Giới thiệu thơ tân hình thức.

Khế Iêm
Chú giải về Thơ Tân Hình Thức
Trong những tuyển tập thơ Hoa Kỳ như "Poems For the Millennium" hay "Postmodern American Poetry", sau mỗi bài thơ được tuyển chọn, thường có một đoạn chú giải (commentary) về bài thơ hay quan điểm về thơ của tác giả, do chính người làm thơ viết hay của nhà xuất bản. Đối với thơ Việt, nhất là những bài thơ mang tính thử nghiệm, có lẽ cũng là cách hay, để người đọc có thể tiếp nhận và dễ đánh giá. Trong hai bài thơ "Tân Hình Thức và Câu Chuyện Kể" và "Giữa Ai và Ai", tôi thử áp dụng một số yếu tố của thơ Tân Hình Thức Hoa Kỳ (New Formalism) vào thơ Việt, chọn thể tám chữ, mang giọng kể là thi pháp tự nhiên của đời thường (tính truyện), xử dụng kỹ thuật vắt giòng (enjambment), đọc liên tục từ dòng (line) này sang dòng khác, lập lại những nhóm chữ (như nhạc Rap) để tạo thành điệp vận và vần không hợp cách.
Giống như một vật tìm được (found object), chúng ta vào một cái kho chứa, tìm kiếm, lục lọi được một món đồ cũ, lấy ra dùng lại. Những nhà thơ Tân Hình Thức đã chọn ra một thể sonnet (không quá 16 dòng), iambic pentameter, gần với ngôn ngữ nói thường ngày, kết hợp với chất liệu hiện đại (thơ tự do) để tạo nên một thể loại hoàn toàn mới, hóa giải luật tắc nhấn iambic (không nhấn, nhấn) và cách đọc pentameter (một dòng có 5 foot). Hóa giải, thật ra là sử dụng những luật tắc đó như những dụng cụ, tỉa bớt những âm rườm rà của ngôn ngữ nói, để làm ra thi pháp của đời thường (a poetics of the everyday). Nhưng thi pháp đời thường vì gọi như thế nên biến hóa và không dừng lại ở bất cứ định nghĩa nào, và chỉ có thể định nghĩa qua hàng loạt những thách đố, nắm bắt và thực hành khác nhau, bởi một điều, không phải dễ lấy thơ và phát hiện những bí ẩn từ những thứ tẻ nhạt và tầm thường của đời sống. Đối với ngôn ngữ Việt thì lại càng mới mẻ, và cần những thử nghiệm của nhiều người, vả lại, những dị biệt trong cách phát âm và diễn đạt giữa hai hệ ngôn ngữ (tiếng Anh và Việt), tạo ra những dị biệt trong phương cách và phong cách thơ.
Nếu thơ Tiền chiến, đã cách tân bằng cách, dùng cảm xúc để thoát ra khỏi những luật tắc cứng nhắc của thơ cổ điển, thì thơ Tân Hình Thức (tạm gọi như vậy) sử dụng ngôn ngữ đời thường, kết hợp với một số yếu tố và kỹ thuật của thơ tự do, phá vỡ những âm hưởng Tiền Chiến, chấm dứt nửa thế kỷ dậm chân tại chỗ của thơ Việt. Thơ cổ điển, theo phép làm thơ của Thơ Đường, với luật bằng (level tone), trắc (deflected tone), vần (rhyme) và cao độ (pitch, gồm 4 tone), lao tâm khổ tứ vì chữ (dùng và chọn chữ) thì thơ Tiền Chiến chỉ còn giữ lại vài yếu tố như vần (thường là cước vận), trau chuốt chữ và cách đọc ngừng ở cuối dòng. Thơ chủ vào cảm xúc, nhẹ phần nội dung, nên không ra ngoài cảm xúc và ảo giác, đôi khi lại là những cảm xúc mơ hồ, không thực, được tạo ra từ những vần điệu du dương. Thơ kéo người đọc ra khỏi đời sống, và chính người làm thơ cũng lánh xa đời sống. Có lẽ vì vậy nên nhiều người tưởng lầm rằng thơ chỉ có thể cảm, chứ không thể giải thích vì làm sao giải thích cái không thể giải thích, khi âm điệu và cảm xúc được coi như điều kiện thiết yếu để đánh giá là thơ hay. Thơ trở nên bí ẩn, thuộc về một thế giới mộng ảo, và nhà thơ giống như một nhà soạn nhạc, viết ký âm bằng chữ (nhiều bài thơ vần phổ nhạc rất thành công cho thấy, hai thể loại này gần gũi trong cách sáng tác). Đã có nhiều nhà thơ, cố gắng thoát khỏi ảnh hưởng Tiền Chiến bằng cách làm mới ngôn ngữ và cảm xúc tuy nhiên vì vẫn sử dụng phương pháp thơ Tiền Chiến, nên không những không ra khỏi, mà còn làm mạnh thêm những ảnh hưởng đó. Ngay cả những nhà thơ tự do sau này, phá bỏ thể loại và vần, nhưng vẫn nương vào cảm xúc, âm và nghĩa chữ, chỉ khác là cảm xúc trong thơ Tiền Chiến dựa vào nhạc tính của vần điệu thì trong thơ tự do, hoặc dựa vào ý tưởng và âm chữ, hoặc vẫn dựa vào cách tạo nhạc của Tiền Chiến. Cả hai cách đều không qua khỏi Tiền Chiến, có lẽ chính vì vậy mà thơ tự do đã rơi vào khủng hoảng, làm nản lòng và đẩy người đọc quay về Tiền Chiến.
Khi sử dụng thi pháp đời thường thay thế thi pháp cảm tính (nếu có thể gọi như vậy), là đưa hẳn thơ qua một thời kỳ khác. Những yếu tố của thơ truyền thống như liên tưởng, hoán dụ hay ẩn dụ... và hàng loạt các yếu tố khác, chắc không còn đất sống vì mỗi thi pháp đòi hỏi những yếu tố thích hợp, được phát hiện trong quá trình sáng tác. Thơ khuấy động và khích động bởi những cuộc phiêu lưu đúng lý và đúng nghĩa, chẳng khác nào, thế giới đang đi tìm một trật tự mới để thay thế một trật tự đã cũ. Thơ không còn tùy thuộc vào nỗ lực của từng cá nhân, mà là những vận động rộng lớn của cả một thế hệ, như một trào lưu, xác định tiếng nói và bản chất của một nền văn hóa ở một thời điểm đặc biệt của lịch sử thi ca. Nhưng những nhà thơ khi chọn một ngôn ngữ bởi sự quyến rũ và lòng yêu mến, và là ngôn ngữ họ có khả năng nhất để biểu hiện thơ, ở đây là tiếng Việt, cớ gì không hợp quần, nhiều phong cách làm một phong cách, nhiều tiếng nói làm một tiếng nói, thành một phong trào đầy tự tin và hào hứng. Điều này đòi hỏi chúng ta, phải xóa bỏ những định kiến và tự mãn cá nhân, chia sẻ kiến thức và kinh nghiệm, trong tinh thần giống như thi pháp đời thường, có gì là quan trọng và ghê gớm đâu. Chúng ta cứ thoải mái sao chép (copy), càng nhiều càng tốt, và không ai cấm được chúng ta bắt chước lẫn nhau trong trò chơi nhiều thú vị này. Một nhận xét khá phổ biến về thơ: "Poetry is fun - serious often, but fun. It is also communal."
Những phân tích đơn giản trên có thể chưa đúng hoặc không đầy đủ, chỉ là chủ quan của người viết, dẫn tới một nhận xét, mỗi thời kỳ thơ, có một luật tắc tạo nhạc khác nhau, tạo nên những loại nhạc tính khác nhau. Nhạc trong thơ cổ điển khác với Tiền Chiến, và Tiền Chiến khác với thơ bây giờ. Đổi mới thơ, chính là đổi mới phương cách tạo nhạc, luật tắc và phương pháp biểu hiện. Thơ cổ điển và Tiền Chiến phải ngâm, thơ Tân Hình Thức chỉ để đọc, nhưng khác với thơ tự do trước đó, có những luật tắc căn bản để tạo thành nhịp điệu, và người làm thơ theo đó phát huy được nhạc tính cho thơ. Khi đọc, chúng ta cảm thấy thanh thoát tự nhiên, như đang hít thở không khí, gặp gỡ ngoài đường phố, giao tiếp với bạn bè, và với mọi người. Đó là thứ âm nhạc trò chuyện (music of conversation), phong phú và hàm súc, mỗi lúc mỗi khác, và là những khoảng khắc có thực của thực tại. Thơ được chắt lọc và bước ra từ thực tại, mà thực tại thì, không nằm ở trong mù sương, thuộc về quặng mỏ chứa đầy chất đời. Nhưng bây giờ có lẽ còn quá sớm để tiên đoán, thơ có ra khỏi và làm một bước ngoặt mới, tùy thuộc vào những nhà thơ có dám dứt khoát với những giấc mộng đêm qua hay không.
(Đề cập tới thơ cổ điển, Tiền chiến hay thơ tự do Việt không phải là để phán đoán, mà rút ra từ kinh nghiệm của chính tôi. Ở thời kỳ đầu, tôi làm đủ thể loại từ thơ vần tới tự do, chủ ý làm mới cảm xúc và ngôn ngữ, và thấy rằng, cũng chỉ là làm mới Tiền Chiến, và nếu có một chút giá trị thì đó là giá trị của một chặng đường đã qua. Tới thời kỳ hai, tôi thoát hẳn ra bằng cách sử dụng dòng động lực và sự chuyển động của ngôn ngữ. Tiếp theo đó là những kết hợp giữa thơ và nhiều nguồn khác nhau như thơ và kịch, kể cả bằng graphic... và tưởng rằng đã đi khá xa so với thời kỳ đầu. Nhưng vấn đề không phải đi xa hay gần mà tôi nhận ra, thơ có quyền năng, và chỉ có thơ mà thôi, cho chúng ta biết giới hạn và thất bại của mình. Những nhà thơ đều là những kẻ thất bại, và nếu không nhận ra được điều đó, có lẽ chẳng bao giờ họ trở thành những nhà thơ. Thất bại làm cho những nhà thơ nhận ra được chính mình và mọi người, thúc dục họ phải đi tới mãi, cho đến bao giờ thôi không còn đi được nữa. Phủ nhận chẳng qua là phủ nhận những thất bại để làm lại một thất bại khác. Vấn đề là thất bại lớn hay nhỏ, và chúng ta có dám đối mặt với nó hay không. Những ngành khác có thể đưa chúng ta đến vinh quang, nhưng thơ ngược lại, đưa chúng ta trở lại đời thường, mà đời thường thì có cả những dị thường).

Thật ra, không phải thơ tự do khước từ hình thức cũ của truyền thống, mà một cách sâu xa, do những qui ước văn học và thái độ xã hội, chỉ hợp thức hóa, và để nó vào đúng chỗ. Làm mới là đi tìm những hình thức mới. Thoát khỏi hình thức, phản ứng lại hình thức, là diễn đạt bằng hàng loạt những hình thức khác nhau. Không có hình thức, không có tiếng nói, bởi tiếng nói vẫn nằm trong qui luật của ngôn ngữ, vả lại dù là không hình thức (formless) thì đó vẫn là hình thức. Thơ tự do và truyền thống tuy hai mà một, chỉ là chọn lựa cách diễn đạt. Và khi, cùng một lúc, những thái độ và giá trị cũ đã hoàn toàn biến mất, mất tăm như những nền văn minh cổ đại, thì những nhà thơ, trên bước đường tìm kiếm, bắt gặp truyền thống, như tìm được thời gian đã mất. Như vậy, dùng lại hình thức thơ truyền thống, cũng chẳng khác nào làm mới, theo đúng nghĩa của những nhà thơ hiện đại.
Nhưng những nhà thơ Tân Hình Thức chẳng dừng ở quan niệm làm mới, vì đó là phương cách của thời hiện đại, mà dùng thể truyền thống hòa trộn với chất hiện đại (thơ tự do) giống như kiến trúc hậu hiện đại, tạo thành một thể lai, hoàn toàn khác, không những hóa giải và làm tan biến truyền thống, mà cả hiện đại. Thơ tự do (trong ngôn ngữ tiếng Anh) làm khó người đọc, vì tùy thuộc vào sự căng thẳng hay sức ép giữa văn phạm và chiều dài của dòng, của đoạn thơ. Mỗi đặc tính có những cách dùng riêng biệt và được cân nhắc bên trong bài thơ, và người đọc phải phải tạo ra tiến trình đọc, bởi những biến cố được lập lại trong cấu trúc, ngẫu nhiên và tình cờ, từ những âm vang dầy đặc của ngữ pháp và những hiệu quả thị giác. Hóa giải, cũng có nghĩa là giải phóng kỹ thuật, dù có một thời là những cánh cửa đóng, phải mở ra trước khi đi vào cõi thơ.
Chữ nghĩa, hình ảnh bóng bẩy và cầu kỳ không còn, chỉ còn sự đơn giản, tự nhiên như một dòng đời sống. Vần và chỗ ngắt không bất di bất dịch chỉ ở cuối dòng, mà cũng giống như thơ tự do, xuất hiện ở những chỗ không thể đoán trước. Nhà thơ Ba Lan Wyslawa Symborska khi nói rằng: "Trong văn xuôi có không gian cho thơ, nhưng trong thơ chỉ có không gian cho thơ." Vậy thì thế nào là một bài thơ văn xuôi (a prose poem)? Ở điểm nào nó là thơ và ở điểm nào không phải là thơ? Cứ đặt thành những câu hỏi tương tự, dần dần từ chỗ mơ hồ, chúng ta chạm tới một thực tế, trở về với những yếu tố căn bản, đâu là dòng (line) và đâu là câu (sentence)? Dòng thơ có thể là một câu (a self-enclosed line), cũng có thể chỉ là một phần của câu (phrase), và phải cần nhiều dòng mới hợp thành câu. Khi dùng cách vắt dòng (enjambment) phá đi cách đọc dừng lại ở cuối dòng, người đọc bị thúc đẩy đi tìm lại phần đã mất (của câu), tốc độ đọc nhanh hơn, và phải đọc bằng mắt. Điều này gợi tới ý niệm thời gian và không gian trong thơ. Cái phần mất đi ấy là phần gì, phải chăng là một phần đời sống, của quá khứ hay của tương lai, và như thế, hiện tại không lẽ chỉ là cái trống không? Nhưng cái trống không ấy lại chẳng trống không vì những chuyển động không ngừng của cái biết và chưa biết, đè lấp lên nhau. Thơ bật lên từ sự vặn vẹo và phức tạp của văn phạm và cú pháp (syntax), tạo thành nhịp điệu và nhạc tính. Điều rõ ràng là, bài thơ và tri giác về nhịp điệu (perception of rhythm) không nằm ở nơi ngôn ngữ (chữ), mà nằm ở nội dung ngôn ngữ (the content of the language). Nội dung ngôn ngữ chính là những chuyển động của cảm xúc trong phạm trù văn phạm và cú pháp của ngôn ngữ. Nói như thế, chẳng khác nào chúng ta đi đến một kết luận, người làm thơ, trước khi làm thơ phải rất giỏi về văn xuôi. Chữ có thể chết đi, và khai sinh nhưng văn phạm và cú pháp thì không, giống như một dòng tâm tình, có tính phổ quát, chuyên chở chất sống của đời sống, dù rằng chúng ta có sống ở bất cứ thời nào và nơi chốn nào. Những nhà thơ Ngôn Ngữ Hoa Kỳ là những người được tinh luyện trong cú pháp, đã từng đẩy tới cùng cực, dùng cú pháp để phá vỡ cú pháp văn xuôi, xóa bỏ ranh giới giữa thơ và văn xuôi.
Thơ rơi vào sự tối tăm khó hiểu, nhiều khi chẳng phải vì tư tưởng cao siêu gì, mà vì sự lủng củng của cú pháp, cũng như nếu thiếu nhạc tính, thơ sẽ chỉ còn là một đống ý tưởng và ngữ nghĩa, làm thất vọng người đọc. Nhưng nhạc tính trong thơ không giống với nhạc tính trong âm nhạc. Bài thơ như một bức tranh nói. Chúng ta đọc một bài thơ, không giống như nghe một bản nhạc, bởi những âm thanh của tiếng nói bất qui luật (irregular), trong khi âm nhạc, nằm trong qui luật. Trong nhạc là một chuỗi âm thanh liên tục từ khởi đầu đến chấm dứt, trong khi thơ thì không. Ngôn ngữ sở hữu ngữ nghĩa, tạo thành những dòng chảy, cùng với cấu trúc cú pháp, lệ thuộc vào bản văn văn hóa và bản sắc cá nhân. Sự tác động hổ tương giữa hình ảnh và ngữ nghĩa tràn đầy và quyện lại, khác với những chuyển động không ngừng của âm thanh trong âm nhạc. Chúng ta đọc, dừng lại, rồi lại đọc, hình ảnh và ý tưởng dội ngược, chồng chất lên nhau; tiếp tục đọc, định hướng (thematic direction), kết hợp thêm hình ảnh và ý tưởng mới, dừng lại để nắm bắt những chuyển động; đọc lại để ghi nhớ, tiếp tục đọc và lập lại ngay tức khắc để kết hợp tất cả những khác biệt trong động tác đọc. Đọc, trừ ra trong một khoảng khắc tạm thời, thì không có đường nối. Chúng ta đẩy các chữ, và nhóm chữ (phrase) ra xa, rồi lại dàn dựng lại trên cái nền trí tưởng, trong cái cách mà tác giả cũng không thể nào tiên đoán trước, ngay cả khi tác giả và người đọc là một.
Thơ Tân Hình Thức có một vài tên gọi khác, như Thơ Mở Rộng (Expansive Poetry), thơ Hậu Ngôn Ngữ (Postlanguage Poetry), và mỗi thuật ngữ, như một cánh cửa mở, nối (link) thơ với những truyền thống và các bộ môn khác (âm nhạc, kịch, điện ảnh...). Thơ Tân Hình Thức cũng giống như Hyper Poetry, Hyper Text Poetry, là một ngã rẽ, phản ứng và kết hợp, thoát xác và hồi sinh mục đích là tìm ra một nền thơ cho thời đại mới. Gọi là thơ Hậu Ngôn Ngữ là muốn thơ tiếp nhận những đóng góp lớn lao của phong trào thơ Ngôn Ngữ trước đó để làm nguồn sức mạnh. Gọi là thơ Mở Rộng là đưa thêm vào thơ hiện đại những yếu tố như vần (rhyme), thể thơ (meter), nhạc tính, kịch tính (dramatic), cấu trúc truyện kể (narrative structure), dễ trình diễn và thích ứng với kỹ thuật (technology) và âm nhạc bình dân... Thơ không thể định nghĩa hay định nghĩa nằm trong tiến trình đi tìm định nghĩa, phá bỏ mọi giới hạn, dung chứa mọi thời kỳ và gấp lên nhiều lần, tránh đi những khúc mắc tu từ bằng cách đưa vào thi pháp đời thường. Một trong những luận cứ mạnh mẽ những nhà thơ Tân Hình Thức đưa ra, là trên hai thập niên qua, thơ tự do (free verse) đã trở thành nhàm chán, nhạt nhẽo, nghèo nhạc tính, không có gì nổi bật, làm mất nhiều độc giả, và cuối cùng thì thơ thu hẹp lại, không ra khỏi phạm vi những trường đại học. Chủ ý vẫn là tìm ra một nền tảng nhạc tính mới, như âm nhạc đã liên tục biến thể, để phù hợp với khung cảnh văn hóa, xã hội của thời đại. Bài thơ là tiếng nói của sự thực, như những câu truyện phải nghe hàng ngày và nhiều lần trong đời, và những chữ lập đi lập lại, chẳng đã lắng trong ta, âm thanh và ý nghĩa, mỗi lúc mỗi khác hay sao.

Thơ đòi hỏi phải định nghĩa lại mọi thể loại, để không bao giờ dừng lại cái định nghĩa khởi đầu. Thơ Tân Hình Thức, dù sao cũng chỉ là một mặt tích cực trong nhiều mặt của thơ hậu hiện đại, một nền thơ luôn luôn bất định. Từng ngày qua, chúng ta tiếp nhận quá tải những thông tin, hình ảnh, và những mẫu truyện bằng mắt qua truyền hình, cắt chính chúng ta thành những phần mảnh, phần mảnh kinh nghiệm, ý nghĩa và cả phần mảnh văn hóa. Sự rời rạc là triệu chứng của thời hậu hiện đại khi đã phá vỡ tính siêu truyện kể (metanarrative) của thời hiện đại. Những cái gì lớn vẫn lớn đấy, nhưng cô đơn và vô tích sự, chỉ còn là một cách nói, nào có mang thêm thi vị và ý nghĩa cho đời sống. Và có lẽ thi pháp của thời hậu hiện đại là thứ thi pháp không thể biện giải (non-apologetics), vì nó luôn luôn biến đổi và nối kết phức tạp với nhiều loại thi pháp khác nhau. Vả chăng, thơ Tân Hình Thức có tạo ra được gì đâu (enjambment là kỹ thuật của thơ tự do), chỉ tái sử dụng (recycle) những gì đã có sẵn, chẳng khác nào trò cắt dán, nhưng là trò cắt dán tinh vi và đầy nghệ thuật, cung cấp và làm phong phú thêm phương pháp thể hiện cho thơ. Nếu thập niên '80, là những hoạt động sôi nổi của thơ Ngôn Ngữ thì thập niên '90, là những tranh luận gay gắt giữa những nhà thơ Ngôn Ngữ và Hậu Ngôn Ngữ Hoa Kỳ. Bước sang thế kỷ mới, là thời kỳ xây dựng và khai phá một nền thơ cho thế kỷ. Dĩ nhiên, có những yếu tố, chúng ta có thể áp dụng vào thơ Việt, và có những yếu tố khác, chúng ta phải tái định nghĩa cho phù hợp với ngôn ngữ Việt.
Nhìn lại mọi thời kỳ, từ truyền thống đến tự do và Tân Hình Thức, thơ như sợi chỉ xuyên suốt, luôn luôn đổi thay, phù hợp với nhịp đập của mỗi thời đại. Chúng ta vừa bước qua một ngưỡng cửa, bỏ lại đằng sau, những cuộc cách mạng nẩy lửa, những biên giới ngăn cách, những biến cố kinh hoàng để bước vào một kỷ nguyên đầy nhân bản, quay về với con người, với đám đông. Áp dụng ngôn ngữ tự nhiên của đời thường, tính truyện, quảng cáo, Pop Art... chẳng phải là chỉ tìm kiếm người đọc, lấy lại sức mạnh cho thơ giữa những ưu thế của TV và điện ảnh, mà cũng là phản ứng đối với một nền văn minh, đang chia cắt và đẩy con người tới bờ vực ảo. Mỗi yếu tố trong thơ, đều ngầm chứa một ý nghĩa. Mỗi đời sống cá nhân được kể như một câu truyện với khởi đầu và kết thúc, và không có ai là tác giả hay là chính câu truyện của đời họ. Chẳng phải những người kể truyện lang thang từ những thời xa xưa, đã mang những hành động và nhân vật sống lại, và nếu không có họ thì mọi thứ đều vô nghĩa. Tính truyện làm chúng ta trở thành có thực, đối với người khác và đối với chính mình, cho chúng ta biết làm sao thích hợp và sống trong một thế giới, và nếu không có chúng ta, cái thế giới ấy chỉ là một hành tinh xa lạ. Nên nhớ rằng, hành động viết, là nhìn thấy những điều không thể nhìn thấy, đưa đôi mắt cho mỗi người để có thể nhìn thấy nhau, và cho thế giới biết về sự hiện hữu của con người.
Hai bài thơ chỉ có chức năng như một dẫn chứng để làm nổi bật lên một vài yếu tố khả dĩ có thể áp dụng vào thơ Việt. Phương pháp hay những yếu tố thơ đều mang tính duy nhất, nhưng mỗi người áp dụng sẽ có những hiệu quả khác nhau. Bài viết cố tránh tối đa những ngộ nhận, nhưng cũng không thể nào khỏi khiếm khuyết. Mong rằng bạn đọc, đọc trong tinh thần chia sẻ. Chúng ta hãy cùng bước trên một con đường, dẫn dắt nhau, chẳng phải vì một cá nhân mình, mà cho sự hưng thịnh của thơ. Sự thất bại hay thành công không phải là điều quan trọng, mà là một dấu mốc cho những thế hệ mai sau, đỡ đi những vấp ngã. Nhìn lại trong suốt một chiều dài lịch sử văn học, từ thơ cổ điển, Tiền Chiến đến tự do đã có những tác phẩm định hình cho nền thơ Việt. Ngay bây giờ, chúng ta vẫn còn phải trở lại những thời kỳ đó, để học hỏi, rút tỉa kinh nghiệm và làm khác đi, mở đầu cho một nền thơ tân kỳ. Chúng ta chỉ xứng đáng, và tiếp nối được với những công sức lớn lao của những thế hệ trước, nếu tìm ra được những phương cách biểu hiện, tạo thành một chuyển tiếp, và chứng tỏ, thơ Việt vẫn là một nền thơ tràn đầy sức sống. Lịch sử đã sang trang, và một thời kỳ mới cũng đã bắt đầu, có một ý nghĩa vô cùng chuẩn xác. Chuẩn xác vì ai cũng biết, chúng ta không thể sống với một tâm tư cũ, những thói quen cũ. Chào đón một thiên niên kỷ hay một tân thế kỷ không phải chỉ là một lời nói suông, mà mỗi chúng ta cần phải chấp nhận sự lột xác. Sự học hỏi chỉ có ích nếu giúp cho chính chúng ta và mọi người áp dụng vào được trong sự thực hành. Chúng ta cần nhiều người tham gia vào công cuộc chung, có như thế mới thay đổi được, và chính thức bước vào một thiên niên kỷ mới.
(Tạp chí Thơ, số mùa Xuân năm 2000)
tapchitho@aol.com
www.vietnamesepoetry.com

Gởi các bạn và Tào Lao một bài nói về thơ tân hình thức. Enjoy!
Cảm Nghĩ Về
Sự Thích Hợp Của Thể Thơ Tân Hình Thức
Trong Thi Ca Việt Nam

Bùi Tiến

Đây không phải là một bài khảo luận về thơ Tân Hình Thức (THT). Cũng không phải là bài nhận xét quy mô, theo một công trình nghiên cứu khoa học nào, mà chỉ là cảm quan của một người thưởng thức nghệ thuật theo cảm xúc và trực giác với sự thẩm thấu tự nhiên một cách bình thường về sự thích hợp của thể thơ THT trong thi ca Việt Nam.
Rất đồng ý với nhà thơ Tùng Linh, The Silicon Band, ngày 10/4/2001, là "Còn về việc thơ THT có hợp với tâm hồn, xã hội Việt Nam không thì lại là vấn đề khác."
Tuy nhiên, tôi thấy dù là "việc khác" nhưng chính lại là điều quan trọng cần phải nói đến, nếu không trước thì cũng nên, cùng thời với việc bàn về thể thơ. Nếu không thích hợp thì chắc cũng không nên mất nhiều thì giờ bàn luận sâu xa về một thể thơ ngoại quốc làm gì, chỉ cần đủ cho trà dư tửu hậu.
Hơn nữa, nếu thể thơ thích hợp với ngôn ngữ Việt Nam và sự phát triển của nó là điều thật cần thiết thì phong trào đã nổi lên từ lâu rồi. Còn như nếu thể thơ không thích hợp thì thời kỳ phôi thai của nó, nhanh hay chậm, chắc cũng ít người quan tâm.
Nhớ lại khi phong trào Thơ Mới vừa lên, số báo chí tiếng Việt trên toàn cõi Việt Nam thời đó còn đếm được trên một bàn tay và phương tiện truyền thông còn quá sơ khai, thế mà đã tạo nên một cuộc tranh luận thật hăng say và hùng hồn giữa nhiều nhà thơ thời danh, cũ cũng như mới.
Ngày nay, chỉ riêng ở một thành phố hải ngoại có người Việt sinh sống, nếu tôi không lầm, số báo chí Việt ngữ đã có thể gấp bội số báo Việt ngữ trên toàn cõi Đông Dương thời "phong trào thơ Mới". Thêm vào đó, phương tiện truyền thông, Internet ngày nay quá tối tân, số người làm thơ trung niên và trẻ tăng lên gấp bội. Thế mà chưa thấy có một sự chú ý nào đáng kể, quốc nội cũng như quốc ngoại, thiết tưởng đã nói lên phần nào sự thích ứng và thành công của thể thơ trong tiếng Việt.
Những nhà thơ chủ trương du nhập thể thơ THT nói rằng "đối với thơ Việt, khi dùng lại hình thức 7, 8 chữ hay lục bát là làm cho thị giác đỡ bị vướng mắc, dễ tạo nhạc tính, hình ảnh và áp dụng các yếu tố khác..."
Tôi đồng ý rằng thể thơ cũ Lục bát, Song Thất Lục Bát, Ngũ ngôn, Thất ngôn,... dễ tạo nhạc tính, hình ảnh. Cũng vì vậy mà dân quê VN, nhất là giới phụ nữ thời xưa, không biết đọc dù Nôm hay Quốc Ngữ, thế mà thuộc nằm lòng Kiều, Quan Âm Thị Kính, Tống Chân Cúc Hoa, Chinh Phụ Ngâm,... bằng cách truyền khẩu. Hoàn toàn vì âm điệu của các bản văn và không có "thị giác vướng mắc".
THT chú trọng quá nặng về âm thanh (sound) trong thơ và cố tình tách rời meter khỏi vision. Vì quá bị ám ảnh bởi sound và style nên họ đã cố tình tự xa rời khỏi cái thế giới mà họ định kể/ tả, làm ra vẻ thuật sự một cách khách quan. Thêm vào đó, chịu ảnh hưởng quá hời hợt nhưng mãnh liệt của đời sống Hoa Kỳ nên hầu hết thơ nói về sự cô đơn, sự trống rỗng, sự bất túc, sinh lý,... mà ít có bài nói về đi sống sinh hoạt bình thường, mặc dù là họ nghĩ rằng đổi thay là để phản ảnh đời sống thực bình thường. Và vì thế, những điều họ trình bầy thật là phiến diện và vội vàng. Ví dụ thì nhiều, chỉ e dẫn chứng lại hóa ra tôi cố ý đưa ra hình ảnh không thích hợp (offensive)
Theo tôi hiểu, THT tách rời chất thơ (poetic vision) ra khỏi âm thanh (sound) và nhấn mạnh ở phần âm thanh. Quá chú trọng đến âm điệu (âm tiết, meter) đến độ làm cho chất thơ trong bài thơ của họ không phản ảnh chủ đề (theme) hay nội dung (contents) nữa vì theo bản chất, chất thơ nội tại (exist ) nơi tiếng địa phương (dialects), ngôn ngữ (languages) và cảm quan (perception). Tôi muốn nói sự rung động, cảm giác của con người chịu ảnh hưởng của văn hóa, sinh hoạt xã hội. Việc tìm kiếm một thể thơ thật khách quan, tách ra khỏi ảnh hưởng của văn hóa của một dân tộc là điều không tưởng.
Cũng như nói đến "nghệ thuật khách quan" là điều tôi không hiểu được, vì tôi thấy nói đến nghệ thuật là phải chủ quan. Nếu cái cảm quan của người làm nghệ thuật phù hợp với cảm quan của đại đa số thì nó mang tính cách khách quan. Sự tích lũy của những cảm quan loại này tạo nên cái mà chúng ta gọi là Văn hóa với sự dự trù rằng (with a reservation that) cũng như bất cứ một giá trị (value) nào, văn hóa cũng sẽ thay đổi theo thời gian và không gian.
Những bài thơ THT Hoa Kỳ nghe thấy hay, thường thường là có iambic feet và nhiều assonance (giống vowel khác ở consonant , ví dụ fade, date, late) và alliteration (starting consonant giống nhau) và đấy cũng là sự thành công một thời của nhạc Rap.
Nói một cách đơn giản thì Meter là chỉ âm điệu đọc hay kể theo một nhịp, nhấn hay không nhấn, nào đó.
Metric unit gồm trọng âm (nhấn) và khinh âm (không nhấn)
Iambic foot là âm không nhấn tiếp theo sau là một âm có nhấn. Ngược lại, nếu âm nhấn đi trước âm không nhấn, là Trochaic foot.
Trong tiếng Việt, nếu đếm số âm trong một chữ thì mỗi chữ chỉ có một âm vì tiếng Việt thuộc ngôn ngữ đơn âm. Tự bản thân một chữ đã có một âm hoặc trọng hoặc khinh rồi. Dù là bằng hay trắc, chỉ có thể hoặc phù hoặc trầm nên không có Iamb hay Trochee trong một chữ, chứ đừng nói đến Anapest hay Dactyl.
...........................
Cù Lần

Nếu nói là đếm âm theo nhóm chữ có nhẹ có nặng để khi phát âm có nhấn có không theo một âm hưởng nào đó, nhạc Rap chẳng hạn, thì cũng thử nhìn vào ngôn ngữ Việt. Một chữ có thể có 5 dấu Sắc, Huyền Hỏi, Ngã, Nặng và không có dấu , thì tự nó đã có thể có tới bốn thế Nặng (Trắc hay Nhấn) mà chỉ có hai thế Nhẹ là Phù và Trầm Bình Thanh. Như vậy thế nhấn chiếm tới 2/3 đa số và hơn 3/4 nếu coi Trầm bình Thanh cũng thuộc âm nhấn. Càng nhiều hơn nữa nếu coi thanh Phù và thanh Trầm của âm Trắc là hai loại âm nhấn khác nhau. Điều này chứng tỏ tiếng Việt nếu dùng vào lời cho nhạc Rap chẳng hạn, đã rất nặng nề chứ đừng nói đến các văn thơ muốn ghé âm hưởng của nhạc Rap, loại nhạc chủ về nhanh.
Dù cho có gom nhiều hơn một chữ lại để có một pattern gồm âm nhấn với không nhấn theo dạng meter của tây phương, khi đọc cũng không thể nuốt âm không nhấn đi được và dù nhanh đến đâu cũng vẫn phải là một âm Việt có nghĩa, nếu không câu nói (thơ) sẽ trở thành một thứ tiếng của đồng bào hay dân tộc khác. Thành thử, đếm pattern của âm nhấn hay không nhấn khác hơn là đếm pattern của chữ trong thi văn Việt có thể là điều không đúng.
Do đó, cho tới bây giờ, với sự hiểu biết hạn hẹp của tôi về thể thơ THT và về ngôn ngữ Việt, tôi thấy trong tiếng Việt, mỗi chữ phải là một nguyên tố, một đơn vị nhỏ nhất không thể phân nhỏ hơn được. Dù định nghĩa meter là âm tiết hay thể luật hay gì đi nữa, thành phần của meter (metric unit) phải là chữ không mang dấu hoặc mang một trong năm dấu. Chữ tôi muốn nói ở đây là chữ tự nó có nghĩa (word) chứ không phải là một trong 23 chữ cái (alphabetic letter).
Hơn nữa, khi nói về vần, chúng ta thấy tiếng Việt chỉ có vần đực (masculine rhyme) chứ không có vần cái (feminine rhyme).
Vì chữ chỉ có độc âm và vần cộc (đực) nên THT áp dụng vào tiếng Việt sẽ giảm âm hưởng đi nhiều so với các ngôn ngữ đa âm. Ngoài ra khi gom một nhóm chữ có âm trọng âm khinh theo iambic hay trochaic foot thì sẽ trở nên gượng ép, giả tạo và không có căn bản cho sự đồng nhất.
Khi đọc hay kể thơ đơn âm, phần lớn tùy thuộc vào sự cảm nhận và hứng thú của người đọc. Vì vậy ngay những chữ có trọng âm, khi kể vẫn có thể không nhấn và những chữ có khinh âm vẫn có thể được nhấn, cả hai đều có tác dụng mong muốn, nhất là khi phù hợp với hơi thơ và cảm xúc. Cũng tương tự như khi kể hay đọc truyện ma hay truyện thần tiên mà thôi.
Việc chủ trương một chữ không dấu hay có dấu sắc, huyền, hỏi, ngã, nặng, hoặc một chữ bắt đầu hay kết thúc bằng nguyên âm hay phụ âm, v.v. được coi là có âm nhấn hay âm không nhấn là điều cần được định nghĩa, đồng ý và chấp thuận chung cho cả người viết lẫn người kể (đọc). Nếu không, người đọc thẩm âm như thế nào sẽ kể như thế. Và như vậy, khi người đọc nhìn những hàng chữ dài, ngắn, lên, xuống, ra, vào, một cách vô lý và không có nghĩa (ít nhất là đối với họ) họ sẽ không có hứng thú và hậu quả tất nhiên là không thể kể được chứ đừng nói là kể đúng ý tác giả. Khi đó, người có hứng thú kể một bài thơ đúng ý tác giả không ai khác hơn là chính tác giả, và chỉ có tác giả. Ngay như với chính tác giả của bài thơ THT, tôi tin rằng nếu không tập rượt đầy đủ đến thuộc nằm lòng, khi bảo kể bài thơ của mình, chắc chắn ba lần sẽ khác nhau cả bốn.
Thường thì dấu phẩy, chấm phẩy và dấu chấm được dùng để ngắt câu khi ý đã gọn hoặc nghĩa đã tròn cũng như để nghỉ khi đọc. Trong thơ, xuống hàng khi không có dấu cũng là một cách đã được hiểu là ý đã gọn. Vì ý đã gọn rất rộng nghĩa, nên xuống hàng được sử dụng một cách cởi mở hơn để diễn tả một dụng ý nào đó.
Hiển nhiên người viết thơ văn có toàn quyền dùng chữ, ngắt câu, xuống hàng, chấm, phết, gạch, xóa,... theo ý mình một cách độc đoán. Tuy nhiên, để có sự cảm thông giữa người viết và người đọc, thường phải có một quy ước nào đó đã được chấp nhận bởi hai bên, minh thị hay mặc thị. Nếu ông nói gà bà nói vịt thì cần phải có dẫn giải, ví dụ và chứng minh. Nếu đã giải thích mà người đọc vẫn còn thấy không hiểu hoặc vẫn thấy là dị hợm, chắc chắn "tác phẩm" đó sẽ không có cách nào được đọc đúng với ý của người viết và do đó không thể thành công được.
Riêng về lối vắt dòng, ta thường gọi là xuống dòng, của thể thơ THT, các nhà thơ Hoa Kỳ đã cắt ngang một chữ khi vắt dòng, thí du.:

Or laugh, Sir John, at what they'll call
Men's Fate:
"Two clocks and still his wives were al-
Ways late!"
(Max Gutmann)

then down across a barbed-wire gated pasture -- early emerald rye-
grass, sumac in the dip --
to where a brook, high withể run-off from a morning storm broad-
ened and spilled over --
turgid, muddy viscous, snagged here and there withể shattered branches
--in a bottom meadow.
(C.K. Williams)
Tôi tin là nhóm chủ trương thơ THT Việt Nam không có ý định cắt chữ như vậy, nếu không, có thể sẽ gây ra nhiều điều kỳ thú. Vì tiếng Việt mình nhiều khi cắt một chữ ra, nó lại thành những chữ có nghĩa hoàn toàn khác. Ví dụ câu "Mặt nguyệt lộ ra", nếu cắt chữ "nguyệt" ra làm đôi rồi vắt dòng kiểu Hoa Kỳ, sẽ thành :
Mặt ngu-
yệt lộ ra
Câu văn đang thơ mộng trở thành kỳ quặc. Thành thử, nếu vắt dòng giữa một chữ đơn là điều không thể chấp nhận, mà nếu có thì cũng chỉ nên chấp nhận trong thi văn hài hước hoặc châm biếm, cố tình bẻ chữ ra để tạo một nghĩa mới vui hoặc mỉa mai, sóc óc. Còn như vắt dòng giữa chữ kép thì cũng là một cách chơi chữ và làm cho văn, thi pháp đổi thay. Có điều như vậy cũng không qua khỏi lối thơ chơi chữ cổ điển và nhất là lối thơ Bút Tre gần đây.
Tôi khâm phục những người tiên phong trong mọi công trình tìm cái mới, nhất là trong lãnh vực thi văn. Hy vọng là với những biến chuyển về sau này có thể tạo cho tôi một cảm nghĩ khác, mong lắm thay.

Bùi Tiến
...........................
Cù Lần

Nhận xét về thơ Tân Hình Thức
Nguyễn Vũ Văn

Có một địa chỉ nhỏ của Tạp Chí Thơ trên Internet, do Khế Iêm chủ trương, cho đến nay vẫn còn mang cái bià của số Mùa Thu 2000 mở ra cho một mục lục xoay quanh lối thơ Tân Hình Thức. Tạp Chí Thơ khởi xướng việc thử nghiệm lối thơ mới theo phong trào New Formalism trong thơ Mỹ. Tôi không biết Tạp Chí Thơ đã khởi đầu việc này như thế nào, đường lối ra sao, nhưng đã tập hợp được một số tác giả hưởng ứng.
Trong bài "Tân Hình Thức: Cuộc Chuyển Đổi Thế Kỷ", TCT xác nhận rằng "Sau một khởi đầu đầy hào hứng, mang ý nghĩa bước vào tân thế kỷ, người làm thơ cảm thấy, có điều gì vừa mới mẻ, vừa ngỡ ngàng, chừng như chưa bắt được những gì muốn bắt. Sự tham gia vì thế vẫn chưa nhiều, sự đáp ứng vẫn chưa đủ, dù rằng cánh cửa vẫn mở. Điều này có thể giải thích, sự thay đổi của thơ, chẳng phải chỉ đơn giản là thay đổi cách sống, cách nghĩ, đẩy quá khứ vào quá khứ, mà còn là làm trống không tâm hồn mình, xóa bỏ mọi giá trị đã lạc điệu và đón nhận những quan điểm mới. Sự chuyển hóa, tiếp nhận và thực hành thơ là quá trình vỡ đất, gieo trồng mầm hạt. Tân Hình Thức như một ý niệm về thân xác, phả linh hồn vào, tạo ra sự sống, và như vậy, nhà thơ phải dùng trực giác, liên kết những yếu tố, như những phần trong cơ thể, từ đó chở cái hồn thơ, và làm bài thơ thành hiện thực. Một lý do nữa là TC Thơ chưa cung cấp đủ thông tin để chúng ta có thể hình dung ra được những ý niệm toàn thể".
Ngoài bài nói trên, TCT chỉ đăng tải hai bài dịch nói về quan điểm của các tác giûa Mỹ. Đó là bài Những Thiên Thần Nổi Loạn (Rebel Angels: 25 Poets of The New Formalism) của M. Jarma và D. Mason và bài phỏng vấn Timothy Steele của Kevin Walzer.
Sự thiếu vắng các số báo cũ và không cập nhật hóa kích thích tôi tìm đọc Tạp Chí Thơ bằng ấn bản.
Tạp Chí Thơ manh nha nói đến một lối thơ mới ở số 13, mùa thu 1998, trong bài phỏng vấn của Thụy Khê với nhóm chủ trương gồm có Khế Iêm, Phan Tấn Hải, Chân Phương và Đỗ Khiêm. Và sau một số bài tiểu luận, TCT đã có được một số bài thơ Tân Hình Thức kể từ số 18 là số ta thấy trên website của TCT. Các bài thơ theo đường lối mới được xếp riêng trong phần mục lục.
NEW FORMALISM
Trong những năm 1980, phong trào New Formalism nổi lên như một sự trở dậy của thi ca có vần và đều chữ (metered and rhymed poetry) (1) . Cho rằng thơ tự do đã trở nên trì trệ với những bài thơ duy ngã (solipsistic, chỉ tin nói cái gì mình biết, nói cái gì mình nghĩ, cảm thấy, trông thấy, nghe thấy...), viết theo văn xuôi (prosaic) và khó nhớ, các nhà thơ trong trường phái Tân Hình Thức Mỹ trở về với hình thức cổ truyền, lối thơ đều chữ và tự sự (narrative) để đem lại cho thi ca Mỹ sự trong sáng, nhạc tính và sự khách quan và khiến cho thơ dễ đến với quảng đại quần chúng.
Trước đó, những năm 1950 cũng đã có một trường phái hình thức ra đời, gọi là Academic Formalism. Phái này tránh nói về cảm xúc và thiên về châm biếm nhưng dùng ngôn từ chải chuốt. Còn New Formalism thì mô tả cảm xúc trực tiếp hơn và dùng nhiều ngôn từ bình dân. (2)
M. Jarman và D. Mason nói như sau trong tuyển tập Rebel Angels: 25 Poets of The New Formalism :
"Hiện tượng văn hóa vào những thập niên '60 và '70 đã đi tới cùng của chủ nghĩa hiện đại, và qua hai cuộc thế chiến, thơ theo thể truyền thống bị coi như là đối nghịch với sự thực. Sự nở rộ của thơ tự do trong thời Chiến Tranh Lạnh, tự nó đã đổi thay, một cuộc cách mạng thấm trong cá tính Hoa Kỳ. Những nhà thơ trẻ của thời kỳ này, đọc tác phẩm của Allen Ginsberg, Amiri Baraka, Diane Wakoski, Denise Levertov, và chuyển từ phong cách truyền thống sang tự do như các nhà thơ Robert Lowell và Adrienne Rich. Kết quả thông thường là, như họ bắt chước những nhà thơ lớp trước, thơ đề cập tới những quan tâm xã hội, thu hẹp ngôn ngữ trong phạm vi hình thức. Thơ và văn xuôi gần như không thể phân biệt, và "thể thơ" mang một nghĩa xấu. Di sản điệp vận và ngữ vựng phong phú của tiếng Anh bị tổn hại, cũng vậy, sự tỏa hương của thơ rút lại thành các diễn đạt trơ lì.
...Vào thập niên 1970 chỉ có vài nhà phê bình có thể thấy điều gì xảy ra, và hiểu rằng tại sao thế hệ những nhà thơ trẻ lại cảm thấy bị giới hạn bởi những loại thơ tự do được phát hành khắp nơi.
... Chúng tôi chọn thuật ngữ Chủ Nghĩa Tân Hình Thức, bởi nó diễn đạt một cách tốt nhất phong trào này và phân biệt giữa thơ tự do và truyền thống. Phải hiểu rằng những nhà thơ tân hình thức, khởi đầu viết theo thể luật truyền thống Anh và thường trong hình thức kết hợp với thể luật. Đó là trường hợp những nhà thơ trong tuyển tập. Nhưng Chủ Nghĩa Tân Hình Thức cũng phản ảnh những khuynh hướng có ý nghĩa văn hóa rộng lớn, không phải không liên hệ tới sự trở lại giai điệu trong âm nhạc nghiêm chỉnh, sự tiêu biểu trong nghệ thuật thị giác, cá tính và nút thắt trong tiểu thuyết.
... Bác bỏ cách ghi nhận cảm tính rằng thể luật không phải Hoa Kỳ, những nhà thơ Tân Hình Thức đã đóng góp trong một đồng thuận mới, bảo vệ giá trị cụ thể của thơ chống lại sự xâm lấn của văn xuôi, trong khi cùng lúc bảo vệ những chủ đề bình dân chống lại gánh nặng của chủ nghĩa phi văn hóa. Sau cùng, đó là những nhà thơ bước vào thời đại mà truyền hình đã trở thành sức mạnh truyền thông mạnh mẽ nhất. Điều cơ bản, qua đó, sự khám phá về thể luật của những nhà thơ trẻ, nhắc chúng ta rằng ngôn ngữ đòi phải được canh tân bởi từng thế hệ tiếp nối.
Hành động làm thơ theo luật tắc ngôn ngữ nói đảm đương một nền văn minh giá trị, đặt phần thưởng, chẳng phải chỉ nơi kỹ thuật mà còn trên một viễn ảnh văn hóa rộng lớn, hồi phục sự cân bằng và giai điệu cho nghệ thuật.
... Những nhà thơ Tân Hình Thức không phải luôn kết dính chặt chẽ với thể luật âm tiết nhấn . Một vài người dùng những âm tiết hoặc thể luật nhấn. Một số những bài thơ là những thử nghiệm trong thể luật, nhưng chúng tôi muốn có sự tin cậy cả về dòng và tu từ." (Ltt dịch)
New Formalism dần dần được chú ý. Kẻ khen, người chê.
...........................
Cù Lần

Xin trích dẫn một bài thơ của Timothy Steele:
FAE
I bring Fae flowers. When I cross the street,
She meets and gives me lemons from her tree.
As if competitors in a Grand Prix,
The cars that speed past threaten to defeat
The sharing of our gardens and our labors.
Their automotive moral seems to be
That hell-for-leather traffic makes good neighbors.
Ten years a widow, standing at her gate,
She speaks of friends, her cat's trip to the vet,
A grandchild's struggle with the alphabet.
I conversationally reciprocate
With talk of work at school, not deep, not meaty.
Before I leave we study and regret
Her alley's newest samples of graffiti.
Then back across with caution: to enjoy
Fae's lemons, it's essential I survive
Lemons that fellow-Angelenos drive.
She's eighty-two; at forty, I'm a boy.
She waves goodbye to me with her bouquet.
This place was beanfields back in '35
When she moved with her husband to L.A.
Trong bài thơ trên, ta thấy mỗi câu có 10 âm (syllables) và có vần (rhyme) rõ rệt.
PACIFIC RIM
......
Why, then, this ache, this sadness? Towelled off,
The flesh is mortified, the small hairs standing
Among their goose bumps, the teeth chattering
Within the skull. A brutal century
Draws to a close. Bewildering genetrix,
As your miraculous experiment
In consciousness hangs in the balance, do
You pity those enacting it? The headlands'
Blunt contours sloping to the oceanside,
Do angels weep for our folly? Merciful,
Do you accompany our mortality
Just as, low to the water, the pelican
Swiftly pursues his shadow down a swell?
.....
Trong đoạn thơ trên, sự hợp vận thưa thớt hơn và ta thấy rõ ràng các câu thơ bị ngắt quãng để xuống giòng ngay giữa câu, ở chỗ mà bình thường người ta phải nói liền một mạch, như là: ...do / You pity those thing?
Trong Rebel Angels, bài "Aunt Toni's Heart" của Rafael Campo hợp vận rất chặt chẽ:
...an afternoon of sticky kisses, sweets --
Parked cars made silver rivers from the streets.
I'd hide beneath the table where the men
Played poker in the smoky shade. They bent
Their cards. Red wine, cigars and pepperoni.
It wasn't really whispers when Aunt Toni
Sat right down beside my Uncle Joe -- surprise
Is more like it -- and stared into his eyes...
Nhưng đến bài "The Shadow Returns" của Phillis Levin's thì chính vận lại hiếm hoi, chỉ có bàng vận :
It was my death that stung my sight:
Substantial time to race my heart
Before I turned from it in doubt.
It was my love upon the bed
Who pointed out my silhouette,
Anonymous and monochrome.
Thế nào là chính vận và bàng vận trong thơ tiếng Anh ?
Chính vận (rhyme) là nguyên âm cuối đọc như nhau, hay nguyên âm và phụ âm cuối đọc như nhau (phiên âm giống nhau). Thí dụ : meaty / graffiti; pepperoni / Tony; surprises / eyes; standing / chattering.
Bàng vận (slant rhyme, off rhyme, half rhyme, near rhyme) là chỉ có phụ âm cuối đọc như nhau (theo Britannica Encyclopedia), thí dụ : stopped / swept; parable / shell; down / noon, seat / fate. Thoạt tiên bàng vận chỉ được dùng trong thi ca xứ Welsh, Ái Nhĩ Lan và Iceland. Trong thi ca Anh, bàng vận được Henry Vaughan dùng lần đầu tiên và chỉ được chấp nhận khi Gerard Manley Hopkins và William Butler Yeats bắt đầu dùng.
Nhưng trong âm nhạc, bàng vận lại chỉ cần nguyên âm cuối đọc như nhau, hay gần như nhau, phụ âm cuối tự do (http://www.lyricpro.com/LyricProSlantRhymes.htm). Thí dụ heart có thể vần với : are, bar, car, far, scar, star, snarl, barb, garb, card, guard, hard, shard, yard, arc, ark, bark, dark, lark, mark, park, shark, spark, stark, harp, sharp, chart, dart, heart, part, smart, start, arch, March, march, parch, starch, scarf, harsh, marsh, suave, carve, starve, balm, calm, Palm, psalm, qualm, arm, farm, hard, barn, yarn, afar, ajar, bizarre, guitar, regard, remark, apart, depart, alarm.
TÂN HÌNH THỨC Việt trong Tạp Chí Thơ
Trở lại với Tạp Chí Thơ, hãy xem họ nói gì về kỹ thuật thơ Việt trong Tân Hình Thức:
Trước hết là sự nhận định về thơ tự do:
"...thơ tự doViệt lại không thể áp dụng các luật tắc của thơ phương Tây, vì là hai hệ ngôn ngữ khác nhau...Thơ tự do Việt chỉ đơn giản là loại thơ không vần, dù khởi đi từ ảnh hưởng nhưng hoàn toàn không giống gì với những trào lưu thơ phương Tây, chúng ta chỉ có thể mô phỏng theo nghiã đen của chữ, và không ý thức và cảm được nhạc tính của thơ. Bởi, luật của thơ vần có công dụng sắp xếp những âm chữ để tạo thành nhạc, và khi đã thoát khỏi luật lệ ràng buộc này, đáng lẽ người làm thơ phải tìm ra luật khác để thay thế, thì lại rơi vào lầm lẫn không lối thoát, cho rằng loại thơ tự do là loại thơ không cần luật lệ gì nữa, tự do, mạnh ai nấy làm, và những bài thơ đọc lên, chúng ta nghe những âm vang, và tưởng là nhạc tính, thật ra đó chỉ là những âm vang của chữ... Đa số những bài thơ tự do mà người đọc ưa thích, thật ra vẫn còn nằm trong âm hưởng, gần với những rung cảm của thơ vần, và chỉ có thể gọi là thơ vần biến thể. Nếu thơ cứ quanh quẩn và không ra khỏi giữa vần và văn xuôi, thì làm sao có thể gọi đó là một thể thơ, mang tính toàn vẹn ý nghĩa này. Thơ văn xuôi, nếu hiểu đúng, chỉ mang cái hình thức văn xuôi, khác với văn xuôi là người làm thơ phải đưa vào nhịp của thơ, chứ không phải thơ văn xuôi chỉ đơn giản là một đoạn văn xuôi." (Khế Iêm, TCT 17, tr165-166)
Nhận định về thơ Tân hình thức Mỹ:
"Nếu thơ tự do dựa vào ngữ điệu, cú pháp văn phạm, và sự lập lại, thì thơ Tân Hình Thức [Mỹ] dựa vào thể luật (meter), vần, tính truyện, và kỹ thuật vắt dòng. Vắt dòng bất cứ chỗ nào trong câu, dòng trước tiếp theo dòng sau, và cách đọc không dừng lại cuối dòng ...Tân Hình Thức giống thơ tự do chủ vào câu dòng, tôn trọng âm, chữ và cú pháp văn phạm, gần với cách nói thông thường. Thể luật và vần giúp thơ Tân hình thức tạo được nhịp điệu và vì thế không cần đến kỹ thuật lập lại, vả chăng âm thanh từ thể luật iambic cũng đã là một hình thức lập lại... Ngay cả những quan niệm về vần cũng khác, không hẳn là chữ, mà còn là những nhóm chữ, câu, cảm xúc, và ý tưởng. Một đặc điểm của thơ Tân hình thức là tránh được sự trình bày khúc mắc của thơ tự do, dễ hiểu, dễ nhớ, hấp dẫn bởi tính truyện kể, sự réo rắt và luyến láy nhạc tính." (Khế Iêm, TCT số 20, tr. 69)
Tân hình thức trong thơ Việt:
"Ngôn ngữ càng đi gần về nguyên thủy càng có những nét tương đồng, chẳng hạn không nhấn [unstressed], nhấn [stressed] trong tiếng Anh có khác gì bằng trắc trong tiếng Việt, hay hai ngôn ngữ đều có những nguyên âm và phụ âm giống nhau. Với thơ Việt, nếu chỉ đếm chữ xuống hàng, thì chẳng khác nào thơ tự do trước đó, hết câu xuống hàng, vì thể luật đếm âm tiết không đủ sức để tạo thành nhịp điệu, và chỉ có công dụng làm cân bằng nhịp điệu tạo ra bởi ngữ điệu và cú pháp văn phạm (hoà hợp giữa ngôn ngữ nói và viết). Tiếp nhận một số nguyên tắc thơ tự do phương Tây, và với đặc tính của ngôn ngữ, cuối cùng thơ Tân hình thức Việt bao gồm: ngữ điệu, cú pháp văn phạm, sự lập lại, tính truyện, cách đếm âm tiết và kỹ thuật vắt dòng . Lập lại hình ảnh, ý tưởng, nhóm chữ để thay thế vần ở cuối dòng, cho đến khi người làm thơ, qua kinh nghiệm, tìm được cách nào hay nhất. Thể thơ 7 hay 8 chữ tương đối hợp với ngôn ngữ nói hơn vì thật khó đưa những câu nói đời thường với vần vào lục bát. Để cụ thể hóa, chúng ta thấy, vọng cổ khi dùng những câu nói đời thường phổ vào âm luật, khi ca lên, trở thành lời ca tiếng nhạc, không còn là những câu nói đời thường nữa. Như vậy khi áp dụng thi pháp đời thường, có nghiã là đưa những câu nói đời thường vào thơ để trở thành thơ, phải dựa theo những luật tắc của thơ, và đó là ý nghĩa của thơ Tân hình thức." (Khế Iêm, TCT số 20, tr. 70)
Đi vào chi tiết, ta xem nhóm Tân hình thức nhận định và làm thơ như thế nào.
Tính truyện :
"Hoa Kỳ là nơi sinh sống của hầu hết các sắc dân, từ Âu sang Á, đến những mảnh đất Phi Châu xa xôi. Những nhà thơ Hoa Kỳ bao gồm nhiều gốc gác khác nhau, đã mang đến đất nước này nhiều truền thống và tập tục, tạo thành bối cảnh của nền văn hóa bao quát. Tính truyện trở thành phương tiện chủ yếu, phá vỡ vai trò áp chế, độc tôn văn hóa của thế kỷ 20, tạo cơ hội đồng đều cho mỗi người, mỗi tập thể văn hóa, kể lại câu chuyện và kinh nghiệm của chính ho ï. Có nghĩa là, những nhà thơ Việt trong thời đại di dân, những nhà thơ bản địa, đâu là câu chuyện về nguồn cội và văn hóa của chính chúng ta? Và vì vậy, tính truyện đang có những ảnh hưởng mạnh tới mọi bộ môn nghệ thuật từ thơ, truyện, kịch, cho đến hội họa, như một hành trình tìm về khởi điểm. Cuối cùng, Tân hình thức là một cuộc hòa điệu giữa qúa khứ và hiện tại, giữa truyền thống và tự do, giữa nhiều nền văn hóa khác biệt, và ở phần sâu xa hơn, hóa giải những mầm mối phân tranh đã ăn sâu vào ký ức, chẳng phải là của một dân tộc mà của cả nhân loại từ hàng trăm năm trước." (TCT 20, tr. 74-75)
Khế Iêm cho rằng thơ Tân hình thức dễ hiểu, dễ nhớ, hấp dẫn bởi tính truyện (TCT số 20, tr. 69). Chúng ta thử xem các đặc tính này trong vài bài thơ sau đây:
GIÓ LỐC LỀ ĐƯỜNG
Tôi xòe tay che mặt. Con lốc.
Xoáy tròn rác rưởi trên lề đường.
Ngưới đàn bà ngồi sau hàng ví
da phe phẩy cái khăn che mặt
mời chào uể oải. Mua bóp đi
cô. Tôi lắc đầu, mắt nhìn đống
rác nhảy múa với lá khô, trên
lề đường Tự Do. Trên lề đường
Đồng Khởi. Lề đường có chỗ lát
gạch đỏ. Tôi nghĩ gì? Tôi không
nghĩ gì hết khi bước vào tiệm
sách của ngày xưa và của hiện
giờ. Những tiệm sách đã có lúc
đứng đọc cho hết một cuốn. Không
phải không tiền mua. Chỉ để giết
thì giờ thừa mứa tuổi trẻ không
chỗ đặt. Giờ tôi nghĩ gì? Tôi
không nghĩ gì hết. Không nghĩ được
gì hết. Không nghĩ ra điều gì
hết. Trong tôi, nặng đầy một nỗi
buồn bực. Một buồn bực. Như con
lốc hốt bụi ném rát mặt trên
lề đường Tự Do. Lề đường Đồng
Khởi. Tôi nhíu mày xòe tay che
mắt. Để không thấy gì nữa hết.
Không phải thấy gì nữa hết.
(Nguyễn thị Ngọc Nhung, TCT 20, tr. 87)
...........................
Cù Lần

KIỀU
Em đâu biết tiếng Anh,
chỉ bập bõm vài câu đâu hiểu hết.
Thiệt ra tụi em gặp nhau
chỉ có hai lần trong quán bún riêu,
sau đó cưới luôn. - Anh ấy
làm gì? - Thất nghiệp. - Biết vâïy sao vẫn
lấy? - Em mới học hết lớp
5, không việc làm,nhà nghèo, em đông.
Dạo đó, em nghĩ chỉ lấy
Tây là có thể giúp gia đình, đâu
ngờ khó khăn đến thế! - Sao
không về Mỹ? - Không nghề ngỗng, làm gì
có tiền để bảo lãnh em!
- Hiện giờ cuộc sống thế nào? - Thì phải
sống nhờ! Mỗi ngày ảnh phát
30 ngàn, bảo: Phải xài hết, không
thừa cũng không được thiếu. Vì
phải giúp gia đình, em nhịn buổi sáng;
trứa cơm hộp, tối cơm bụi
vỉa hè. Tằn tiện lắm mới dư được
ít ngàn nhưng nhờ người khác
giữ giùm, để anh ta thấy là bị
phạt ngay. - Bằng cách nào? Dường
như nhớ lại những trận đòn khủng
khiếp, X. rớm lệ: - Chẳng
hạn như cho ngửi mùi toa-lét, cắt
khẩu phần ăn hàng ngày, cởi
hết áo quần và đi vòng quanh phòng
lù lù sẵn đúc một tòa thiên nhiên
cho ảnh xem.
(trích Thủy Tiên, báo Công An số 783, ngày 16-10-99)
(Đỗ Kh., TCT 18, tr. 111)
Tính nhạc :
Khế Iêm nói rằng "nếu thiếu nhạc tính, thơ sẽ chỉ còn là một đống ý tưởng và ngữ nghĩa, làm thất vọng người đọc" (TCT 19, tr. 97) và ông cho rằng thơ Tân hình thức có "sự réo rắt và luyến láy nhạc tính." (TCT số 20, tr. 69)
Nguyễn Hoài Phương thì nói "Với thơ tân hình thức rất cần phải có một kỹ năng đọc. Ít nhất cũng phải đủ nhanh để không bị những ý tưởng dồn dập của bài thơ bỏ rơi qúa xa....Thứ nhạc trong thơ tân hình thức có lẽ là nhạc Ráp. Nó dồn dập như sóng, hết lớp này đến lớp khác và chập chùng miên man như biển khơi, hết đề tài này đến đề tài khác, hết sự kiện này đến sự kiện khác, qúa khứ, tương lai, hiện tại xoắn xuýt quện vào nhau trong một cấu trúc tự do, phóng khoáng đến tưởng như rất lỏng lẻo dễ dãi." (TCT 20, tr. 211)
Ta hãy tìm nhạc tính trong bài "Kiều" ở trên và bài dưới đây.
NHỮNG NGƯỜI CHẾT TRẺ
1.
Nam, khoảng 32 tuổi, thể
trạng trung bình, cao 1,65m,
tóc đen cắt kiểu đầu đinh, da
ngăm đen, ở trần, mặc quần đùi
màu xanh lá chuối héo, có sọc
nhiều mày, lông mày rậm rịt, lông
ngực rịt rậm, mặt trung bình, dái
tai trung bình, sống mũi lõm, nốt
ruồi lấm tấm trên đầu lưỡi, chết
tại km 1763,
700 đường sắt Việt Nam thuộc
khu Bình Triệu.
2.
Tử thi Nam, khoảng 37
tuổi, chết rã rời trên xe xích
lô đạp, không bảng số, cao
1,60m, mặc áo sơmi
dài tay đen trắng, quần jean xanh
ve chai, bàn tay trái ngón 5
cụt đốt 2 và 3, cẳng bàn
tay phải có xâm chữ Hận Đời
Đen Bạc, và chữ DH.
3. ...
(Lê Thánh Thư, TCT 19, tr. 122)
Luật thơ :
a/ Trước hết nói về số chữ trong câu.
TCT thiên về thơ đều chữ và 7 hay 8 chữ trong mỗi câu thơ Tân hình thức. "Đối với thơ Việt, khi dùng lại hình thức 7, 8 chữ hay lục bát là làm cho thị giác đỡ bị vướng mắc, dễ tạo nhạc tính, hình ảnh và áp dụng các yếu tố khác , qua đó người đọc đánh giá được tài năng và sức sáng tạo của người làm thơ." (Thơ, TCT 19, tr. 99). "Thể thơ 7 hay 8 chữ tương đối hợp với ngôn ngữ nói hơn vì thật khó đưa những câu nói đời thường với vần vào lục bát." (Khế Iêm, TCT số 20, tr. 70)
Nhưng trong bài thơ dưới đây, ta lại thấy câu thơ cuối đoạn trở thành biến thể.
ĐÓ LÀ GIỌT MỰC
Những giọt mực lăn trong đời anh theo
vết chân từ những ngày hôm qua, hôm
kia, hôm nay và rồi anh tin sẽ
theo cả những ngày sắp tới, khi tiền
định không cho chúng ta hiểu thâm sâu
hơn, khi mắt nhìn bị che mờ giữa
các hàng chữ, khi tìm nhau sương khói
mịt mù từng kiếp và vẫn cứ xa
nhau lầm lạc
đó là giọt mực ân cần một thuở
làm thơ giữa những mùa xuân, hè, thu,
đông quanh năm đi tìm lại những lọn
bạc màu của tóc, khi nét chữ không
từ giấy bút mà từ những toàn thân
đầu mắt ngực môi tim của anh ngơ
ngác tuổi thanh xuân
đó là giọt mực đen chạy trong những
dòng thơ của anh và lăn rời khỏi
trang giấy, chạy miệt mài giữa phố để
rồi in lên đỏ môi hồng má em
những ngày giông bão xô về bứt rời
từng trang thơ anh của một thời
ngồi khóc giữa quê nhà
đó là giọt mực lăn chạy khỏi tay
anh và anh đuổi theo giữa phố đông
người mong tìm bắt lại nhưng rồi chợt
xô vào em một hôm để ngẩn ngơ
một đời tội nghiệp nhìn theo bên lời
xào xạc những kiếp xưa quạnh quẽ
đó là giọt mực loang đầy tay anh
những ngày đầu nắn nót tập vần và
không chịu bứt rời để một hôm thành
lời thật nhẹ nhàng dung chứa đại dương
với cá kình rủ về nằm yên để
anh ra ngồi giữa chợ nghe lời người
mắng mà cứ thấy là lời sóng ru
miệt mài không thôi
đó là giọt mực một hôm vào đời
đã đứng dậy thành người, thành em,
thành anh, thành cõi bờ, thành thế giới
để anh nhìn vào mắt em và thấy
mắt anh, mắt người với những lòng xót
thương cũng một màu đen, cũng một màu
đen lánh, cũng những ngàn thế giới không
khác biệt gì nhau
đó là giọt mực, đó là giọt mực
đã rơi từ thật xa xưa và vẫn
còn tươi mới - như lời của anh nói
với em hôm nay.
(Phan Tấn Hải, TCT 19, tr. 106-107)
Bài thơ này dùng câu 5 chữ:
ĐÊM NGOẠI TÌNH VỚI BÓNG
bằng những bước chân mèo
đêm tôi nhón nhén bước
vào thơ ngày cật tình
góp chữ đêm ôm nguyệt
sau hè. Em muộn phiền
đem giấu nỗi sầu riêng
tim, hạn hẹp, chữ đen
ngòm, thơ, che lòng bức
khức, tôi ôm thơ ngủ
qua đêm (nhắm hờ con
mắt trống) em cấu đêm
sau lưng khi tôi bỏ
đi tìm khởi hứng. Lúc
quay về trong bóng dày
của chữ của đêm và
của em. Lòng giấy kiệt
cùng thơ đỏ quặn tôi
khơi ngọn nến cùn đêm
ngoại tình với bóng tối
ngoại tình với thơ &
... với tôi.
(Nguyễn Tư Phương, TCT 19, tr. 117)
Với tác giả Nguyễn Đăng Thường, bài "Chơi khôn" dùng câu 6 chữ (TCT 18, tr. 119) và bài "Chỉnh hình đón mùa Phục Sinh" dùng câu 10 chữ (TCT 18, tr. 118). Đỗ Kh. và Nguyễn Thị Ngọc Nhung dùng cả thể lục bát.
KHANH
Em giận anh thì cũng đã
phải. Em còn nhìn anh thì em rộng
rãi. Đam mê chẳng có bao
nhiêu, đời người, đụ mà sướng cũng chẳng
có nhiều....
(Đỗ Kh., TCT 18, tr. 112)
b/ Vắt dòng
Đây là cách xuống dòng hay nói theo TCT, cách vắt dòng.
Khế Iêm nhận rằng "trong thơ truyền thống và thơ tự do, hình thức của bài thơ chính là để cho chúng ta biết phải đọc bài thơ như thế nào" (TCT 17, tr 158). Trong thơ Tân hình thức, ông chủ trương "vắt dòng bất cứ chỗ nào trong câu, dòng trước tiếp theo dòng sau, và cách đọc không dừng lại cuối dòng" (Khế Iêm, TCT số 20, tr. 69). "Khi dùng cách vắt dòng phá đi cách đọc dừng lại ở cuối dòng, người đọc bị thúc đẩy đi tìm lại phần đã mất (của câu), tốc độ đọc nhanh hơn, và phải đọc bằng mắt." (Khế Iêm, TCT 18, tr. 97)
Trong các bài thơ trích dẫn ở đây, ta thấy các tác giả không những vắt dòng mà còn vắt qua đoạn khác.
c/ Vần
"[Trong thơ Tân hình thức] Ngay cả những quan niệm về vần cũng khác, không hẳn là chữ, mà còn là những nhóm chữ, câu, cảm xúc, và ý tưởng." (Khế Iêm, TCT số 20, tr. 69)
"Vần và chỗ ngắt không bất di bất dịch chỉ ở cuối dòng, mà cũng giống như thơ tự do, xuất hiện ở những chỗ không thể đoán trước." (Khế Iêm, TCT số 18, tr. 97)
Nói rằng vần không ở cuối câu mà ở những chỗ không thể đoán trước, tức là vần nằm ở bất kỳ chỗ nào giữa câu.
Thi pháp :
"Để cụ thể hóa, chúng ta thấy, vọng cổ khi dùng những câu nói đời thường phổ vào âm luật, khi ca lên, trở thành lời ca tiếng nhạc, không còn là những câu nói đời thường nữa. Như vậy khi áp dụng thi pháp đời thường, có nghiã là đưa những câu nói đời thường vào thơ để trở thành thơ, phải dựa theo những luật tắc của thơ, và đó là ý nghĩa của thơ Tân hình thức." (Khế Iêm, TCT số 20, tr. 70)
"Chữ nghĩa, hình ảnh bóng bẩy và cầu kỳ không còn, chỉ còn sự đơn giản, tự nhiên như một dòng đời sống..." (Khế Iêm, TCT số 18, tr. 97)
...........................
Cù Lần

Chúng ta hãy thử tìm vần (không phải ở cuối câu) và xem thi pháp trong bài thơ của Khế Iêm:
ẢNH ẢO
Người đàn ông hai mươi năm sau nói
với người đàn ông hai mươi năm trước
rằng, trên băng ghế này, dưới bầu trời
này, đã hai mươi năm, mà vở tuồng
vẫn chưa được viết, và đêm kịch vẫn
chưa mở ra, những thùng rác vẫn chứa
rác và không chứa gì khác, những bước
chân lê trên lề đường, giấc ngủ trên
hè phố, những khớp xương đau, những khớp
xương đau, đã hai mươi năm; người đàn
ông hai mươi năm sau, kéo áo che
cái rét của đất ẩm, đo bằng gang
tay giữa đôi mắt cú vọ và chiếc
ngực đồi trụy, vớ lấy mớ bản thảo
xé nát rồi ráp lại, để tìm nơi
kẽ rách, lũ ký ức ôn dịch; nhưng
người đàn ông hai mươi năm trước, không
nghe, không thấy được gì từ người đàn
ông hai mươi năm sau, cứ lầm lũi,
lầm lũi, lầm lũi, tựa bóng ma, và
chẳng hề hay biết, người đàn ông hai
mươi năm trước cũng là người đàn ông
hai mươi năm sau, đang đợi nhau, đợi
nhau, đợi nhau, như cái sống đợi cái
chết, ròng rã, đã hai mươi năm, dù
vở tuồng vẫn chưa được viết, và đêm
kịch vẫn chưa mở ra, những thùng rác
vẫn chứa rác và không chứa gì khác.
NHẬN XÉT
A/ Tính truyện
Thơ thuật sự không mới mẻ gì trong thi ca với những thí dụ như Illiad, Odysey của Homer, Kim Vân Kiều của Nguyễn Du. Gần đây thì có một số bài thơ nổi tiếng như Màu tím hoa sim của Hữu Loan.
Ngày xưa cổ nhân thường làm thơ vịnh, nào là vịnh người, vịnh cảnh, vịnh công việc, hay viết truyện thơ. Bây giờ hầu hết các nhà làm thơ Việt có tính hướng nội, chỉ nói về mình và những sự việc liên quan đến mình. Cho nên chiều hướng làm thơ thuật sự kể ra cũng là một đề tài nên khai thác, nhưng chuyên làm thơ thuật sự thì lại là một vấn đề cần suy nghĩ của thi sĩ .
B/ Tính khách quan
Thơ thuật sự truyền thống thường diễn tả cảnh vật, sự việc qua tâm hồn nhân vật, và tâm hồn nhân vật có thể chính là tâm hồn tác giả. Chính điều này tạo nên những lời thơ bóng bẩy, ý thơ hay và câu thơ được coi là có hồn.
Tự sự khách quan nghĩa là chỉ làm công việc của cái máy quay phim, quay những góc cạnh do tác giả chọn lựa với dụng ý. Người quay phim có thể là một nhân vật trong thơ hay một người vô hình hiện diện khắp nơi. Lời thơ mang tính khách quan, vô hồn, không giải thích, không bút pháp đặc biệt, chẳng khác gì lối văn của Alain-Robbe Grillet. Chính cái không giải thích này có thể làm cho bài thơ khó hiểu, trái với kỳ vọng về một sự trong sáng.
Người làm thơ chỉ chuyên về tính khách quan, rời bỏ những cảm tính chủ quan, không quan tâm đến những diễn biến nội tâm, tức là làm thui chột phần lớn tâm hồn của mình.
Tạp chí Thơ không nhắc gì đến tính khách quan trong tự sự, nhưng mặc nhiên chấp nhận nó.
C/ Tính nhạc
Nói rằng thơ Tân hình thức réo rắt, luyến láy, dồn dập như sóng, hết lớp này đến lớp khác và chập chùng miên man như biển khơi, là không thực tế nếu nhìn vào các bài thơ đã đăng. Trong ngôn ngữ thường ngày, âm thanh và nhịp điệu trong giọng nói của ta cũng thay đổi tùy theo tình huống vui, buồn hay giận dữ. Câu thơ diễn tả những tình huống đó cũng cần thay đổi, không phải lúc nào cũng réo rắt và dồn dập. Và cũng không phải chỉ trong thơ Tân hình thức mới có những tính nhạc này.
So sánh âm nhạc của Tân hình thức với vọng cổ là không đúng. Tuy rằng vọng cổ cũng dùng những lời nói bình thường, nhưng ở cuối câu bao giờ cũng có âm điệu nhất định mà người ta gọi là "xuống xề". Còn nói rằng nhạc của Tân hình thức là nhạc rap , thì chỉ là cách nói "huề vốn", cần gì đặt ra vấn đề nhạc tính nữa ?
Chỉ trích thơ tự do không có nhạc, chỉ có âm vang (TCT 17, tr. 165), để rồi rơi vào chính loại thơ chỉ có tiếng nói!
Nhà thơ Chân Phương trích dẫn ý kiến của Phan Ngọc (3) như sau : "Nhịp điệu là xương sống của thơ. Thơ có thể bỏ vần, bỏ quan hệ đều đặn về số chữ, bỏ mọi quy luật bằng trắc, nhưng không thể vứt bỏ nhịp điệu. Tôi không thấy một thể thơ nào có thể vứt bỏ nhịp điệu, tự xây dựng mình trên một tình trạng tùy hứng về nhịp điệu...Trong trường hợp tứ thơ không siêu việt cho lắm thì nhịp điệu lại càng cần thiết." (TCT 18, tr. 6)
D/ Câu đều chữ
Về số chữ trong câu, thật ra chỉ có một mục đích là "làm cho thị giác đỡ bị vướng mắc" vì chiều dài của câu thơ (4). Muốn viết mỗi câu mấy chữ cũng được, cứ đếm đủ âm tiết là xuống dòng, còn dư bao nhiêu thì để vào dòng cuối của đoạn thơ.
"Ngôn ngữ càng đi gần về nguyên thủy càng có những nét tương đồng, chẳng hạn không nhấn [unstressed], nhấn [stressed] trong tiếng Anh có khác gì bằng trắc trong tiếng Việt, hay hai ngôn ngữ đều có những nguyên âm và phụ âm giống nhau. Với thơ Việt, nếu chỉ đếm chữ xuống hàng, thì chẳng khác nào thơ tự do trước đó, hết câu xuống hàng, vì thể luật đếm âm tiết không đủ sức để tạo thành nhịp điệu, và chỉ có công dụng làm cân bằng nhịp điệu tạo ra bởi ngữ điệu và cú pháp văn phạm (hoà hợp giữa ngôn ngữ nói và viết) (Khế Iêm, TCT số 20, tr. 69)
Tôi không hiểu tại sao Tạp chí Thơ cứ nhất định đòi đếm âm tiết (syllable) để vắt dòng, chứ không đếm chữ. Tiếng Việt là tiếng đơn âm, mỗi chữ là một âm tiết, cho nên đếm âm tiết hay đếm chữ cũng vậy thôi. Có phải đây là một bằng chứng về sự lệ thuộc thơ Mỹ trong quan niệm của Tạp chí Thơ hay không ?
E/ Vắt dòng
Trong thơ tự do, xuống dòng để thay cho cách chấm câu, để nhấn mạnh, để tạo nhịp, hay để trình bày theo một dụng ý nào đó. Cách dòng (skip line) là để qua một đoạn khác.
Trong thơ Tân hình thức, TCT chủ trương vắt dòng bất cứ chỗ nào và vắt luôn qua đoạn khác, khi đọc thì không ngừng lại ở cuối dòng. Như vậy thì cách vắt dòng này có ý nghĩa gì mà TCT đòi hỏi phải có kỹ thuật và kỹ thuật như thế nào ? Đọc không ngừng lại ở cuối dòng thì khác nào đọc một đoạn thơ xuôi hay văn xuôi ?
Vắt dòng chẳng qua cho có hình thức thơ đều chữ. Nhưng ta đã thấy các tác giả Tân hình thức muốn dùng bao nhiêu chữ (hay âm tiết, nói theo TCT) trong một dòng cũng được. Vậy thì đều chữ để làm gì ? Không có tác dụng gì hết! Chẳng qua chỉ đánh lừa con mắt mà thôi. Vắt dòng hay viết luôn một mạch như thơ xuôi cũng thế thôi.
Chúng ta hãy thử đọc bài "Đó là những giọt mực" của Phan Tấn Hải rồi đọc bài dưới đây viết lại theo kiểu thơ xuôi xem có gì khác nhau hay không.
Những giọt mực lăn trong đời anh theo vết chân từ những ngày hôm qua, hôm kia, hôm nay và rồi anh tin sẽ theo cả những ngày sắp tới, khi tiền định không cho chúng ta hiểu thâm sâu hơn, khi mắt nhìn bị che mờ giữa các hàng chữ, khi tìm nhau sương khói mịt mù từng kiếp và vẫn cứ xa nhau lầm lạc.
Đó là giọt mực ân cần một thuở làm thơ giữa những mùa xuân, hè, thu, đông quanh năm đi tìm lại những lọn bạc màu của tóc, khi nét chữ không từ giấy bút mà từ những toàn thân đầu mắt ngực môi tim của anh ngơ ngác tuổi thanh xuân.
Đó là giọt mực đen chạy trong những dòng thơ của anh và lăn rời khỏi trang giấy, chạy miệt mài giữa phố để rồi in lên đỏ môi hồng má em những ngày giông bão xô về bứt rời từng trang thơ anh của một thời ngồi khóc giữa quê nhà.
Đó là giọt mực lăn chạy khỏi tay anh và anh đuổi theo giữa phố đông người mong tìm bắt lại nhưng rồi chợt xô vào em một hôm để ngẩn ngơ một đời tội nghiệp nhìn theo bên lời xào xạc những kiếp xưa quạnh quẽ.
Đó là giọt mực loang đầy tay anh những ngày đầu nắn nót tập vần và không chịu bứt rời để một hôm thành lời thật nhẹ nhàng dung chứa đại dương với cá kình rủ về nằm yên để anh ra ngồi giữa chợ nghe lời người mắng mà cứ thấy là lời sóng ru miệt mài không thôi.
Đó là giọt mực một hôm vào đời đã đứng dậy thành người, thành em, thành anh, thành cõi bờ, thành thế giới để anh nhìn vào mắt em và thấy mắt anh, mắt người với những lòng xót thương cũng một màu đen, cũng một màu đen lánh, cũng những ngàn thế giới không khác biệt gì nhau
Đó là giọt mực, đó là giọt mực đã rơi từ thật xa xưa và vẫn còn tươi mới - như lời của anh nói với em hôm nay.
F/ Vần
Tạp chí Thơ cho rằng "Thơ tự do Việt đơn giản chỉ là loại thơ không vần" (TCT 17, tr. 165). Điều này thật hết sức nhầm lẫn trong định nghĩa (5) cũng như trong thực tế. Tuy rằng không có luật lệ ràng buộc thơ tự do, các bài thơ tự do vẫn ít nhiều có vần ở cuối câu. Chỉ riêng trong thơ xuôi, một hình thức của thơ tự do, mới không có vần, nhưng có thi pháp và nhạc điệu bù lại.
...........................
Cù Lần

Tân hình thức Mỹ cũng thực hiện thơ có vần và vần đặt ở cuối câu, nhưng TCT lại "bảo hoàng hơn vua", chủ trương vần không đặt ở cuối câu mà ở những chỗ bất ngờ, tức là bất kỳ chỗ nào trong câu. Lại còn nói "Ngay cả những quan niệm về vần cũng khác, không hẳn là chữ, mà còn là những nhóm chữ, câu, cảm xúc, và ý tưởng". Thật là khó hiểu. Có lẽ TCT cho rằng những câu nói lập lại như trong bài dưới đây tạo thành vần của bài thơ chăng?
TÂN HÌNH THỨC VÀ CÂU CHUYỆN KỂ
Khi tôi ngồi uống cà phê ngoài lề
đường và kể lại câu chuyện đã được
kể lại, từ nhiều đời mà đời nào
cũng giống đời nào, mà lời nào cũng
giống lời nào, về người đàn bà và
đàn con nheo nhóc (nơi góc phố được
gọi là chỗ chết, nơi góc phố được
gọi là chỗ sống), kẻ những con đường kẻ
bằng than đen; gãy góc, xấu xí như
cái bóng trong tấm hình cũ, như dĩ
nhiên hôm nay ngày mai ngày mốt, như
thế thôi thì thế thôi, biết đâu chừng
nhưng người đàn bà và đàn con nheo
nhóc, vẫn kể lại câu chuyện đã được
kể lại, và không ai, ngay cả người
đàn bà và đàn con nheo nhóc, bước
ra ngoài câu chuyện đã được kể lại.
(Khế Iêm, TCT 18, tr. 105)
Vần kiểu này thì chỉ mang lại tính cách luộm thuộm, rườm rà mà thôi. Còn những bài thơ khác không có những từ lặp lại thì sao ? Độc giả thử tìm vần trong các bài thơ đó xem.
Bài dưới đây đặt vần ở cuối câu, nhưng khi đọc lên, ta phải đọc nhanh qua chữ đầu dòng dưới vì chúng thuộc một nhóm chữ không thể tách rời cho nên không thể được coi là có vần.
NHÌN THEO CHÙA CỔ QUÊ NHÀ
đi xuống phố nửa đêm tìm lại những
cái tôi nào của ngày trước với ngày
sau lối mịt mù trí nhớ mắt cay
sè đêm hạnh ngộ gương xưa mùa cổ
độ người một thuở ùa về chân
dung lạ còn ai đi giữa trần
gian soi lại gọi nửa đời lạ
lẫm gió hư vô đêm cũng lầm
lạc mãi chưa về tới thắp
đuốc chờ người mãi những mùa
xuân chút tình cờ mà gặp
gỡ một đời để hương lưu
giữ xanh vầng tóc trắng
.............
(Phan Tấn Hải, TCT 18, tr. 135)
Tóm lại. nhóm Tân hình thức cố gắng tạo ra một loại yêu vận tự do nhưng chưa thành công.
G/ Thi pháp
Tân hình thức chủ trương dùng những câu nói thường nhật và tôn trọng cú pháp văn phạm, nghĩa là gạt bỏ mọi bút pháp thay đổi vị trí từ ngữ. "Chữ nghĩa, hình ảnh bóng bẩy và cầu kỳ không còn, chỉ còn sự đơn giản, tự nhiên như một dòng đời sống..." . Lý do nêu lên là thơ truyền thống "mòn mỏi với vần điệu", người làm thơ phải nặn óc tìm vần, tìm chữ, và "Nếu không mang được những câu nói thông thường vào thơ thì làm sao mang được đời sống vào thơ? Và nếu không, thì làm sao chia sẻ được với nỗi vui buồn của mọi tầng lớp thời đại?" (TCT 20, tr. 73)
Thơ luật và thơ tự do cũng không thiếu gì những bài dùng lối nói bình thường, nhưng thật ra đã rất chải chuốt, chọn lọc. Thơ Nguyên Sa là một ví dụ tiêu biểu.
Không có anh lấy ai đưa em đi học về
Lấy ai viết thư cho em mang vào lớp học
Ai lau mắt cho em ngồi khóc
Ai đưa em đi chơi trong chiều mưa
....
Tháng sáu trời mưa, trời mưa không ngớt
Trời không mưa anh cũng lạy trời mưa
Anh lạy trời mưa phong tỏa đường về
Và đêm ơi xin cứ dài vô tận
........
Chào tháng Chạp, hôm nào thì đến Tết?
Em mặc áo xanh hay mặc áo thêu hồng
Bầu trời mây ở dưới áng mây cong
Em có muốn anh giữ giùm phân nửa?
Nhưng bình thường đến mức buông thả như văn xuôi - văn xuôi cũng có khi còn chải chuốt hơn -, có khi chỉ là một bài báo (như bài "Những người chết trẻ" của Lê Thánh Thư và "Kiều" của Đỗ Kh.) thì thật là qúa đáng.
Xưa nay người ta yêu thơ không những vì ý thơ hay, mà còn vì lời hoa mỹ, chữ dùng mới lạ, bút pháp tân kỳ. Người ta không chỉ ngâm nga cả bài thơ mà còn trích dẫn từ ngữ, nhớ mãi trong tâm. Thơ Tân hình thức dùng lời lẽ đời thường, không thi pháp, thì còn cái gì cái gì để thưởng thức ? Chỉ còn cái hàm ý của cả bài thơ mà thôi. Nếu người đọc không tìm ra cái hàm ý này thì bài thơ chỉ để lại một con số không trong tâm trí.
Chân Phương đã nhận xét chí lý rằng : "Hình thức càng nôm na bình thường bao nhiêu, nội dung càng phải siêu việt bấy nhiêu, nếu không chỉ có thất bại." (TCT 18, tr. 6)
Đỗ Minh Tuấn có cái mộng ước cao xa như thế này : "Nhìn chung, thơ cũ giống như những vật cứng có quảng tính dễ đo đạc và dễ cắt tỉa ra chi tiết. Hiện tượng lảy ra một vài câu thơ hay để thưởng thức độc lập chỉ là dấu hiệu tố giác thơ ngày xưa không phải sự sống vô định mà cao nhật chỉ như những hòn ngọc trang sức ở trên thân thể đời sống. Thơ hay đích thực giống như một người đẹp ta không thể cắt ra cái mũi để khoe nhau. Thơ hay giống như một làn hương thông qua ám ảnh và lan tỏa không dễ gì thu gọn lại, rút tỉa ra một vài câu hay để thuộc lòng, để ngâm nga, để nhớ. Thơ hiện đại tỏa ra hương vị bí ẩn từ toàn bộ tác phẩm, mặc dù ta không thể nhớ một câu, một chữ." (TCT 20, tr. 206). Rất tiếc là Tân hình thức chưa sản xuất được những bài thơ hay như thế, và dù cho có đi nữa, không phải chỉ Tân hình thức có thể làm hay như vậy được.
KẾT LUẬN
Trở lại với vấn đề phong trào Tân Hình Thức trong thơ Mỹ. Sự hình thành phong trào này bắt nguồn từ những nhận xét : a/ về sự trì trệ của thơ tự do, b/ về chủ nghĩa duy ngã, c/ thơ tự do khó nhớ vì thiếu vần điệu, nhạc tính. Phong trào không những muốn thay đổi về hình thức (thơ đều chữ, có vần, có nhạc) mà còn về nội dung (thuật sự, khách quan, trong sáng).
Tạp chí Thơ du nhập hoàn toàn các nhận định và chủ trương vào thi ca Việt.
Theo TCT, thơ cổ điển Việt Nam dựa vào luật bằng trắc, vần và cao độ (pitch, 4 level tone), dùng và chọn chữ, thơ Tiền Chiến dựa trên vần (thường là cước vận), trau chuốt chữ và cách đọc ngừng ở cuối dòng, thơ Tân hình thức "kết hợp với một số yếu tố và kỹ thuật của thơ tự do, phá vỡ những âm hưởng Tiền Chiến, chấm dứt nửa thế kỷ dậm chân tại chỗ của thơ Việt." (Khế Iêm, TCT số 18, tr. 94).
TCT hết lời chỉ trích thơ tự do Việt trong 50 năm qua và đề cao Tân hình thức, nhưng cũng dành phần lớn số trang cho thơ tự do và lại còn nói rằng "mỗi thời kỳ, những nghệ sĩ tạo ra những quan điểm thẩm mỹ riêng, và không thể nào dùng quan điểm này để làm thước đo, phê bình hay so sánh với quan điểm khác" (TCT 20, tr. 72). Thật là mâu thuẫn.
Trong sự mô phỏng Tân hình thức Mỹ, TCT đề ra tính nhạc, câu đều chữ, vần, kỹ thuật vắt dòng và lời thơ "đời thường", và còn tính tới chuyện dùng slant rhyme, bằng trắc theo cấu trúc iambic!
Câu đều chữ với kỹ thuật vắt dòng có thể chấp nhận được vì nó chỉ là sự trá hình của thơ xuôi. Do đó có vần hay không có vần cũng không thành vấn đề. Cái điều đáng nói ở đây là sự lạm dụng lời thơ "đời thường" một cách qúa đáng khiến bài thơ không còn nhạc tính.
Cái điều đáng nói thứ hai là đại ngôn. "Thơ tự do, sau một thế kỷ đã cạn nguồn và cùng kiệt, những nhà thơ Tân hình thức Hoa Kỳ chắt lọc từ truyền thống và tự do, để làm thành một hình thức tân kỳ hơn, thích nghi với cách diễn đạt mới, thì thơ Việt cũng mòn mỏi với vần điệu và tự do. Tân hình thức như một thời lãng mạn mới, một trật tự mới hay một nền ca dao mới trong một xã hội bình đẳng và dân chủ, lôi cuốn người đọc, làm phong phú đời sống và ngôn ngữ tự nhiên. "Chúng ta phải thức dậy hay chết", đó là lời của nhà thơ Ý, Francesco Petrarch, người khai sinh ra thời đại Phục Hưng." (TCT 20, tr. 70).
Tôi đồng ý rằng các bài thơ làm theo Tân hình thức có một nội dung mới lạ so với các bài thơ tự do. Mới lạ chỉ vì tác giả đưa văn xuôi vào thơ, hoàn toàn là văn xuôi!
Không thử nghiệm cái mới thì không có tiến bộ. Điều này đúng trong mọi lãnh vực. Tôi mong rằng Tân hình thức đẻ ra được những bài thơ đáp ứng lòng tự hào của nhóm chủ trương và lòng yêu thi ca của người Việt, chứ đừng "vẽ voi thành chuột".
Nguyễn Vũ Văn
...........................
Cù Lần