Hồi ức của ông ngoại em

Bọn tôi trọ ở ngôi nhà số 53 Hàng Đàn. Mới đầu chúng tôi thuê để ở, ăn cơm ngoài. Chủ nhà là một bà cụ. Được ít bữa, có lẽ thấy bọn tôi không khá giả gì mà lại từ miền Trung ra học (có nhiều hôm tới 9 giờ tối mới về), thái độ đứng đắn, nề nếp quy củ, bà mới ngỏ ý nếu muốn ăn luôn tại nhà cho tiết kiệm thì bà nấu giùm. Đề nghị này hợp thời quá, được chấp thuận vui vẻ. Cô con gái tên Thành là người có học, tính nết đoan trang, nghiêm chỉnh. Chúng tôi làm quen khá nhanh, trò chuyện vui vẻ. Một lần tôi hỏi :
-Ở đây có những loại sách nào đọc hay ?
Cô kể một loạt, trong đó có một số sách của nhóm Hàn Thuyên viết có vẻ mácxít. Bây giờ thì mới biết mấy người viết trong nhóm này "mượn màu mácxít đánh lừa con đen", lí luận của họ là lí luận trốtkít (đệ tứ) chống lại chủ nghĩa Mác-Lênin. Nhưng lúc đó tôi say sưa nghiền ngẫm các luận điểm mới mẻ, tưởng tiếp thu được những điều cao siêu, thâm thúy (không hiểu đó là những "nọc độc" sau này phải mất công gột rửa).
Tôi xin một thẻ đọc sách ở thư viện Viễn Đông bác cổ. Tại đây số người đến đọc không đông, ra vào dễ dàng. Tôi thấy mình thạt có duyên, được gặp cụ thâm nho Bùi Trình Khiêm, là thân phụ nhà thơ Bùi Hạnh Cẩn. Cụ dạy thêm cho chữ Nho và Khổng học. Tôi đã học Kinh Thi, Kinh Lễ và Tứ Thư (Đại Học, Luận Ngữ, Trung Dung, Mạnh Tử)...Tôi đọc kĩ cuốn Khổng Học Đăng của cụ Phan Bội Châu...Nhờ vậy, tôi hiểu sâu thêm Nho học giúp cho đạo làm người.

Trong một số lần vãng cảnh chùa Quán Sứ, tiếp xúc với nhà sư Thiều Chửu trụ trì, tôi được hướng dẫn bước đầu về đạo Phật. Tạp chí Đuốc Tuệ có thêm một độc giả trẻ tuổi. Tôi tiện dịp đọc báo Quan Âm và Từ bi âm của hội Phật giáo Trung kì xuất bản ở Huế. Trước đây bộ máy cai trị ở Quảng Nam có thể có lúc để ý đến tôi, nhưng nay họ thấy tôi nghiên cứu đạo Khổng, đạo Phật là những thứ không chống đối nhà nước thì, dưới con mắt họ, tôi thuộc loại vô hại, khỏi mất công theo dõi. Tôi sống yên thân, tha hồ đưa vào "bộ nhớ" vô số thứ từ thuở bé chưa hề biết. Một vài tín đồ Cao Đài phục tôi hiểu sâu biết rộng, lí luận đâu ra đấy nên thỉnh thoảng chu cấp cho một món tiền đủ sống tằn tiện.

Cám ơn bác Phó bài viết về đạo cao đài nhé. Em rất hoan nghênh và mong nhận được các ý kiến đóng góp của các bác . Cuốn hồi kí này được thực hiện khi ông em tuổi đã cao, sức khỏe yếu, trí nhớ giảm nhiều nên nếu có chi tiết nào không chính xác về thời gian v.v..., các bác cứ góp ý hộ em nhé.
Oshin
Được Oshin sửa chữa / chuyển vào 12:11 ngày 09/10/2002

Đầu năm 1944, tôi gặp ông Lê Dư-là nhà học giả lấy em gái nhà văn hóa Phan Khôi. Trong khi trò chuyện, nghe giọng xứ Quảng, ông hỏi quê quán, gia đình :
-Té ra chúng ta là người đồng hương...
Tôi nói hoàn cảnh mình đang đi học, bị Pháp theo dõi. Ông khuyên bọn tôi học tiếng Nhật. Tôi và Trần Luyện cùng theo học một lớp buổi tối do người Nhật mở, có thông ngôn người Việt phụ tá. Tuổi còn trẻ, óc minh mẫn như tờ giấy nhiều khoảng trắng, chúng tôi học khá nhanh. Chỉ vài tháng bọn tôi đã nghe được người Nhật nói và mình nói bằng giọng xứ Quảng họ cũng hiểu.
Thế rồi ông Lê Dư giới thiệu tôi đi làm cho hội Bác Ái (của Nhật), họ có nhà thương đặt ở khu vực hồ Thuyền Quang. Công việc của tôi là trực điện thoại ở văn phòng : nghe và trả lời bằng tiếng Nhật hoặc tiếng Pháp tùy trường hợp. Trần Luyện giỏi tiếng Nhật hơn thì được giới thiệu vào làm cho Kempetai (đội hiến binh), bây giờ có thể đi lại ngang nhiên không sợ Pháp bắt bớ nữa. Chúng tôi vẫn đi học tiếng Nhật, mặt khác nhờ trực điện thoại nghe người Nhật nói hàng ngày nên tôi luyện nói và nghe càng nhanh. Tôi làm gần một năm ở hội Bác Ái. Khoảng cuối năm 1944, ở Bắc kì chớm có nạn đói. Số người đi ăn xin tăng lên nhanh trên đất Hà Nội.

Một toán sĩ quan Nhật gồm một viên quan năm, mấy viên quan tư, quan ba, quan hai lên mỏ thiếc Tĩnh Túc (Cao Bằng) yêu cầu viên chủ mỏ người Pháp "nhường việc khai thác" cho người Nhật (nói trắng ra là họ cướp mỏ này). Tôi được mang theo làm thông ngôn. Tiếng Pháp thì tôi tương đối khá, tiếng Nhật còn lơ mơ. Cho nên khi đàm phán, tôi dịch ý đại khái, chắc người sành Nhật ngữ có thể chê dịch không sát, không hết ý, mà cũng có chỗ dịch đại sai bét không biết chừng !
Tôi trọ ở một nhà bên ngoài mỏ, mấy sĩ quan Nhật ở một nhà khách, có bồi người Việt hầu hạ. Mới làm việc được mấy bữa thì tôi chia tay với người Nhật, một cuộc chia tay vĩnh viễn bất đắc dĩ.

Sáng hôm ấy, không hiểu được hầu hạ sao đó mà viên quan hai Nhật mắng chửi như tát nước vào mặt anh bồi. Anh này không biết tiếng, đứng im, chỉ thấy thái độ gắt gỏng la lối ngày càng tăng của ông quan hai Nhật mà không biết cách làm thế nào để y dịu cơn giận dữ. Tên này mặt đỏ phừng phừng, tưởng anh ta lì, bèn sấn tới, giáng một bạt tai nảy lửa làm anh ngã xuống đất. Nếu y đeo kiếm cạnh sườn, có thể anh ta đã xơi một nhát ! Tôi từng chứng kiến sự hống hách của bọn phát xít Nhật từ quan đến lính ở đất Hà Nội. Chúg tốn công rao giảng học thuyết Đại Đông Á trên báo chí, sách vở "châu Á là của người châu Á", "người Nhật và người An Nam cùng là dân da vàng, đồng văn, đồng chủng; người Nhật sẽ giúp lấy lại độc lập cho người An Nam"... toàn những điều nghe ra thật tốt đẹp. Nay tận mắt thấy người mình bị sỉ nhục thô bạo, lòng tự tôn dân tộc trỗi dậy, tôi mới nói với viên quan hai nọ :
-Anh là người của một dân tộc lớn hùng mạnh, muốn đi chinh phục thế giới thì anh phải làm gì để người ta phục kia. Anh đối xử với người bồi quá tệ như thế này, khinh người ta như con vật thật không đúng. Lần đầu tiên tôi phải nói điều này để anh suy nghĩ lại.
Tên này quay qua xáng tôi một bạt tai choáng óc. May tôi không té. Phản xạ tức thì vì bị nhục hết mức, nhanh như chớp, tôi dùng miếng võ Bình Định lên gối xuống cùi, vòng một tay kẹp cổ y, vít đầu xuống, thúc đầu gối trúng mỏ ác, đồng thời dộng cùi tay kia vào huyệt đạo gần đốt sống cổ. Miếng đòn hiểm này khiến y xụi lơ, ngất xỉu. Đây là đòn nặng, không gây chết người nhưng kẻ trúng đòn rất lâu mới tỉnh. Người bồi đã chạy ra khỏi phòng. Tôi suy nghĩ rất nhanh : ở lại không được rồi, tam thập lục kế tẩu vi thượng sách ! Khóa trái cửa lại, để mặc y nằm trơ đó, tôi đi nhanh về nhà trọ thu xếp quần áo, ra bến xe vừa đúng lúc có chuyến xe xuôi về Thái Nguyên. Vài ngày sau tôi lần tìm đường về Bảo An, trong lòng trĩu nặng mối lo : bọn Nhật truy nã. Nhắm thấy ở lại quê không an toàn, tôi quyết định tìm vào Nam kì, đất rộng người thưa, làm ăn sinh sống dễ dàng hơn xứ Quảng.
Được Oshin sửa chữa / chuyển vào 17:26 ngày 11/10/2002

Em mới đi Vũng Tàu về. Bây giờ xin được tiếp tục
4.
Từ lâu, qua sách báo, tôi biết đất Biên Hòa có nhiều sở đồn điền cao su đất đỏ, đất xám mênh mông. Khi tôi lên đường, năm anh em trẻ hơn, là tín đồ Cao Đài cùng xứ có tinh thần yêu nước, xin đi theo để học võ và kiếm cơm thiên hạ. Chúng tôi dằn lưng món tiền nhỏ đủ đi tàu xe và chờ kiếm việc.
Xuống ga Biên Hòa, dò hỏi xem có chỗ nào mướn nhân công, chủ nào dễ chịu để tìm nơi tá túc. Có người mách tôi gặp ông trưởng tòa Trần Quang Nghiêm, là người hào hiệp có tiếng ở vùng này. Trưởng tòa còn gọi là mõ tòa (chữ Hán : thừa phát lại) là viên chức tòa án giữ việc chuyển đạt mệnh lệnh của tòa, có mặt trong phiên xử để xướng danh bị cáo và thi hành các quyết định của tòa án trước kia (nay tòa án ta không có chức danh này).Tôi mới 27, gần ba mươi tuổi, ông khoảng gấp đôi. Đó là một người vóc dáng to lớn đường bệ, nói năng chậm rãi cởi mở, có sức thu hút người đối thoại.
Tôi trình bày sơ hoàn cảnh bản thân và mấy bạn đồng hương. Ông lắng nghe chăm chú, sau đó cho biết ông có một sở (vườn) quít rộng ở Bình Thạnh, cạnh sở cao su cũng của ông, nằm bên kia sân bay Biên Hòa cách tỉnh lị dăm cây số đường tắt. Cây trồng ở đấy lâu năm đã già cỗi, anh em có thể phá đi, trồng thứ khác sinh lợi hơn. Tôi trình bày kế hoạch trồng dâu nuôi tằm dệt tussor được ông chấp nhận.
Ông cho vay một số tiền làm vốn ban đầu. Sở quít có một căn nhà lá rộng, chúng tôi ở luôn đó, kéo thêm dăm bảy thanh niên địa phương, hàng ngày phân công nhau cuốc đất, nhặt cỏ, tìm mua hom dâu. Cậu Cửu người quê tôi khéo tay tận dụng gỗ, đóng được chiếc khung cửi sau một thời gian ngắn. Anh em lao động ban ngày, buổi tối học võ. Những đêm sáng trăng là những buổi tập lý tưởng. Đang sức trai, không ai phàn nàn về sự ăn ở thiếu thốn kham khổ. Cái nông viện theo cơ bút của Đức Thánh Trần đã được thực hiện tại sở quít Biên Hòa này, mang tên Tráng sĩ trại, cái tên như trong truyện kiếm hiệp Tàu !

Ở một thời gian, qua vài lần tiếp xúc nữa, tôi hiểu ông trưởng tòa Nghiêm là người yêu nước kín đáo. Ông để ý chuyện chúng tôi làm, sẵn sàng giúp đỡ khi cần thiết. Tôi thường tìm đọc thêm sách báo tiến bộ, mặt khác mở rộng quan hệ giao du. "Hữu xạ tự nhiên hương", nhà ông trưởng tòa là nơi một số cán bộ cách mạng hay lui tới. Tôi biết anh Huỳnh Văn Hớn, anh Lê Thái, anh Đặng Nguyên, anh Nguyễn Đình Ưu, anh chị Trương Văn Bang...vào khoảng đầu năm 1945.
Anh Hớn, anh Nguyên chắc có nghe ông trưởng tòa nói về tôi nên các anh chủ động tìm gặp, chuyện trò. Từ việc làm ăn, các anh dần dần chuyển sang chuyện cách mạng, lúc đầu còn nói xa xôi, sau mới đi thẳng vào vấn đề. Tôi đón nghe mà lòng rất vui, nói nôm na : các anh bắt đầu mở mắt cho tôi đi theo Đảng (nói theo kiểu đạo Cao Đài là được khai quang điểm nhãn). Tôi nói lại cho số anh em ở trại Tráng sĩ, họ nghe như uống từng điều mới mẻ. Tuy nhiên, tín điều Cao Đài cũ và cái mới giằng co trong óc tôi, còn chưa phân thắng bại hẳn.

Anh Nguyễn Đình Ưu, người huyện Nghi Lộc (Nghệ An) làm giám đốc ngân hàng Nông phố O.I.C.A.M, giỏi tiếng Nhật, anh Nguyễn Xuân Diệu, người Thanh Chương (Nghệ An) là nhân viên sở Trước bạ, hoạt động ở Hòa Hưng (Sài Gòn) một số lần đến sở quít chơi với tôi. Các anh động viên tôi làm tốt công việc đang theo đuổi. Rồi tôi gặp anh Hà Huy Giáp, không nhớ do ai giới thiệu. Anh Giáp thích trò chuyện với tôi vì thấy tôi sôi nổi, tiếp thu vấn đề nhanh, những điều chưa biết đều hỏi kĩ. Hồi tưởng lại giai đoạn mấy tháng ngắn ngủi trước Cách mạng tháng Tám 1945 này, tôi thấy kim la bàn đời mình trùng hướng của cách mạng.
Tôi được đọc một số sách báo cộng sản thứ thiệt, mới thắc mắc : tại sao hai tờ báo La Lutte và Le Peuple đều tuyên truyền cách mạng mà lại đả kích nhau kịch liệt ? Các anh giải thích đệ tam quốc tế có bản chất cách mạng khác với bọn đệ tứ "lập lờ đánh lận con đen" giả danh để chống phá cách mạng rất nguy hiểm...Học vỡ lòng từng chút từng chút như vậy, dần dần tôi hiểu mình tập hợp anh em để dạy võ và nói chuyện yêu nước là đúng chủ trương của Đảng, cần tiếp tục duy trì, phát triển.

Sau ngày Nhật đảo chính Pháp (9-3-1945), báo chí Sài Gòn hàng ngày đăng nhiều tin chiến sự. Nhật kiểm duyệt bưng bít kĩ, song không thể không thú nhận sự thất trận của chúng trên chiến trường châu Á-Thái Bình Dương. Berlin đã bị quân dội Xô Viết chiếm, phát xít Đức đầu hàng Đồng minh. Mussolini và phát xít Ý đã diệt vong từ trước. Trục Đức-Ý -Nhật gãy đổ tan tành.
Nhân dân Biên Hòa đồn đại khá công khai về phong trào ********* đang lan rộng ra cả nước. Lần đầu tiên tôi nghe được chuyện ********* cũ, ********* mới, nghe thế thôi chứ chưa phân biệt hai thứ ********* này khác nhau thế nào. Rồi phong trào Thanh niên tiền phong lan từ Sài Gòn về Biên Hòa như nồi nước sắp sôi. Lúc đó, anh Huỳnh Thiện Nghệ-xuất thân moniteur Phan Thiết- là thủ lãnh Thanh niên tiền phong Biên Hòa. Số TNTP cả tỉnh Biên Hòa hồi này lên tới hàng chục ngàn, làng nào cũng tổ chức. Đó là lực lượng rất đông đảo, nòng cốt cho tổng khởi nghĩa trong tỉnh vài tháng sau.

Khoảng đầu tháng 8-1945, các anh Hà Huy Giáp, Ung Văn Khiêm đi ra Bắc. (Sau này nghe anh Hà Huy Giáp nói lại tôi mới biết các anh được triệu tập họp hội nghị Tân Trào, người giao liên truyền đạt là chị Lan, vợ anh Văn Tiến Dũng). Tôi biết tiếng Nhật, được các anh cho đi cùng tới Quảng Nam để có thể ứng phó phần nào với bọn Nhật. Một viên sĩ quan Nhật ngồi ghế đầu nên suốt chặng đường từ Biên Hòa tới Điện Bàn xe đò này không bị xét hỏi lần nào. Ngồi xe đò mấy ngày, tôi học thêm một số điều mới mẻ qua trò chuyện với các anh.