. Vừa nằm xuống thì lại một ánh đèn pin chiếu loang loáng quanh hang rồi rọi đúng vào chỗ tôi nằm. Một tiếng phụ nữ nhỏ nhẹ bỗng cất lên:
Khiêng vào trong này, ở đây còn nhiều chỗ trống mà chỉ mỗi một ông khách nằm. Hang khô lắm, này khe khẽ chứ, đừng làm cho ông ấy thức giấc là lại mua thêm chuyện đấy...
Nghe vậy, tôi liền vờ ngủ, nhưng vẫn hé mắt theo dõi. Qua ánh đèn tôi nhận ra người vừa nói là một cô gái cao to, vai đeo khẩu súng trường, đi sau là hai cô lom khom khênh cải cáng thương, trên có một người nằm, cuối cùng là một cô tay ôm cái bọc trước ngực. Tôi đoán ra là người nằm trên cáng vừa mới sinh con. Nhưng sao lại khênh lên mãi tận hang này? Hay cô ta là khách? Vô lý, nếu là khách thì không ai cho vác cái bụng leo Trường Sơn. Còn nếu là người của binh trạm thì sao không đưa vào trạm xá quân y? Cái cáng được hai cô đặt vào ngách hang trong! cách chỗ tôi nằm khoảng ba mét. Tiếng cô gái đeo súng:
Thôi Nụ ở lại đây trông mẹ con nó . Khi nào nó tỉnh tìm cách an ủi, sớm mai bọn mình nấu cháo, chịu khó vào lấy cho nó Zn. Này, nếu ông này thức giấc liệu lời mà nói để ông ấy thông cảm. Ông này mà lại là cán bộ của tuyến đường thì lạy ông tôi ở bụi này, chỉ có chết đầu nước.
Nói xong ba cô đi ra, còn lại cô ******* là Nụ ôm cái bọc ngồi im. Cô gái nằm trên cáng thì vẫn thiêm thiếp không biết gì. Trông các cô còn rất trẻ, chắc chắn chưa ai hiểu biết gì về sinh nở, nghĩ vậy tôi bèn ngồi dậy và bật đèn pin. A''nh sáng xanh mờ của chiếc đèn đã được bịt qua hai lần nilông xanh, không làm cho cô gái ngồi đó giật mình. Tôi chiếu thẳng vào người cô, cô cũng quay mặt nhìn tôi hề tỏ ra lúng túng. Tôi lia ánh sáng sang cô nằm trên cáng với giọng nói ôn tồn, coi như không biết điều mà tôi đã biết:
- Cô ấy làm sao mà cứ nằm thiêm thiếp đi như vậy? Bị sốt cao à?
- Nó... à đồng chí ấy không sốt đâu ạ!
Nói xong cô gái vội xoay lưng lại phía tôi như để che cái bọc đang ôm trong tay, rồi ngoảnh mặt nhìn tôi như thZm dò.
- Không sốt mà cứ li bì như thế là thế nào? Tôi lại hỏi.
- Dạ!... Đồng chí ấy sinh con ạ!
- Sinh con à? Sao các cô không đưa vào bệnh xá của binh trạm?
- Nhưng... à nó... - Cô gái tỏ ra lúng túng rồi nói tiếp - Nó đẻ rơi nên chúng em phải đưa lên trên này...
- Đẻ rơi ở đâu thì đưa vào bệnh xá cũng thuận lợi hơn là khênh lên trên này chứ?
- Cô ấy công tác ở binh trạm này à?
- Vâng ạ! Nó là tổ trưởng giao liên tuyến trong của binh trạm, mới đón khách và đưa thương binh ra được mấy hôm nay.
- Thế cô ấy không biết là mình sắp sinh hay sao mà còn lặn lội trên tuyến đường vất vả như vậy? - Cô gái ngồi im không trả lời. Tôi hỏi tiếp.
- Chồng cô ấy công tác ở đâu? Đã ai nhắn tin chưa?
- Em cũng không biết ạ! Hình như công tác mãi cuối tuyến đường này. Mà cũng lâu rồi, nó chẳng nhận được tin tức gì của ông ấy cả...
Nghe Nụ nói tôi lại đoán cô gái sinh con này có thể chồng đã hy sinh mà trong lúc mang thai, đơn vị chưa dám cho biết. Nhưng cũng có thể đây là sự cả tin nhẹ dạ hoặc từ lòng ham muốn bất cần đời? Tôi tắt đèn pin nằm xuống giường và nói để cô yên tâm:
- Cô cũng nên ngủ đi một chút để giữ sức, cứ đặt cháu xuống cạnh, có gì tôi sẽ gọi. Ban ngày tôi ngủ nhiều rồi, cứ để tôi trông giúp cho. - Vâng ạ! Em xin cảm ơn thủ trưởng.
Nói xong Nụ ôm đứa bé nằm xuống cạnh cáng và chỉ trong giây phút tôi đã nghe tiếng cô thở đều đều. Nụ có khuôn mặt hơi dài, đuôi con mắt cũng dài và cái miệng hơi rộng thường mím lại, trông cũng dài, hai đường dài cắt ngang làm cho khuôn mặt hơi dài như cân đối lại, tạo nên sự sinh động mỗi khi cô nói. Nếu không có chiến tranh, cô đâu phải ngồi ở đây ôm đứa con của bạn trong cái hang tZm tối mà gà gật thế này. Còn cô gái sinh con kia nữa, tôi thấy lo cho cô. Sống trên tuyến đường đầy gian khổ hy sinh này, cái sống cái chết hình như không có ranh giới. ở đây nếu thiếu đi một niềm tin, nếu mọi người không cùng một dòng suy nghĩ, nếu không có thể hy vọng vào nhau thì không có sức chịu đựng mà tồn tại. Cô gái giao liên mới sinh con kia muốn hay không đã vi phạm vào điều cấm kị hiện nay của tuyến đường. Cô có thể dựa vào đâu để tồn tại với đứa con?
Mặc dầu là giữa mùa hè, nhưng nửa đêm về sáng ở Trường Sơn vẫn lạnh. Cái lạnh ẩm ướt của khí núi cộng thêm cái âm u thiếu ánh sáng trong hang động, bởi sương mù trùng điệp bao quanh, lại thêm cái mùi ngai ngái của cây rừng làm cho tôi thấy ớn xương sống. Tôi bật đèn pin ngồi dậy lấy tấm chZn dù ra đắp, chợt nhìn thấy Nụ nằm co quắp lấy đứa bé mà lòng se lại. Tôi lấy trong ba lô ra chiếc võng bạt
quẳng xuống chân Nụ, làm cô giật mình ngồi nhỏm dậy. Tôi nói vội để cô yên tâm:
- Cô lấy chiếc võng này đắp cho cả hai mẹ con cô ấy, trời lạnh thế mà nằm không chZn chiếu, sẽ bị cảm lạnh, nhất là cháu mới sinh.
Nụ nhìn tôi cảm động với lòng biết ơn rồi cô giở chiếc võng đắp chung cho cả cô gái nằm trên cáng. Tôi thấy cô gái trên cáng vẫn cứ li bì không hề có một phản ứng nào. Tôi lo lắng nói:
Cô sờ trán cô ấy xem có bị sốt không mà cứ nằm im ắng như vậy?
Nó không sốt đâu ạ! - Vừa nói Nụ vừa- sờ tay lên trán. Cô gái - Ban tối lúc nó đẻ, nó khóc lóc ghê quá, cứ đinh đâm đầu vào đá tự vẫn, em phải tiêm cho nó một liều thuốc ngủ, nó mới nằm yên được như vậy.
- Cô ấy không muốn có con hay sao mà lại định tự vẫn? - Tôi hỏi có ý dò xét nguyên nhân - Cháu bé có cha không?
- Có chứ ạ! - Cô cao giọng nói như để bênh vực cho bạn mình - Nó không phải là đứa lZng nhZng đâu ạ! Nó đang là chiến sĩ thi đua, nZm ngoái được kết nạp Đảng, lại đang giữ chức bí thư liên chi đoàn thanh niên của binh trạm, cả trạm, kể cả khách qua lại tuyến đường đều rất mến nó...
Đứa trẻ bỗng khóc ré, Nụ vội bồng cháu lên tay đung đưa, miệng à ơi nhưng nó vẫn cứ khóc. Cô lấy chân đạp vào chiếc cáng gọi:
Vân... Vân ơi! Tỉnh dậy cho con nó bú tí nào. Vân!...
Cô gái tên là Vân nằm trên cáng vẫn cứ nằm im không cựa quậy. Tôi nói vói Nụ:
Cô đưa cháu đây tôi ẵm giúp, rồi đến nâng cô ấy dậy. Cô Nụ này - tôi gọi tên cô để tạo cái cảm giác thân mật - Cô phải nói thế nào đấy để khi tỉnh dậy, cô Vân không lo lắng về sự có mặt của tôi ở đây.
- Nhưng thủ trưởng cũng phải nói thêm cho nó yên tâm giúp em. Nó mà lại đùng đùng cuồng lên lao xuống núi thì mình em không giữ nổi.
Nói xong Nụ đặt đứa bé vào tay tôi rồi đến vừa lay gọi vừa nâng Vân lên. Vân dựa vào vai Nụ uể oải mở mắt nhìn quanh với vẻ mặt lạnh lùng như không hề biết chuyện gì đã xãy ra với mình. Nụ vuốt tóc an ủi:
- Tỉnh dậy đi rồi còn cho con nó bú tí chứ? Suốt từ tối đến giờ nó đói rồi đấy. Con nó kháu lắm, giống mày như đúc ấy...
Vân như đã nhớ ra, cô trợn trừng nhìn Nụ rối òa khóc. Nụ nhìn tôi cầu cứu. Tôi ra hiệu cứ để cho cô ấy khóc. Tôi tin nước mắt lúc này sẽ làm dịu dần điều gì đó mà tôi vẫn chưa rõ ở cô. Lát sau Vân bình tĩnh lại, nghẹn ngào hỏi Nụ:
- Con mình đâu?
Nụ chỉ tay về phía tôi: Lúc này tôi đã bế cháu lui lại phía cửa hang để đề phòng sự phản ứng như Nụ nói. Vân lại trợn trừng nhìn tôi tỏ ý nghi hoặc. Nụ vừa lấy khZn lau mặt cho Vân vừa giải thích:
Mình nhờ thủ trưởng bế giúp đấy. Thủ trưởng ở Hà Nội vào, là khách đường dây của binh trạm. Thủ trưởng rất thương cháu: Từ lúc đưa hai mẹ con vào đây, thủ trưởng dặn dò mình từng tý một, ngồi canh cho mình và bé ngủ, lại còn cho mượn cả võng bạt để đắp cho hai mẹ con. - Nụ đến chỗ tôi bế cháu rối âu yếm nựng - Nào xin bác cho cháu đến với mẹ cháu ạ! Xương xương qúa đi thôi, mới tý teo thế này mà đã được thử thách ở Trường Sơn cơ đấy.
Nụ trao đứa bé cho Vân. Tôi cũng nói luôn để động viên Vân và làm cho Vân yên tâm:
- Cô sinh cháu trong loàn cảnh như thế này phải nói là dũng cảm đấy! Mọi chuyện rồi sẽ tốt đẹp cả. Còn công tác ở đây giúp được cô điều gì, tôi sẽ giúp. Đồng chí binh trạm trưởng là bạn chiến đấu với tôi từ thời chống Pháp. Cô cứ yên tâm giữ gìn sức khỏe nuôi con. Phải nghĩ đến con mà vượt lên tất cả, đừng chỉ nghĩ đến mình.
Nghe tôi nói xong, Vân lặng lẽ cúi đầu chỉ bật ra những tiếng nấc. Tôi lấy trong ba lô ra một hộp sữa bột, một gói đường, một gói ruốc và mấy phong lương khô Trung Quốc đặt trước mặt hai cô gái.
- Các cô cấm lấy mấy thứ này, của tôi cho cháu để bồi dưỡng. Trong bi đông còn nước nóng, cô Nụ pha cho cô Vân cốc sữa để Zn lương khô: đẻ xong là đói mà không chịu Zn thì lấy sữa đâu cho con nó bú. Các cô không được từ chối. Còn đây là chiếc đèn pin dự trữ, các cô cầm lấy mà dùng.
Thấy thái độ vừa chân thật vừa có vẻ đàn anh đối với em gái của tôi, hai cô nhìn nhau, cuối cùng Nụ nhận thay cho Vân. Tôi về giường nằm trùm kín chZn để hai cô được tự do hơn. Nụ đứng dậy pha sữa, lát sau tôi nghe tiếng Nụ thì thầm với Vân.
- Thủ trưởng này chắc chức vụ cũng cao đấy, vì là bạn của binh trạm trưởng, mày cứ nhờ thủ trưởng nói giúp thủ trưởng Toàn về việc của mày biết đâu mày sẽ được ở lại nuôi con, không phải mang cái kỷ luật về hậu phương, nhục lắm. Các thủ trưởng họ dễ nể nhau.
- Nếu phải như mấy đứa trước thì tao chẳng thiết sống làm gì nữa. Tao gửi lại con cho chúng mày nuôi hộ, đời tao sẽ chấm dứt. Vân trả lời Nụ trong lâm trạng buồn nản.
- Bậy nào mày không nghe thủ trưởng nói vừa rồi à? Phải vì con mà chịu đựng. Chúng tao sẽ không để cho mẹ con mày phải khổ. Nó là con chung của chúng tao. Thằng bố nó có tội chứ mày thì tội gì?
Nghe Nụ nói tôi càng thêm thắc mắc? Thằng bố cháu bé là ai? đứa con của Vân chỉ là hậu quả của một hành động thỏa mãn giới tính hay sao? Qua quan sát nét mặt Vân, tôi dám chắc Vân không phải là con người mồi chài mây gió mà đúng như lời Nụ đã nói. Vân có khuôn mặt bầu bầu trông rất phúc hậu. Đôi mắt to tròn hơi sâu, sống
mũi thẳng hơi hếch làm cho cặp môi nhỏ hơi cong lên tạo cho cái miệng lúc nào cũng như muốn cười. Nhất định tôi phải tìm cho ra manh mối để giúp mẹ con cô.
Cả ngày hôm sau mẹ con Vân vẫn ẩn náu ở cái hang tôi ở đến bữa Zn Nụ lại xách cặp ***g giấu trong chiếc áo mưa khoác ngoài, đem ra cho Vân. Thái độ ân cần cởi mở của tôi làm cho Vân thoải mái tự tin ở mình hơn.
Những lúc cô Zn tôi ngồi bế con cho cô nhưng trong đầu cứ lởn vởn về bố cháu bé này là ai? Liệu có nên tìm cách giúp cô ta không, hay cứ mặc cô với cái án khắc nghiệt như mọi cô gái đã phải trả giá? Tôi nghĩ thương đứa bé. Đúng, nó có tội tình gì như Nụ nói. Chiều hôm đó đợi cô Zn xong, tôi ôn tồn nói:
Cô Nụ có nhờ tôi nói với thủ trưởng Toàn về việc sinh cháu của cô. Tôi sẵn sàng, nhưng tôi chưa rõ sự việc đã xảy ra như thế nào? Cô đừng nghĩ tôi chỉ tò mò để biết chuyện, mà xuất phát từ tình thương đối với cháu. Cháu nó không có tội và tôi cũng đoán là hậu quả việc này cũng không phải tự mình cô gây ra cho nên phải tìm biện pháp giải quyết, đừng thụ động ngồi chờ những điều không hay đến với mình.
Vân cúi mặt nhìn xuống đất suy nghĩ hồi lâu, rồi ngửng lên nhìn tôi tỏ ra không tin lời tôi nói:
- Mẹ con em xin cám ơn lòng tốt của thủ lrưỏng. Nhưng em không tin điều thủ trưởng nói là sẽ tránh được kỷ luật. ở đây đã xảy ra hai ba trường hợp sinh con như em, có đứa có chú ruột làm việc mãi trên Bộ tư lệnh mà cũng vẫn phải ôm con về hậu phương. Đời em như thế này là hết. Mà dù cho có ở lại thì em cũng chẳng mặt mũi nào nhìn anh chị em trong binh trạm.
- Tôi lại nghĩ khác cô - Vừa nói tôi vừa đứng lên đi đi lại lại, vừa với cái giọng an ủi lại vừa tỏ thái độ nghiêm khắc - Sự việc xẩy ra có thể giống nhau. Trong chiến tranh thì bất cứ chuyện gì cũng có thề xảy ra, nhất là trong đời sống tình cảm. Không chết vì chiến công mà lại chịu chết để trốn tránh cuộc đời, để cho đứa con mới lọt lòng mẹ đã phải chịu đựng cảnh côi cút chỉ vì sĩ diện cá nhân thì, đó mới chính là điều đáng xấu hổ.
Vân đứng bật dậy nhìn tôi với vẻ mặt tự ái:
- Sao thủ trưởng lại phê phán em như vậy? Em không phải vi sĩ diện cá nhân, mà vì danh dự của em, em không thể chịu được sự sỉ nhục của mọi người.
Nói xong Vân ôm mặt khóc nức nở.
Nghe Vân nói trong sự bực tức, tôi lại thấy yên tâm vì đã đánh trúng vào lòng tự ái cá nhân đang là nguyên nhân dẫn đến những ý nghĩ tiêu cực trong cô. Tôi nghiêm khắc nói:
- Cô nói cô không chịu được sự sỉ nhục của mọi người, có phải vì cô hiện nay là đảng viên, được toàn thể binh trạm tin yêu, đúng không? Nhưng cô lại không nghĩ rằng con cô sau này khi lớn lên, nó sẽ ân hận và đau khổ suốt cả:cuộc đời. khi biết rằng mẹ nó quyên sinh, chỉ vì đã sinh ra nó? Như vậy là cô chỉ vì cô, cô đâu có vì nó?
Vân ngối xuống lau nước mắt. Tôi nhin ra ngoài trời. Những lớp sương mù đang tỏa xuống một màu trắng đục, phả cái lạnh của khí núi vào hang làm mờ dần những hàng cây chắn trước cửa. Tiếng côn trùng cũng bắt đầu rỉ rả râm ran tạo nên những chồng âm thanh hỗn độn.
Tôi nhìn Vân, cô đã ngừng khóc, có lẽ trong đầu cô cũng đang diễn ra cái cảnh tranh tối tranh sáng này. Tôi đang định bước ra cửa hang để cho Vân được yên tĩnh, thì cô bỗng lên tiếng:
- Em xin lỗi thủ trưởng. Em thật không phải, nhưng em vẫn mang cái mặc cảm đối với ai đi qua tuyến đường này, mà được gọi là thủ trưởng, bởi vì... - Vân ngập ngừng - Mong thủ trưởng tha lỗi cho em.
-Tôi hiểu! Nhưng tôi cũng nói thế thôi, không trách gì cô cả. Có lẽ những điều tôi nói phần nào đã làm cô nhận ra được mình hơn.
Cô ngước nhìn tôi như thầm biết ơn rối với giọng buồn bã cô kể:
- Cách đây ba nZm, em đang học nZm cuối cùng cấp ba phổ thông. Em cũng như các bạn gái khác hZm hở lên đường. Vào đến đây sống trong hoàn cảnh gian khổ ác liệt, đêm ngày giáp mặt vói bom đạn, đứa nào cũng sợ, nhưng rồi cũng quen dần. Chúng em sống tập trung thành từng trung đội toàn nữ với nhau nên rất thoải mái, coi
nhau như chị em ruột thịt trong một gia đình. Có điều không ai dám nói với ai, đó là thèm khát tình yêu, ai cũng mong cho mình có người yêu để động viên nhau trong cuộc sống hiểm nghèo. Nhưng khốn thay, đó lại là điếu cấm kị đối với chúng em. Sau một nZm bám trụ trên mặt đường, em với một vài đứa nữa, những đứa đã khiêng em vào đây được điều về làm giao liên trên tuyến đường Bắc - Nam ở binh trạm này.

Vân ngừng kể, cô đZm chiêu nhìn ra phía cửa hang lờ mờ ánh sáng. Tôi biết cô lại đang đấu tranh về cái điều cô sắp phải nói ra với tôi. Tôi nói ra vẻ tự ái để cho cô có thể chấm dứt hoặc phải nói ra:
- Nếu cô cho tôi chỉ là người tò mò thì tôi cũng chẳng muốn nghe làm gì. Trong hoàn cảnh của cô hiện nay chắc gì tôi đã có thể giúp được mặc dầu tôi rất muốn giúp. Thôi, cô vào với cháu đi!
Nói xong tôi đứng dậy. Vân quay mặt lại nhìn tôi với giọng nói cầu khẩn:
- Em xin lỗi, không phải em không tin thủ trưởng. Em rất muốn thủ trưởng giúp em.
Nghe cô nói tôi lại ngồi xuống nhưng chếch lên phía trên để cô đỡ phải đối diện như lúc đầu. Cô lại bắt đầu nói nhưng giọng nói nhỏ hơn:
- Cách, đây gần một nZm em được lệnh đưa một thủ trưởng có một anh bảo vệ đi theo vào tuyến trong. Thủ trưởng trạc ngoại bốn mươi nhưng trông còn rất khỏe, đi lại nhanh nhẹn, còn anh bảo vệ thì to cao có khuôn mặt vuông vắn, nói tiếng hơi nặng của người miền biển. Trông thế nhưng anh ta hiền như đất, cứ lầm lũi chẳng nói nZng gì ngoài những câu hỏi hoặc trả lời khi cần thiêt. ''
- Tên thủ trưởng là gì? - Tôi hỏi. Đến nay em cũng không biết vì nguyên tắc đi trên tuyến giao liên chúng em không được phép hỏi tên tuổi chức vụ bất cứ ai, nếu người đó không xưng tên. Nếu
đi một mình thì chỉ được phép gọi là thủ trưởng. Sau này em chỉ được biết ông ấy là một sư đoàn phó. Còn tên anh bảo vệ là Trọng, đó là em cũng nghe thủ trưởng gọi em mới biết. Trên dường đi thủ trưởng rất vui, gọi em là bé Vân, mậc dầu em chẳng bé tí nào. Thủ trưởng hay kể chuyện tiếu lâm cho chúng em cười quên mệt. Khác với Trọng, Trọng không bao giờ cười ra tiếng và cũng ít để ý đến những câu chuyện tiếu lâm của thủ trưởng. Có lẽ do Trọng đã được nghe nhiều lần. Không hiểu sao lại thấy mến đức tính ấy. Em tìm cách bắt chuyện với Trọng và trêu anh. Có lần lội qua suối, một chiếc lá khô nhỏ bám vào chân anh, lên bờ em giả vờ kêu lên: Ôi chân anh Trọng có con vắt to quá, Trọng cũng có cảm giác ấy, anh đứng lại không dám nhúc nhích và cũng không nhìn được, vì đằng trước đeo ba lô của thủ trưởng, đằng sau là ba lô của anh, bên phải đeo khẩu AK bên trái là túi đựng nước. Anh ấy cứ nhìn em cầu cứu Em cúi xuống nhặt cái lá bám ở bắp chân rồi cấu luôn một cái thật đau. Trọng kêu ối một tiếng, làm em bật cười. Em nói: thanh niên gì mà Mỹ không sợ lại đi sợ vắt? Trọng biết em đùa vừa bực vừa ngượng. Nhưng cũng từ đấy chúng em bắt đầu chuyện trò với nhau rất thân mật, hay nhìn nhau rồi mủm mỉm cười. Có lẽ em đã phá vỡ cái tính lầm lỳ trong con người anh. Anh nói nhiều hơn, cười nhiều hơn, đi cũng hay đi sóng đôi với em, Zn cơm cũng ngồi cạnh nhau. Em có cảm giác điếu gì đó đang ràng buộc chúng em.
- Thủ trưởng có biết chuyện ấy không? - Tôi hỏi cắt ngang.
- Em tin là thủ trưởng biết. Vì đôi lúc thủ trưởng cũng nhìn em cười cười rồi giơ ngón tay dứ dứ nói: "Bé Vân ghê lắm nhé! Định thay người bảo vệ thủ trưởng hả". Có lần anh ấy hỏi em:
- Vân đã có ai là bạn chưa? Nghe vậy em đùa lại.
- Bạn thì thiếu gì, như anh chẳng hạn! Trọng nhìn em thZm dò:
- Anh muốn hỏi... bạn ấy cơ!
- Bạn ấy thì cũng có vài ba anh ở đoàn vận tải Quang Trung.
Trọng không nói gì, lầm lũi đi mỗi bước một nhanh hơn. Em phải đi gần như chạy mới đuổi kịp, nhìn lại đằng sau thấy thủ trưởng cũng vừa đi vừa chạy, chắc thủ trưởng tưởng khu vực này là trọng điểm bắn phá của máy bay.
Nghe Vân nói tôi bật cười thành tiếng. Vân nghiêm nét mặt kể tiếp
Một đêm ở chặng dừng chân cuối cùng của tuyến binh trạm phụ trách, Trọng mắc võng cho thủ trưởng nằm ngủ, rối cùng em lén ra phía bìa rừng. Chúng em ngồi trên một tảng đá có khoảng trời sáng. Hai đứa cứ ngước mắt nhìn trời chẳng nói gì với nhau, lúc lâu Trọng ôm ghì lấy em, người em run lên, vừa sung sướng vừa lo sợ. Lúc
đó em thấy yêu anh ấy và muốn chấp nhận tất cả. Nhưng Trọng bỗng nâng em dậy
- Về thôi, khuya rồi em ạ. Anh phải bảo vệ thủ trưởng, xảy ra điều gì thì chết.
- Chết cũng được. Ngày mai chúng mình đã phải xa nhau rồi! - Em nói trong nước mắt và cứ ôm ghì lấy Trọng. Trọng nhẹ nhàng gỡ tay em ra.
- Chết thì làm sao yêu được nhau nữa mà cũng được. Nói rồi anh cười, em chỉ nhìn thấy hai hàm rZng trắng bóng trên khuôn mặt đen xạm vì gió nắng. Chúng em dắt nhau về lán đã nghe tiếng ngáy đều đều của thủ trưởng. Cả hai đứa đều không dám mắc võng, sợ tiếng động làm thủ trưởng tỉnh giấc. Trọng trải tấm bạt ra phía ngoài cửa
nằm chắn lối bảo vệ, còn em trải lấm ni lông nằm sát tận phía trong. Từ trong tối em nhìn ra thấy Trọng nằm, cứ tiếc cho cái giây phút vừa qua. Từ lâu em đã đọc nhiều truyện về tình yêu, hát về tình yêu, nhưng em vẫn không có cái cảm giác tình yêu là thế nào? Bây giờ em mới hiểu, em thấy như mình lớn lên, khỏe ra, coi thường tất cả
những hiểm nguy vẫn ám ảnh em. Chắc chắn là từ nay em đã có một người để mà chờ đợi, mà mơ ước. Em sẽ xây dựng cái tổ ấm ở trên tuyến đường Trường Sơn này.
Vân ngưng giây lâu, hình như để chuẩn bị cho những điều sẽ nói. Nghe cô kể và liên hệ với cuộc sống hiện nay của cô, tôi chưa hình dung được điều gì đã xảy ra. Tại sao Trọng lại bỏ cô? Tại sao Trọng lại không nhận đứa con ấy! Tôi vẫn tin cô không phản bội Trọng để làm những điều bất cần đời. Và cả Trọng cũng vậy.
Vân vân vê vạt áo tiếp tục kể:
Vào khoảng quá nửa đêm em đã ngủ đuọc một lúc, bỗng giật thót người, có một cái gì lành lạnh như đang luồn vào nách áo. Em định thần sau đó em nhận ra đó là một bàn tay. Em nghĩ ngay đến Trọng. Người em bỗng mềm nhũn, một cảm giác êm ái lan tỏa khắp cơ thể như lúc được Trọng ôm. Em nín thở, không dám thở mạnh, chỉ
sợ thủ trưởng nghe thấy và vội vàng kéo tấm chZn dù phủ kín mặt... Sau giây phút ấy, Trọng ra, em thấy vừa nuối tiếc vừa hối hận, nước mắt cứ trào ra...
Vân lại ngưng kể. Tôi nghe rõ tiếng thổn thức đang bị kìm nén trong cô. Nhưng cũng không biết nói gì, nếu câu chuyện chỉ có thế. Có nghĩa là cô có mang và Trọng đã bỏ cô. Tôi đã định đứng dậy thì Vân lại kể tiếp tục:
- Sáng hôm sau khi em bừng tỉnh thì đã không thấy thủ truỏng và Trọng đâu! Em chạy ra bãi khách tìm chị tổ trưởng nói là theo yêu cầu của thủ trưởng, đã bố trí để thủ trưởng đi sớm với một đội vận chuyển trước đó một tiếng. Em buồn quá, nghĩ thương Trọng là đã không kịp một lời chia tay với nhau, cũng không kịp hỏi địa chỉ của Trọng nữa. Nhưng em tin là Trọng nhất định sẽ quay lại. Mấy tháng sau em biết mình đã có mang với Trọng. Em thổ lộ với Nụ và mấy đứa bạn thân. Chúng nó khuyên em nên tìm đến đơn vị của Trọng để nói cho Trọng biết, tìm cách thu xếp giữ lấy đứa con đầu lòng. Em đã dò sổ nhập trạm cái ngày ấy và đã lặn lội hơn một ngày đêm để đến trạm thường trực của đơn vị Trọng. Đơn vị ở trong một rừng Sồi có lính gác rất nghiêm mật.
Nói mãi em mới được gặp một cán bộ đã đứng tuổi. Ông ta hỏi em gặp ai? Và có chuyện gì? Em đã kể cho ông ấy nghe chuyện với Trọng và xin gặp Trọng để cùng nhau giải quyết. Ông ấy lạnh lùng nói là Trọng đã không còn ở đơn vị nữa. Em lại xin gặp thủ trưởng đã cùng Trọng qua tuyến giao liên ngày đó. Ông ta trả lời, thủ trưởng đi công tác chưa về: Rồi khuyên em nên nạo thai để tiếp tục công lác, nếu không muốn nhận kỷ luật trả về địa phương. Em buồn bã trở về trong nỗi đau không biết làm thế nào thì lại gặp chị tổ trưởng giao liên ở bãi khách ngày ấy. Té ra, chị ấy lại là chị họ của Trọng. Chị đã thanh minh là Trọng đã không ngủ với em như em
tưởng, mà chính cái đêm đó là ông thủ trưởng của Trọng. Em vừa nghe nói đã ngất đi không còn nghe thấy gì nữa...
Vân bỗng khóc thành tiếng. Tôi cũng bàng hoàng không dám tin. Cái nghịch cảnh đã đảo lộn mọi điều mà cô cứ nghĩ đó là hạnh phúc! Tôi hỏi:
- Nhưng nếu chỉ một bà chị của Trọng nói thì sao Vân đã vội tin?
- Lúc đầu em cũng không tin, cho là chi ấy nói dối và em đã rất oán Trọng.
- Nhưng hai tháng sau thì có hai cán bộ qua trạm đã gặp em, nói rõ mọi chuyện:Chính Trọng sau khi về đến đơn vị, trong sinh hoạt tổ Đảng đã phê phán hành động của thủ trưởng. Ông ta lúc đầu còn chối, nhưng trước nhân chứng là Trọng ông ta đã nhận là đã không kìm chế được mình... sau thì Trọng được ra quân vì lý do sức khỏe. Trọng đã qua gặp bà chị nói rõ chuyện đó và gửi lời từ biệt em. Sau đó em dã định đi phá thai, nhưng thai đã quá bảy tháng, mấy đứa khuyên em không nên phá, cứ đẻ rồi chúng nó nuôi, coi như con chung, chiến tranh biết lúc nào có chồng mà có con. Thế là em phải thắt bụng thật chặt để không ai biết và cứ phải đưa khách vào ra trên tuyến đường cho đến lúc đẻ.
Thế là rõ! Tôi bật đứng lên trong người nóng ran. Những đau xót của cô như dồn nén trong tôi. Tôi thấy thương cả cho chàng trai miền biển vô tội đang háo hức với mối tình đầu, cũng chịu chung số phận như cô, nó chỉ khác cô là không phải đuổi về mà được tặng thưởng để trở về. Tôi đứng lên lặng lẽ bước ra khỏi hang để đi xuống đường.
Vân hỏi vọng từ trong hang xuống:
- Thủ trưởng đi đâu đấy ạ!
Nghe cô gọi hai tiếng "thủ trưởng" mà tôi thấy gai cả người. Tôi không trả lời, đi thẳng về phía nhà của binh trạm trưởng.

Toàn, trạm trưởng binh trạm, hơn tôi khoảng vài ba tuổi, có khuôn mặt vuông chữ điền, đôi mắt hơi xếch, lông mày rậm và dài, đôi môi dày hai tai to tướng lại thêm bộ râu quai nón lộ rõ cái nét là con người cương nghị, nóng tính. Ngày cùng ở chung một đơn vị, chúng tôi vẫn gọi là Toàn Trương Phi. Anh đang ngồi chơi tú lơ-khơ với nhóm chiến sĩ, thấy tôi bước vào, anh buông bài đứng dậy.
- Trời ơi, khuya rồi mà cũng lọ mọ vào chơi cơ à? Chắc ở ngoài đó buồn lắm hả?
- Buồn một phần, nhưng cũng có việc vào đề nghị với ông đây!
Nhóm chiến sĩ thu bài đứng lên chào tôi rồi kéo nhau vào lán trong. Toàn mời tôi ngồi, anh cúi xuống gầm giường cầm lên một chai rượư đã uống dở rót ra hai cái bát sắt rối lấy trong ngãn kéo ra hai phong lương khô có lrộn cà phê, loại bánh lúc đó mới chỉ dành riêng cho cán bộ. Anh cầm bát giơ lên:
- Nào, chạm "cốc" - Tôi chạm, Toàn làm một hơi rồi nói tiếp - Vào đây những lúc nhớ vợ con thì chỉ có cái này làm vui - Anh phân bua - Mấy hôm phải kiểm kê kho tàng không ra thZm cậu được, thông cảm với mình! Việc Zn ở tiếp xúc với anh chị em trong binh trạm vẫn bình thường chứ!
: Vẫn bình thường. Mình chỉ có đề nghị là bố trí cho mình vào sâu thêm phía trong, để tìm hiểu thêm nữa rồi quay ra báo cáo làm kế hoạch thì mới kịp đưa các đội xung kích nghệ thuật vào phục vụ mùa khô.
- Tưởng gì chứ việc ấy muốn thì đi lúc nào cũng được. Nhưng cậu chờ thêm cho hôm nữa, tớ sẽ bố trí cho cậu đi với một tốp giao liên vào đón thương binh. Này, toàn nữ thôi đấy nhé!
- Mình sợ đi với các cô ấy lắm, rồi lại như cái ông sư đoàn phó... - Tôi biết lỡ lời vội im bặt...
Toàn nhìn tôi thZm dò:
- Cậu định nói cái ông sư đoàn phó nào đấy? Cậu có biết các cô ấy đã tổng kết các thủ trưởng của chúng ta là thế nào không?
- Tổng kết thế nào?
Các cô ấy bảo: thủ trưởng toàn là "già không đều".
Tôi và Toàn cùng cười phá lên về cái câu tổng kết thâm thúy ấy. Toàn nói tiếp:
- Binh trạm của tớ có cô giao liên đầu đàn rất tuyệt. Không chỉ đẹp gái mà còn đẹp nết nữa. Cậu có thể khai thác ở cô ấy những chuyện rất hay. Cô ấy đã tự tìm ra hàng chục loại rau rừng giúp cho bộ đội trên đường hành quân có rau xanh Zn lại chỗ.
Tự tìm bằng cách nào? Tôi hỏi vì chưa tin vào lời nói của Toàn.
- Bằng cách tự Zn để thí nghiệm. Có lần bị ngộ độc phải cõng về cấp cứu. Cậu bảo đó không phải là một chiến công à? Nó cũng rất có thể bị hy sinh chứ?
Tôi đồng tình vói Toàn và vội lái vào câu chuyện mà Toàn vừa giúp tôi mở đầu.
Tôi nói:
- Cậu vừa nói cô giao liên ấy tên là gì vậy?
- Cô ấy tên là Vân, Trần Thị Vân. Một con người có thể nói là toàn diện. Trong công tác thì dũng cảm linh hoạt, trong sinh hoạt thì giản dị, khiêm tốn, sống có tình nghĩa đối với trên với dưới. Cậu đi với cô ấy một chuyến rồi sẽ phải phục sát đất cho mà xem. Lá cờ đầu binh trạm đấy.
Nghe Toàn nói tôi thấy thương Toàn: Tôi biết Toàn sẽ thất vọng như thế nào về cái thần tượng mà Toàn đang xây đắp cho đơn vị. Nhưng không thể dừng được, tôi quyết định nói với thái độ nghiêm túc.
- Nếu là cô Vân ấy thi mình biết. Mình vào đây cũng là để nói cho Cậu biết về chuyện của cô ấy đây. Từ tối qua đền giờ vẫn đang nằm trên hang với mình...
- Cậu nói cái gì lạ vậy? - Toàn cắt ngang câu nói trợn trừng mắt nhìn tôi - Nó chủ động vào với cậu à? Bậy!
Tôi biết Toàn hiểu lắm qua lời nói không rõ ràng của tôi. Nhưng tôi không giải thích nói luôn.
- Cậu có biết đêm hôm qua cô ấy đẻ không?
- Cậu nói cái gì? đứa nào đẻ? - Toàn nhướn người về phía tôi- Này, ở đội vận tải cũng có ba đứa tên là Vân. Cậu lầm rồi đấy. Mà sao nó lại bò mãi lên cái hang của cậu để đẻ? Toàn vẫn tỏ ra không tin.
- Không, nó đẻ ở đâu ấy rối mới khênh lên hang. Mình không lầm đâu. Cô ấy đích thị là Vân như ông vừa ca ngợi - Tôi thấy ân hận vì đã nói có ý châm chọc vào cái điều không tin của Toàn, vội hạ giọng - Cô ấy còn có cô bạn đang giúp đỡ tên là Nụ. Lúc đầu chúng nó không chịu nói, cứ dối quanh. Mình phải mất cả một ngày nay để
thuyết phục và sau khi đã nắm chắc được câu chuyện do chính cô Vân kể ra, mình mới vào đây để gặp ông.
Toàn nghe tôi nói thẫn thờ cả người. Tôi thấy thương anh. Trong cuộc đời binh nghiệp từ khi được làm quen trở thành người bạn tâm đắc đến nay tôi biết anh luôn là người đứng mũi chịu sào! Lúc là đội trưởng vận tải con đường xuyên Việt sang đất bạn Lào, khi thì là đoàn trưởng đoàn tiếp nhận hàng nghìn dân công từ khắp mọi
miền tụ về cung cấp cho chiến dịch Điện Biên Phủ. Toàn đã bị ba cái án kỷ luật không đâu rơi vào đầu. Và bây giờ... Tôi rót chén nước đặt trước mặt Toàn. Anh từ từ ngẩng lên nhìn tôi:
- Tớ nghe đây cậu nói đi?
Tôi tóm tắt kể cho Toàn nghe câu chuyện mà Vân đã kể với tôi. Nhiều lúc đang nghe, Toàn không chịu được đấm tay xuống bàn. Nghe xong Toàn thẫn thờ im lặng. Tôi nói tiếp:
- Sau khi biết đứa bé đã không có cha, mình đã suy nghĩ nhiều biện pháp cứunguy cho cô ấy thoát khỏi cảnh bất hạnh này.
Chưa nghe hết câu Toàn bật đứng dậy, giơ nắm đấm dứ dứ vào tôi nói:
- Cứu cứu cái gì? Kỷ luật, loại ngũ, tống cổ về hậu phương. Đã có bao trường hợp xảy ra rồi mà không biết giữ cái thân. Cho nó chết!
Tôi biết, bản chất nóng tính của Toàn thường bộc lộ ra như vậy. Nhưng trong lòng anh cũng đang đau xót, day dứt, toan tính như tôi. Tôi không nói gì nữa, cứ để cho cái không khí nặng nề kéo dài, không phải do tôi gây ra mà là do một kẻ không rõ tên tuổi hình dáng tạo nên. Toàn dứng sát phía cửa sổ nhìn trời rồi quay lại ngồi xuống cạnh tôi:
- Ông đã nghĩ ra cách nào cứu nó ông nói cho tôi nghe xem nào?
Tôi nhanh chóng sắp xếp cái biện pháp mà tôi đã suy nghĩ suốt ngày nay, rồi thong thả nói, cũng để thuyết phục thêm Toàn:
- Biện pháp thứ nhất và cũng đơn giản nhất là kỷ luật, tống về hậu phương như ông nói, nhưng đó là biện pháp chết người. Một người như Vân không dễ gì chấp nhận ôm đứa con với tờ thông báo chửa hoang để trở về làng xóm. Cô ấy sẽ quyên sinh không ở đây thì trên đường đi. Như vậy, binh trạm và ca cái thân ông nữa sẽ không phải chịu trách nhiệm gì sao? Biện pháp thứ hai là chấp nhận việc sinh con là chính đáng, cấp cho đứa bé cái giấy chứng nhận khai sinh và xác nhận bố nó đã hy sinh trước khi nó ra đời. Như vậy vừa gỡ được danh dự cho binh trạm, lại cứu được cả hai mẹ con.
- Đúng là cậu chẳng hiểu cái đếch gì về công tác tổ chức cả - Toàn xẵng giọng - xác nhận bố nó đã hy sinh thì phải biết bố nó là ai? Chức vụ, đơn vị, quê quán ở đâu chứ? Hơn nữa ai chứng nhận cho chúng nó đã lấy nhau? Giải thích làm sao cái việc nó mang bầu gần một nZm nay mà đơn vị chẳng ai biết cả?
- Việc đó tất nhiên là ông phải đứng ra tự nhận là chúng nó đã báo cáo, và chính ông cũng đã biết thằng bố nó. Nhưng do chiến tranh nên chưa có điều kiện công khai tổ chức. Còn nếu cần người làm chứng cho sự việc này thì mấy cô giao liên đang bao che cho nó, chúng nó lại không ký cả hai tay ấy à?
- Thế còn địa chỉ thằng bố nó? Cứ bịa bừa ra mà được à?
- Thì cứ lấy ngay họ tên của mình, chức vụ đơn vị, quê quán của chính mình. Vì mình vào đây chỉ có ông là quen biết cụ thể. Ông cứ ghi bố nó là Hoàng VZn Hà, còn nó là... Hoàng Vân Sơn, đặt luôn tên cho nó, đệm luôn tên mẹ nó vào lại thấy hay đấy! -
Nói xong tôi xé vỏ bao thuốc lá ghi chức vụ, đơn vị, quê quán, hòm thư, địa chỉ cho Toàn rồi nói tiếp - Đây, cụ thể nhé! Còn ngày gìơ) hy sinh thì Trường Sơn có ngày nào là: không có người hy sinh vì bom đạn. Chỉ cần ghi trước khi nó đẻ là được.
- Tạm chấp nhận như vậy - Toàn tỏ ra yên tâm hơn, anh nói tiếp - Trước sau thì chuyện này mình cũng sẽ được xơi nhẹ thì phê bình, mà nặng thì cảnh cáo.
- Ông còn được xơi phê bình, cảnh cáo chứ mình chịu "hy sinh" thì sao? Tôi nói vui để Toàn bớt lo lắng, thực tình tôi rất thương Toàn. Toàn bỗng nghiêm nét mặt nhìn tôi rồi hỏi:
- Này, liệu cái thằng cha ấy biết được chuyện này nó có khui ra không? Thế nào mình cũng phải làm cho ra nhẽ?
- Ông ta đang cần bịt tung tích, tự nhiên lại có người tự đứng ra bịt hộ, sướng quá đi ấy chứ!
Tôi thong thả trở về hang trong lòng nhẹ nhõm vì đã phần nào giải thoát mọi lo âu đeo đẳng trong đầu suốt cả một ngày.
Đêm Trường Sơn khi không có bom rơi đạn réo thật thơ mộng. Những lớp sương mù giZng tỏa quanh những ngọn núi tạo nên những lớp mây trắng bồng bềnh huyền ảo như cảnh vật trong các câu chuyện thần thoại. Trên tầng không như nghe rõ những âm thanh vang vọng trong bầu trời tím sẫm. Tôi bước lên hang mà vẫn liên tưởng đến chốn thiên cung. Bỗng có tiếng nói làm tôi giật mình:
- Thủ trưởng đi chơi về khuya thế? - Tiếng Nụ hỏi.
- Khuya rồi mà hai cô không đi ngủ à? Tôi không trả lời Nụ để tránh cái lý do mà tôi biết hai cô đang chờ mong kết quả.
- Chúng em ngủ làm sao được! - Vân đáp lại trong nỗi buồn tủi.
- Thôi cứ yên tâm - Tôi an ủi - Tôi đã gặp thủ trưởng Toàn. Thủ trưởng cũng rất thông cảm, sẽ tìm biện pháp giải quyết giúp cô. Sáng mai thủ trưởng ra. Bây giờ các cô phải đi ngủ để lấy sức.
Nói xong tôi bước về giường nằm. Nụ và Vân cũng về chỗ ngủ. Nhưng tôi không tài nào thiếp đi được bởi bên tai vẫn nghe từng tiếng nức nở nghẹn ngào đang bị kìm nén củaVân.
Sáng hôm sau Toàn cho người ra mời tôi vào Zn sáng với Toàn và sau đó, tôi cũng đi luôn vào tuyến trong. Tôi không kịp nói gì thêm vói hai cô. Mấy tuần sau đó tôi quay trở ra binh trạm. Toàn đi họp chuẩn bị cho mùa khô, để lại cho tôi cái thư nói là, việc giải quyết sinh con của Vân tạm thời ổn định. Vân đã được điều xuống khu vực kho để thuận lợi cho việc nuôi con. Nụ thì lại trở ra tuyến đường cũ nhận nhiệm vụ bám trụ chỉ đường cho xe cơ giới.
Tôi biết Toàn không muốn các cô tập trung ở với nhau để tránh lộ chuyện. Tôi lẩm bẩm:
- Ôi, chiến tranh! Chuyện gì cũng có thể xảy ra, và cũng trôi đi rất nhanh:
Đã ba chục nZm rồi, tôi vẫn nhớ như in khuôn mặt từng người. Binh trạm trưởng Toàn đã vĩnh viễn nằm lại Trường Sơn cùng một số đồng đội của anh trong binh trạm.
Nụ và Vân, cháu Hoàng Vân Sơn bây giờ ở đâu? Cháu hãy theo cái địa chỉ của người "cha hy sinh" đến với bác nhé . Còn ông sư đoàn phó mà đến nay tôi vẫn không biết mặt, và tên tuổi của ông! Nếu chưa phải "hoàn vũ", tôi mong ông hãy tìm đến với con.
Dù sao Vân cũng tha thứ và cả cháu nữa, đâu phải tình cờ cháu được sinh ra trên cõi đời này.
(Tác giả Hoàng Hà - Tạp chí VNQĐ)

Xin góp cái ảnh cửa sông vào Động Phong Nha, trên cánh đồng vẫn còn dấu vết những hố bom

Những ngày cuối cùng
"Ngụm chết chỉ thật chết khi không
còn sống trong lòng người khác"
Lỗ Tấn
Anh Đặng Tính đến đúng lúc sư đoàn họp kiểm tra lại công việc đã triển khai, tôi báo cáo tóm tắt nội dung và mời anh cho ý kiến chỉ đạo. Anh Tính khẽ gật:
-Đã đến, nhân dịp họp xin dự, nhưng để nghe và học thêm-Anh cười lớn tiếng-Với lại mình rất sợ lối chỉ đạo "kiểu anh sẩm" đoán mò lắm. Mình nói nghiêm túc đấy. Có gì đáng xấu hổ bằng đem cái kiến thức của kẻ mới nhập môn để chỉ đạo cho những người thợ già.
Kịp hiểu ý sâu của anh định nói gì, tôi không nài nỉ. Anh Tính bước vào phòng họp. Mọi người đứng lên chào. Anh đi quanh bắt tay khắp lượt rồi về chỗ chăm chú nghe và ghi.
Sắp kết thúc, tôi viết giấy đề nghị anh nói với hội nghị điều gì thấy cần thiết cho nhưng ngày mở đầu giai đoạn mới. Anh Tính cầm xem, suy nghĩ một chút, nhìn tôi khẽ gật đầu rồi đứng dậy. Tiếng vỗ tay nổi rào rào. Anh Tính cười:
- Tôi đã phát biểu được câu nào đâu mà hoan nghênh mạnh thế. (tiếng cười rộ lên vì câu đùa ý nhị). Ai cũng nghe rõ chủ trương của Đảng ủy, biện pháp lớn thì tư lệnh Nguyên đã chỉ thị rồi, các đồng chí lại vừa thảo luận khá cụ thể kế hoạch thực hiện của sư đoàn. Tôi đã ghi để chiêm nghiệm, chỉ có điều tôi nghĩ đây là chặng đường cuối cùng tới đích, tình hình còn diễn biến phức tạp nhiều cam go, nhưng hiện nay có thuận lợi lớn mức nào? Cách làm của ta còn thích hợp không?... Anh Tính ngừng lại đưa mắt nhìn mọi người-Tinh thần cảnh giác thì lúc nào cũng đúng, nhưng thời thế này mà dò dè nghe ngóng là chưa ổn. Sao ta lại không dồn sức vận chuyển hết khối lượng vào hướng chính mà lại còn dàn đều? Ta không mở toang đường cũ bị định đánh trước đây thành con đường rộng đủ cho hai làn xe chạy ban ngày?... Các đồng chí đừng quá ngại. Không quân Sài Gòn chẳng dám vượt Trường Sơn đâu khi Mỹ đã rút hết. Ngay việc cố giữ chỗ đứng họ còn lo không nổi mà... Thiển nghĩ của tôi, trước đây Mỹ thật sự nhảy vào vòng chiến cũng chỉ hơn mười năm phải rút, là kể cả từ hồi còn mồ ma Ken-nơ-đi. Nay đơn độc một mình ngụy, lại bị xé nhỏ ra nhiều nơi, nếu ta làm giỏi như trước chứ chưa tính giỏi hơn, thì quân ngụy sẽ chịu được bao lâu?...-Anh nhấp hụm nước, cao giọng-Có lẽ nó chỉ trụ được khoảng phần ba thời gian so với lúc Mỹ có mặt ở miến Nam là giỏi lâm. Nếu nó kém quá thì chỉ vài ba năm nữa thôi... (tiếng cười vui vẻ rộn lên). Nhưng cũng còn do ta đấy. Chặng đường về tới đích tuy đã mở rộng, nhưng nếu không làm với tất cả tiềm lực trí tuệ eủa mỗi con người thì sẽ chậm. Tuy nhiên, chúng ta nhất định phải đến nơi đã định-Anh dí dỏm - "Đã tin điều trước ắt rành điều sau?, đúng không?
Cả phòng họp vỗ tay cười hoan hỷ. Anh Tính vừa ngồi xuống liền quay sang hỏi tôi:
-Anh đã cho dọn khu sân bay chưa?
-Báo cáo rồi.
-Anh dẫn tôi đi xem được ehứ?
Tôi đứng lên. Anh Tinh đứng theo, xin lỗi hội nghị không dự được đến cùng.
Xe đưa chúng tôi đến sân bay Sê-pôn. Anh Tính bật cửa nhanh nhẹn nhảy xuống, đứng dạng chân nhìn bao quát địa thế toàn cảnh một lúc, rồi cười sảng khoái.
-Thật tuyệt. Hiếm có cái sân bay nào trên cao nguyên eo mặt bằng không bị cản, lại thích hợp hướng gió thế này-Anh dậm dậm gót giầy trên mặt đất pha sỏi-Nền tự nhiên cũng hết sức lý tưởng. Giá thành xây dựng ở đây thấp hơn bất cứ nơi nào ở miền Bắc. Ta phải sửa sang, khôi phục lại để sử dụng...
Về bộ môn khoa học này tôi mù đặc, nên chỉ nghe, biết thế nào mà có ý kiến. Tôi nghĩ theo cánh người thực dụng "Không rõ hiệu suất của nó thế nào trong thời chiến và cả khi thời bình đối với hoàn cảnh đất nước bạn?.
Hình như anh Tính bật được cảm nghĩ của tôi, anh giơ một ngón tay:
-Ông chưa khoái mục này phải không?
Tôi cười.
-Chính ủy mẫn cảm lắm. Nhưng xin mời anh kiểm tra.
Anh Tính đi dọc sân bay, nhìn đống cây mới hạ, lau lách phát gọn, đường ?obăng" được bộc lộ rõ, những chiếc cọc đăng ký sửa chữa khá đầy đủ. Anh xúc xạo khớp nơi xem xét hệ thống thoát nước, cống ngầm đặt dây điện thoại... Tôi sợ anh vấp phải mìn lá còn sót vội ngăn lại:
-Tôi nghĩ anh đi xem các hạng mục chính như váy cũng đã đủ. Công trình mới triển khai, nên đề phòng.
Anh Tính cười trơ lợi:
-Bom mìn hay nể mình ông ạ!-Anh đứng lại giữa đường băng, gật đầu hỉ hả-Tôi hoan nghênh anh ở chỗ chưa tin nhưng vẫn chấp hành khá tốt-Anh Tính hấp háy đôi mắt nhìn tôi-Sẽ có lúc anh hối hận vì đã hoài nghi việc mình đã làm, một công trình trọng yếu lại tốn kém ít nhất.
-Vâng, nếu thế thì đáng hối hận thật. Song hình như tôi có cơ sở để tin rằng sẽ thẳng dùng cái sân bay này, hoặc có cũng không hết công suất, mà trang thiết bị cho nó lại rất lớn so với hoàn cảnh ta hiện nay.
Anh Tính mở to mất nhìn tôi như một hiện tượng lạ: "Cái anh chàng lúc nào cũng có thái độ chấp hành nghiêm chỉnh mọi việc lại dám nói thẳng sự suy nghí trái ngược của mình với ý chính ủy chứ". Anh Tính chỉ thoáng chút biểu hiện ngạc nhiên thế thôi, không hề tỏ ý bực bội và nói:
-Dù thế chăng nữa cũng phải làm chứ?
-Báo cáo rõ. Đó là bổn phận của quân nhân.
Anh Tính không nói, chỉ giơ tay. Tôi nắm lấy xiết chặt như một lời cam kết (sau này anh Hoàng Ngọc Phách-thư ký của chính ủy-nói lại, khi đi đường anh Tính còn nhắc: "Tuy cán bộ Sư 472 thưa thông, nhưng tôi tin tinh thần trách nhiệm của họ. Song về phía lãnh đạo cũng phải xem lại các lý do để anh em hoài nghi".

Chiều đó, anh Tính còn dặn dò tiếp một số công viện, rồi lấy phin pha hai ly cà phê, giọng vui vui:
-Mời anh. Sáng mai tôi đi sớm. Tạm biệt nhé!
Nhân lúc anh Tính đang rảnh, tôi hỏi:
-Anh cho trở lại câu chuyện lúc sáng được chứ?
-Chuyện gì? Chuyện cái sân bay ấy à?
-Đó là lệnh rồi. Tôi muốn hỏi cơ sở suy lý về cái khoảng thời gian về thung đường cuối cùng tới đích mà sáng nay anh nói.
-Á!-Anh Tính ngúc ngắc thiếc đầu tròn vo-Tôi hiểu ý ông rồi. Ông lại hoài nghi tôi ước đoán ngày tận số của chế độ Sài Gòn chứ gì?
Tôi mỉm cười:
-Chuyện này thì tôi không hoài nghi, nhưng tôi muốn nghe anh phân tích có căn cứ thuyết phục hơn.
Anh Tính nhìn tôi một chút. Tôi cũng nhìn thẳng anh và nghĩ "có lẽ ông chính ủy này cho mình là anh chàng thích soi mói vặn vẹo. Không. Mình vẫn mến phục ông hơn nhiều vị mình từng quan hệ. Nhưng nếu ông nghĩ thế thì đáng buồn cho đội ngũ lãnh đạo chi thích nói cho người ta nghe, mà không thích nghe cấp dưới nói".
Anh Tính chợt hỏi:
-Anh có chú ý tin tức gần đây ở miền Nam đang nổi lên những phong trào chống tham nhũng, vạch mặt các tướng lĩnh, các quan đầu tỉnh, thứ bộ trưởng buôn lậu, chiếm hữu của công, lấn đất xây dinh thự... Và phong trào đòi quyền tự do ngôn luận, đòi quyền sống ấm no không?
Tôi thú thực chỉ theo dõi tin địch vi phạm hiệp định, tin chiến sự và dư luận phương Tây về Việt Nam sau hòa đàm Pa-ri.
-À thế thì phải đàm đạo với ông đây-Anh Tính lúc nào cũng sấn sàng vào cuộc cách hồ hởi như thế. Anh chậm rãi nói:-Trước đây ở miền Nam có những phong trào giành quyển tín ngưỡng của Cao Đài, Hòa Hảo rồi phong trào phật tử, phong trào sinh viên xuống đường... Song chỉ là sự "nổi loạn cục bộ". Mỹ-ngụy đủ tinh ma xảo thuật phân hóa, mua chuộc, cô lập rồi dẹp yên. Nhưng lúc này sự ?onổi loạn" khác hẳn, các phong trào đụng đến chiều sâu của nhận thức là ?olòng tin?, không còn "chỗ dựa''l để tin nữa, làm rời rã tất cả. Các tầng lớp trên xuống dưới đều chộn rộn chống đối. Đó là biểu hiện của thời nổi loạn "tâm lý" xã hội khá sâu sắc...
Tôi chợt nhận một khía cạnh suy lý tỉnh táo, không khuôn mẫu như nhiều ông chính ủy khác. Anh Tính nhìn thẳng tôi-... Chúng ta nói địch nhất định thua, không phải suy đoán lý thuyết cách công thức đâu. Một chân lý thật đơn giản được thể nghiệm trong xã hội là: Trước khi người ta có nhận thức vế lòng trung thành với một chế độ xã hội, thì họ đã cảm nhận thấy cuộc sống của họ ra sao trong chế độ đó để có thái độ thích hợp. Cái thể chế xã hội mà họ đã gắn mình vào dù ý thức tự nguyện hay vô thức làm họ mất lòng tin vào hiện tại, phòng tin vào tương lai thì làm sao có thể đòi hỏi họ dốc sức bảo vệ cái chế độ ấy cơ chứ...
? Tôi lắng nghe anh bầy tỏ sự suy nghĩ thật thoải mái, không lên gân. Người nghe cảm thấy như anh tìm kiếm hay làm sáng tỏ chân lý từ một thực tiễn hiển nhiên, chứ không phải cách giáo lý khiên cưỡng. Anh thong thả rót nước ra hai chén, đẩy đến phía tôi, giơ tay mời. Anh cầm chén nước đưa lên môi nhấp một chút, cất giọng dí dỏm:
-...Chúng ta không hằn thù chế độ họ theo cảm tính hoặc theo bản sắc chính trị khác biệt đâu.
Không nên thế. Khi muốn rút ra một kết luận chân lý mà hằn học sẽ mất khách quan...-Anh nheo mất nhìn tôi-Chế độ nào cũng dựa vào một tầng lớp xã hội nhất định làm nền tảng. Thế giới và nước ta, xưa và nay đã qua nhiều chế độ xã hội, dù xuất phát từ lợi ích giai cấp nào thì chế độ ấy cũng chỉ có thể tồn tại được do tầng lớp lao động sản xuất có ổn định cuộc sống không? Ngẫm từ xưa tới nay, hễ tập đoàn lãnh đạo chỉ biết vơ vét cho bản thân, mặc cho đời sống cần lao quá khổ, cả tảng lớp trung gian cũng bần cùng hóa đi, lòng dân xao xuyến đến cực điểm, lập tức tác động ngược lên tầng lớp trên của chế độ đó cũng sinh hoài nghi nốt. Sự chia rẽ bật nguồn từ đấy. Tập đoàn lãnh đạo không có cách sửa thì chế độ đó ắt phải đổ. Ngay cả chế độ dân chủ, nếu vi phạm những sai lầm như thế thì cũng tan rã thôi. Những người lãnh đạo cái chế độ cộng hòa miền Nam tay sai đế quốc Mỹ lắp đúng vết hằn cảnh báo của lịch sử thì còn cách nào chèo chống nổi, tất phải sụp đổ không tài nào cứu vãn được khi hết nguồn dinh dưỡng? Những điều anh nói đâu có mới nhưng sao hút người nghe thế? Phải chăng trong cách diễn đạt và ngôn ngữ anh không đao to búa lớn? Phải chăng còn do cái duyên của giọng nói với đôi mắt trong trẻo thanh thản của anh? Tôi nghĩ tất cả đúng như thế, mà trong cách nói của anh làm cho người nghe cảm nhận tính vô tư, lấp lánh nét suy tư từ câu chuyện hôm nay, gợi ta thoáng nghĩ tới mai sau. Có lẽ tôi không bao giờ quên buổi nói chuyện ngắn ngủi này với chính ủy Đặng Tính-Những lời "tiên đoán có cánh" (!)
9 giờ sáng ngày 3 tháng 4.
Theo chương trình, anh Đặng Tính đến làm việc với Quân khu Nam Lào, ngày 4 tháng 4 thủ trưởng các Sư đoàn 968, 472 và Đoàn 565 đến Sư 471 do chính ủy Tính chủ trì hiệp đồng nhìệm vụ vận chuyển, chiến đấu giúp bạn xây dựng căn cứ. Nhưng chính ủy muốn đảo chương trình sau khi làm việc với Quân khu Nam Lào sẽ cắt ngang Sa-ra-van đi Tha Teng qua Sư 968 rồi Sư 471. Anh lý lẽ thế lợi đường hơn lại ghé thăm được các đơn vị tiền tiêu.
Tôi báo cáo tình hình ở khu Sa-ra-van, Tha Teng chưa ổn. Địch vẫn đưa biệt kích lẻn vào đấy hoạt động, cũng chưa bảo đảm quét sạch mìn dọc đường. Anh Tính tỏ ý không bằng lòng:
-Anh làm vận tải mà chẳng ứng dụng vận trù học thì tốn công sức quá.
-Báo cáo anh, trường hợp này đành vậy.
-Thời gian gấp quá rồi. Sao ông máy móc về nguyên tắc an toàn thế?
Tôi nhận thấy anh phật ý, nhưng không thể nhân nhượng đi liều được.
-Báo cáo chính ủy tôi là tư lệnh khu vực, cấp trên đi trong giới tuyến phụ trách của tôi, cũng phải theo quy chế bảo đảm an toàn chứ ạ!
-Cậu giở lý với mình thì nói gì-Anh cười xòa-Cậu phải linh hoạt chứ. Mùa mưa Trường Sơn sắp đến rồi đấy.
-Vâng lý mà có tình. Không thể vì lợi được một cung đường mà mất đi cái quý giá gấp vạn lần.
Có lẽ vẻ kiên quyết, giọng nói tự nhiên xúc động của tôi khiến anh Tính thông cảm.
-Thôi được. Mình theo đúng kế hoạch. Cậu điện cho các trạm chỉ đường.
Đúng hẹn tôi vào Sư đoàn 471. Đồng chí sư trưởng bắt tay tôi cười khà khà:
-Ông lỡ tầu rồi.
-Ủa? Thế chính ủy Tính đâu?-Tôi ngỡ ngàng nhìn sư trưởng Lạn-ông ấy hẹn tôi vào đây cùng anh hiệp đồng nhiệm vụ do ông ấy chủ trì mà!
-Chính uỷ đi với "Bình Phè? rồi. Có thư ông ấy đây
"? Việc hiệp đồng giới tuyến và nhiệm vụ giữa các sư đoàn tạm hoãn đợi 601 (Mật danh của tư lệnh Nguyên) ra. Việc giúp bạn cần điều chỉnh thế nào, sau khi tôi làm việc thêm với tỉnh ủy bạn sẽ có ý kiến. Anh eần nghiên cứu ở 471 cứ bàn với anh Lạn rồi vào A-tô-pơ sẽ gặp. Chúc anh khỏe. Tính".
Bất giác tôi cảm nhận có chuyện trục trặc gì đó khá quan trọng, khiến con người ưa sự chính xác phải đảo lộn kế hoạch. Nhưng cũng ngài ngại trước tình hình bức bách, anh dễ khinh xuất. Đoàn nhà văn cùng đi vào với chính ủy Tính, cũng may các anh không bị cuốn theo cách đi như lốe của chính ủy. Các anh Chế Lan Viên, Đức Toàn và Vũ Dũng Minh dừng lại đây còn có điểu kiện tham quan bến Bạc, thác Hài của sông Lông.

Sáng hôm sau tôi đi A-tô-pơ trước, định bụng nắm tình hình rồi ở đấy đón anh Tính. Đến ngã ba bản Phồn, hai chiếc Gạt 69 đi ngược chiều bỗng dạt sang bên, người ngồi trên xe đưa tay ngoắc tôi dừng lại.
Anh Miên cán bộ cục chính trị bật cửa nhảy ra mặt tái mét:
-Anh Tính hy sinh rồi...
Lông trên người tôi thoắt sởn dậy. Những ngón tay Miên run rẩy, hai mắt đỏ hoe, môi uốn éo mãi không rõ tiếng. Tôi ngó vào xe, thi hài các đồng chí chưa kịp băng bó, máu nhuễ nhoại đẫm quần áo. Anh Tính gãy chân, đầu vỡ toác. Tôi bỏ chương trình đi A-tô-pơ, cùng các anh quay lại Sư 471.
Tối đó, anh Miên và Hoàng Ngọc Phách bí thư của anh Tinh nghẹn ngào kể lại.
? Sau khi làm việc với Đoàn 565 , chính ủy đến Quân khu Nam Lào hội với chính ủy Sa-mẳn Vi nha-kệt. Hai ông thảo luận nhất trí các vấn đề lớn đặt ra cho yêu cầu nhiệm vụ chiến lược của giai đoạn mới. Đến cuối buổi làm việc, chính ủy Sa-man nêu một ý thắc mắc: ''Vừa rồi, trận đánh Pak Sáng sao bộ đội Việt Nam không tiến nữa? Nếu tiếp tục tiến thì có thể giúp chúng tôi mở rộng được vùng giải phóng hơn nhiểư?.
Anh Tính bị bất ngờ với cách đặt vấn đề của bạn. Anh suy nghĩ một chút, xin khất để trình bày lại sau khi nắm kỹ mọi mặt. Trên đường về, anh Quyết Thắng trưởng đoàn chuyên gia quân sự Nam Lào cũng nói mình có cảm giác như chính uy Sa-mẳn.
Anh Tính nghĩ đến trách nhiệm của Bộ tư lệnh Trường Sơn phải báo rõ lên BỘ tổng tham mưu kiểm tra lại mệnh lệnh tác chiến, nhưng bản thân mình cũng phải xem lại thế bố trì của sư đoàn 968 bộ binh mới có lời giải xác đáng.
Về Sư đoàn 471, anh Tính điện mời anh Bình chính ủy 968 đến làm việc. Anh Bình báo cáo: ?oLúc đánh Pak Soòng chỉ có bốn trăm quân, muốn đánh thẳng tới Pak Sế cũng không đủ lực lượng thắng nổi hai GM địch. Hơn nữa sư đoàn không được lệnh đánh Pak Sế...".
Anh Đặng Tính thấy cái lý của anh Bình không thể bác được, nhưng ý của bạn vẫn gieo nỗi trăn trở không thể bỏ qua. Sáng hôm sau anh nói với cán bộ: "Phải hiểu thêm các tỉnh ủy bạn có nghĩ như vậy không? Có thể do sát thực tế họ thấy rõ vấn đề hơn quân khu. Cũng phải đến các trung đoàn, nghe anh em trình bày lại thực tế diễn biến. Về lý, có thể anh Bình đúng, biết đâu trong tình huống cụ thể không phải vậy" .
Giờ xuất phát, kế hoạch lộ trình không đổi, nhưng khi anh Tính đến ngã ba đường 17 và 232 đột nhiên dừng lại. Anh mở cửa xe bước xuống chờ hai xe sau đi tới, anh vẫy tay mời hội ý. Anh nói:
-Tôi nghĩ, ta cần nắm được thật rõ ý của bộ đội đã chiến đấu trước khi đến làm việc với tỉnh ủy bạn. Ta nên đến trung đoàn tiền tiêu.
Anh Bình phân vân:
-Do không bàn trước, xe bọc thép kiểm tra đường bảo vệ đã đi Bua-la-vên theo kế hoạch rồi. Đề nghị cho phóng theo gọi nó quay lại...
-Thế thì mất thời gian lắm...-Anh Tính gạt đi-Không cần. Xe cứ giữa đường mà chạy, lo gì. Vả lại, ngày nào không có xe tải ở chốt về sau chở hàng tiếp tế.
Anh Miên góp ý:
-Ta cứ... tiếp tục đến Ba-la-vên, hôm sau theo đường ngang quay lại Pak Soòng, trời sáng sủa dễ quan sát?
Anh Tính không tán thành, tỏ vẻ kiên quyết:
-Phải nhìn thấy và trực tiếp đối thoại với đơn vị cho rõ sao không tiến quân giải phóng nốt Pak Sế? Có thời cơ thực hiện không? Đúng sai phải rõ mới làm cho bạn tin. Đây là trách nhiệm quốc tế, không thể xuề xòa được.
Không có lý lẽ nào đủ sức thuyết phục lay chuyển ý thức trách nhiệm đến cùng của chính ủy Tính. Anh em trong đoàn đề nghị cho thay đổi người ngồi trên mỗi xe và xếp lại thứ tự xe trong đội hình.
Xe đi đầu do anh Miên, Phách và tổ bảo vệ . Xe tiếp theo gồm chính ủy Tính, Bình Sư 968, Yêm cục phó cầu đường và nhạc sĩ Trịnh Quý. Xe hậu cần đi sau cùng. Quy định mỗi xe chạy cánh nhau năm trăm mét, xe sau bám đúng vệt xe đi tướt. Mới chạy được hơn bốn cây số...-Ngọc Phách bậm môi nén tiếng nấc, giọng anh khàn lại:-Một tiếng nổ rất to phía sau, chúng tôi vội dừng xe quay lại. Chiếc xe chính ủy Đặng Tính trúng mìn, lật sấp. Mọi người bật khỏi xe?
Tai tôi bỗng ù đặc, không còn nghe tiếng kể nữa. Tôi lặng người nhìn thi hài năm đồng chí vừa liệm trắng lốp nằm trong nhà âm. Ánh đèn bão phập nhờn càng tăng cảm giác đau xót trong tôi về sự mất mát nặng nề trên chặng đường cuối cùng tới đích.
Tôi vô cùng thương tiếc anh. Song cũng tự an ủi sẽ mãi mãi không bao giờ thay đổi trong ký ức tôi đầy đủ vẻ đẹp một chính ủy cương trực, vẻ đẹp của con người đầy tình thương yêu trân trọng đồng đội, đằm thám trung hậu mà không hề kiểu cách. Anh sống mãi trong tôi mà không bao giờ theo thói thường: ?oVinh thăng gắn liền với quyền uy luôn dẫn đến tâm lý khinh bạc?.

Chuyện vợ chồng nhà văn trên đường mang tên Bác
Tôi đến trạm giao liên đường 9. Đồng chí trạm trưởng phấn khởi báo cáo tình hình các đoàn khách ra đều an toàn. Thời tiết tháng năm đã vào cuối mùa khô Trường Sơn, những con suối vẫn chưa đầy nước, xe đi lại còn thông suốt. Tôi yên tâm, hỏi:
-Đến bây giờ có đoàn nào nghỉ ở trạm không?
-Chỉ còn đoàn nhà văn Anh Đức cùng gia đình nghỉ lại một hôm.
Tôi đến thăm theo tục lệ của tuyến. Anh Đức đang ghi chép gì đó, thấy có người, anh ngửng lên tươi tỉnh. Qua vài phút trao đổi, tôi được biết anh chị tử B2 ra tới đây mới có dịp nghỉ hẳn một ngày để tắm giặt thoải mái trước khi vượt cầu Hiền Lương... Tôi chân tình hỏi:
-Anh chị đi từ trong ra có trở ngại không?
-Không có chuyện chi anh à.
-Anh đi "B" lâu lắm mới có dịp ra Bắc đấy nhỉ? Đôi mắt nâu sáng của Anh Đức hơi sẫm lại, chậm rãi nói:
Khoảng giữa năm sáu hai tôi được giao nhiệm vụ về Nam. Bấy giờ Trường Sơn đã chớm vào đầu mùa mưa, bây giờ là cuối mùa khô bảy ba...-Anh nhoẻn cười-Mười một năm anh à! Lẹ không ngờ.
-Vâng. Lâu mà cũng mau. Hồi đó anh vào một mình ư?
-Hồi ấy có anh Bổng, Nguyễn Thi và Nguyên Ngọc cùng đi, nhưng Nguyên Ngọc vào Khu 5 còn tôi vào Nam Bộ. Mặc dù có anh em trong hội nhà văn cho biết cái khổ khi đi đúng mùa lũ Trường Sơn, nhưng chúng tôi vẫn không nản chí...-Anh Đức thoáng một chút suy nghĩ-... Kể ra cũng có thể lùi lại chờ qua trận lũ, song khí thế miền Nam sau đồng khởi đã thúc giục chúng tôi. Thiệt là một bó lửa bùng lên thành núi lửa, Mỹ-ngụy hốt hoảng dập tất nó, nhưng cả miền Nam đứng lên rầm rầm, cả miền Bắc chi viện. Những người cầm bút cũng phải là những người "lính" chứ...-Anh Đức mỉm cười-mà cũng còn do cái hăng của thời sung sức mới đủ gan đi vào lúc đó.
Tôi cũng cười tỏ sự đồng cảm với anh.
-Cả chị cùng đi chứ?
Chị Loan vợ Anh Đức khẽ lắc.
-Chúng anh ạ! Lúc đó em đâu đã được đi.
Tôi ngờ ngợ có chuyện thú vị ở cặp vợ chồng nhà văn. Trên đường giao liên tôi đã chứng kiến bao nhiêu việc bình thường mà rất cảm động. Tính tò mò nghề nghiệp thúc tôi tìm hiểu, nhưng chưa biết nên khơi gợi như thế nào cho tiện. Có lẽ đọc thấy ý đó trong mắt tôi, Anh Đức vui vẻ nói:
-Chính vì chuyện đó mà tôi phải mất một thời gian dằn vặt đấy...-Anh nở nụ cười thật dễ tin-Tôi với cổ thương nhau cả năm rồi anh ài Khi tôi dứt khoát phải đi cũng là lúc chúng tôi đã hẹn ngày tổ chức. Thực tình lúc đó tôi cứ rối cả tâm trí, định dứt hẳn ra nhưng lại ghìm vào cuộc độc thoại nặng nề.
Một số bạn khuyên tôi nên cắt thôi, chiến tranh dữ dằn vậy biết thế nào, không khéo để khổ cho người yêu. Cụ Nguyễn Tuân thì không tán thành cách đó. Cụ bảo: "Không việc gì phải cật. Cứ thả nổi thế, vả lại?". Tôi hiểu ý cụ... ?otình yêu, cuộc sống là một thử thách cháy bỏng nhiều vẻ dạng mới trở nên hoàn mỹ...?. Chúng tôi chấp nhận và tin sẽ thương yêu gắn bó nhau hơn qua cái đận này. Cách nói của cụ Tuân hợp ý tôi, song quyết liệt quá...
Anh Đức châm thuốc rít một hơi, từ từ nhả khói, nhấp hớp nước trà, điềm đạm kể tiếp:
-Những ngày đi trên Trường Sơn, tôi nhận thấy con đường rất khác với những điều hình đung trước đây tuy vậy cũng ác liệt lắm. Đoàn quân soi đường trước đây hơn ngàn người, nay chỉ còn mươi anh. Họ trỏ những nấm mộ rải rác dọc tuyến giao liên nói rõ tên tuổi, phần đông người Khu 5, khu 6-Anh Đức cố nén tiếng thở dài-Chúng tôi đi được hơn tháng thì vào giữa mùa lũ Trường Sơn...
-Có nghe bao nhiêu người kể, đọc bao nhiêu sách về chuyện này cũng không thể nhận biết đầy đủ, thấm thía bằng thực sự rơi vào đúng cảnh lũ lụt giữa đại ngàn. Mấy anh em đùm túm lấy nhau, nằm treo ở thân cây hoặc bám vào sườn núi. Trên đầu sét đánh tóe lửa, sấm giật liên hồi bắt rợn. Dưới chân nước ngập trắng rừng, không biết đâu ra đâu nữa. Nhìn quanh chỉ có ta với bão giật gào rú, cây đổ đá lăn rầm rầm. Ngớt bão chúng tôi lại phải dò dẫm đi trong biển nước mênh mông. Suốt ngày nhớp nhúa vì nước, vì bùn đất, vì máu chảy nhễ nhại do vất cắn, nhưng không ai dám nghĩ tới dừng chân tạm trú vài ngày.
Vì lương ăn đã chia từng bữa tới trạm kế tiếp rồi. Chúng tôi kinh sợ nhất là một mình rớt lại, có toạc chân sái cẳng cũng cố tập tễnh lết tới. Đã có những người ở các đoàn trước buộc phải nằm lại, rồi không bao giờ tới đính nữa. Thôi thì khốn khổ mấy cũng cố dìu nhau đi, kẻ ốm dựa người yếu, vào cảnh này mới thương nhau hết nhẽ...-Giọng Anh Đức bùi ngùi xúc động, đôi mật mở to, hơi mờ đi, tròng đen bất động-... Rồi chúng tôi cũng lết được đến một chỗ nào đó gọi là trạm, chỉ vài cái túp dựng vội lợp lá cọ. Mọi người đã mệt bã, họ cũng phải cố tìm mấy cây nứa chẻ mỏng, treo hăng gô lên trạc cây mà nấu...
Cái khoảnh khắc sung sướng nhất trong những ngày này là phút được ngả lưng lên chiếc võng vải. Có lẽ trong đời tôi không bao giờ yêu nhớ quê hương, yêu nhớ Hà Nội đến thế. Tôi nhớ từng nét của Thủ đô từng đổi thay trong buổi sáng thu, từng gương mặt giọng nói bạn bè, nhớ lảm. Bỗng chốc tôi như hóa thân, đang trà thuốc trong phòng họp của hội thắt lại chơi vơi trên sườn núi...
Anh Đức đưa điếu thuốc lên môi rít một hơi dài, nghiêng đầu sang bên nhả khói-... Đi mãi mà con đường vẫn rậm rịt, xa lắc, gạo bữa cứ phải giảm đến mức chỉ dám nhúm một chút để nấu cháo cũng không đủ để vượt qua "chặng đường đói!''. Anh em giao liên bảo: "Nhiều đoàn đến quãng đường này đều xỉu. Có đoàn phải bỏ lại cả chục người không kịp chôn". Chúng tôi rùng mình khi đến trạm, mỗi người chỉ nhận được miếng thịt khô bằng bàn tay. Câu nói xưa ?ođói chén cả cơm thiu? tôi nghe nhiều lần nhưng chỉ hiểu nó bằng tri thức, còn lúc này hiểu nó bằng cả sự thèm khát. Chỉ cần có chút cơm, dù sống sít hay thiu chúng tôi cũng còn có cách làm cho ngon...-Anh Đức ngước nhìn ra khoảnh rừng, hơi trầm giọng-Đến giờ tôi còn ngẫm mãi về miếng ăn, anh ạ!