HUY?N THO?I L?A VÀ M?T TR?I VI?T NAM: THÁNH DÓNG

HUY?N THO?I L?A VÀ M?T TR?I VI?T NAM: THÁNH DÓNG

HUY?N THO?I L?A V M?T TR?I VI?T NAM: THNH DểNG
M?c L?c


Tr?n Ng?c Ninh



Truy?n thuy?t v? Thỏnh Dúng du?c k? h?ng nam ? H?i Dụ, H?i Dúng. Tờn ch? c?a lng Dúng l Phự é?ng, nay l huy?n Tiờn Du, B?c Ninh, theo s?c vua ban thỡ dõy l noi sinh c?a Dúng. Th?i d?n sinh v du?i tri?u vua Hựng th? Sỏu, nh H?ng Bng, t?c l vo d?u kho?ng th?i huy?n tho?i dõn t?c. C? m?t vựng chõu-th? t? B?c-Ninh, Vinh-Phỳ, Vu-Ninh, d?n nỳi Tam-é?o, Son-Tõy d?u cú nh?ng t?c truy?n l nh?ng bi?n thỏi c?a huy?n tho?i. é?n d?i Nh Lờ thỡ chuy?n Thỏnh Dúng du?c chớnh-th?c chộp, th? nh?t l b?i Ngụ Si Liờn (ti?n si nam é?i-B?o th? ba, d?i Lờ Thỏi Tụng, Hn-Lõm Vi?n-si, s? quan Qu?c-S? quỏn) trong b? é?i Vi?t S? Kớ Ton Thu, sau l b?i Tr?n Th? Phỏp v?i s? hi?u chớnh c?a Vu Qu?nh (1453-? Ti?n Si 1479, L? B? Thu?ng-thu) v Ki?u Phỳ (1450-? Ti?n Si 1476) trong cu?n Linh Nam Chớnh Quoỏi. T?p l?ch s? di?n ca Thiờn Nam Ng?-l?c (Tỏc gi? khuy?t danh cu?i th? k? XVII) k? l?i chuy?n Thỏnh Dúng nhu m?t truy?n kớ, r?i t?p é?i Nam Qu?c s? Di?n-ca (1870-1873) c?a Lờ Ngu Cỏt/Hm Biờn-tu, n sỏt Cao B?ng v Ph?m éỡnh Toỏi (C? nhõn, n sỏt Son Tõy) núi d?n Dúng m?t cỏch so lu?c. Hai sỏch di?n-ca sau d?u theo th? l?c-bỏt, tuy cung d?u cú ý mu?n cho thnh van tho "tao nhó", "l?ch s?", nhung nhi?u do?n chua d?t du?c v v?n cũn gi?ng bỡnh dõn gi?n d?, l?i cũn mu?n gi?ng d?o d?c theo ki?u T?ng-Nho. Tụi sao chộp v trớch l?c hai sỏch ?y d? cỏc d?c gi? th?y rừ r?ng cỏc v? van thõn d?i tru?c khụng nh?ng khụng hi?u n?i s? hựng-trỏng ngang-tng huy?n-di?u c?a ngu?i anh-hựng huy?n-tho?i, l?i cũn mu?n r?n ộp ngu?i anh-hựng khai son phỏ th?ch, t?o d?ng van-húa trong th?i bỡnh-minh c?a dõn t?c vo trong cỏi khuụn g? vuụng-v?n thụ-so c?a m?t d?o Kh?ng-M?nh dó b? g?t rua d? thnh m?t cụng c? chớnh-quy?n.

Bi c?a Lờ Ngụ Cỏt- Ph?m éỡnh Toỏi g?m cú dỳng 18 cõu l?c bỏt:

Sỏu d?i Hựng v?n v?a suy
Vu-ninh cú gi?c m?i di c?u ti.
Lng Phự-d?ng cú m?t ngu?i
Sinh ra ch?ng núi, ch?ng cu?i tro-tro.
Nh?ng ng? oan trỏi bao gi?,
No hay th?n tu?ng d?i ch? phong võn.
Nghe vua c?u tu?ng ra quõn,
Tho?t ng?i, tho?t núi muụn ph?n khớch-ngang.
L?i thua m?, d? c?n vuong,
L?y trung lm hi?u m?t du?ng phõn minh.
S? v? tõu tru?c thiờn dỡnh,
Guom vng, ng?a s?t d? binh ti?n vo.
Tr?n mõy theo ng?n c? do,
Ra uy s?m sột, n?a chi?u gi?c tan.
o nhung c?i l?i Linh-san,
Tho?t d thoỏt n? tr?n-hon lờn tiờn.
Mi?u-dỡnh cũn d?u c?-viờn.
Ch?ng hay chuy?n cu luu truy?n cú khụng?

(é?i-Nam Qu?c-s? di?n ca)
B?n Hong Xuõn Hón, 1949

Thiờn Nam Ng? L?c k? di hon, v cung nhu truy?n thuy?t ? m?t vi noi, dó bi?n Dúng thnh m?t anh-hựng huy?n-tho?i (heros), l?n l?n v?i m?t s? nột cũn luu l?i c?a huy?n-tho?i nguyờn th?y.

Linh Nam Chớch Quỏi c?a Tr?n Th? Phỏp (Vu Qu?nh, Ki?u Phỳ) cung ? trong tỡnh tr?ng ?y. Tụi nh?n xột r?ng cỏc tho?i k? du?c ghi l?i nh?ng nam 1968 v 1972 d?u ớt nhi?u cú pha nh?ng chi ti?t hay t?-d? cú tớnh cỏch duy-v?t thụ-so khụng mỏc-xớt, nhu Maxim Gorki gi?ng th?n tho?i c? helen. V? phuong di?n ny, cỏc h?c-gi? mỏc-xớt cung ph?m l?i-l?m c?a cỏc h?c-gi? nho gia: c? hai thuy?t d?u c? phỏ huy?n v t?y u? cỏc huy?n-tho?i d? thu nh?n huy?n-tho?i vo vũng ý-h? chớnh th?ng. Ngoi ra, cỏc huy?n tho?i Vi?t-Nam cung nhu cỏc huy?n tho?i c?a th?n-d?o Nh?t-B?n, d?u cũn b? s?a d?i theo nh?ng tin-tu?ng dớnh d?n Ph?t-giỏo Trung-Hoa. Vỡ h?u h?t cỏc ngu?i Vi?t-Nam cung cũn nh? nh?ng nột chớnh c?a huy?n tho?i Thỏnh Dúng, nờn tụi k? l?i m?t tho?i-thuy?t t?ng-h?p ch? cú nh?ng s? ki?n c?t lừi, pha l?n nh?ng nghi-th?c liờn h? cũn t?n t?i ? d?a phuong, nhung d? b?t khụ-khan, tụi mu?n m?t vi cõu van v?n trớch l?i hỏt x?m trong H?i Dúng (Thỏng Ba) v vi do?n c?a Thiờn Nam Ng? L?c. Nh?ng ph?n trớch l?c d?u in ch? ng? v ghi rừ xu?t x?.

Khi L?c Long Quõn (Lang éa C?n, theo truy?n thuy?t Mu?ng) lm xong cụng-vi?c l?p ra non nu?c v dỏnh du?i cỏc loi qu? d? qu?y nhi?u phỏ phỏch, an th?t ngu?i trờn d?t li?n v d?c b? bi?n thỡ Ngi m?t di ("bay v? tr?i" theo cỏch núi c?a hỏn van). Tru?c khi di, Ngi cú d?n r?ng n?u cú s? nguy-nan de d?a con chỏu dũng-dừi thỡ cú th? kờu g?i v Ngi s? v? c?u nguy.
T? dú ? d?t L?c, du?i s? lónh d?o c?a vua (bua/b?/, tờn truy?n t? d?i Lang-Quõn) m?t n?n van-hi?n m?i du?c xõy d?ng, dõn chỳng s?ng an l?c v?i cụng vi?c c?y c?y.

Ngu?i ngu?i gi? phỏp, nh nh ? yờn
(TNNL)

B?ng nhiờn vo kho?ng d?i Hựng th? Sỏu, kh?p m?t vựng bao g?m K? Trõu, K? Cỏo, K? Ng?a, K? Súc, t? Tiờn Du, B?c Ninh d?n Tam é?o, Son Tõy, gi?c cu?p n?i lờn nhu ruoi nhu b?, cu?p phỏ, gi?t h?i dõn lnh, s? s? hói v b?t yờn lan trn t? lng ny sang lng khỏc khụng ng?t khụng ngoi. Thiờn Nam Ng? L?c k? cu?c lo?n ny nhu du?c t? ch?c b?i m?t b?n gi?c t? xung l nh n, v?i m?t tờn d?u d?ng t? nh?n l vua:

n-vuong sai tu?ng phỏ thnh,
Binh dũng muụn d?i, tu?ng tinh m?t nghỡn,
é?p b?ng é?t Vi?t son xuyờn,
C? ch?ng cho m?c, du?ng nờn tuy?t ngu?i
(TNNL)

Nhung th?c s?, dõy ch? l nh?ng dỏm gi?c c? n?u cú, vỡ ngoi nh Thuong-n ? Trung Hoa ra, chua cú m?t nu?c no trong cừi éụng cú th? dó cú m?t quõn d?i dụng d?o, cú t? c?c (binh, tu?ng), cú hu?n-luy?n ( dũng, tinh) nhu du?c k?. Cỏi tờn Nh n cung l cỏc nh nho d?i sau d?t ra, vỡ nh n th?c cũn ? tớt mự trong cỏi khỳc u?n c?a Hong-H, v?i khụng bi?t bao nhiờu b? l?c khụng-tờn, khụng-s?, chua bi?t c?y lỳa, ngan cỏch ? kho?ng gi?a, r?i m?i t?i lónh th? c?a dõn L?c-Vi?t. Vua Hựng cung chua ch?c gỡ dó cú "thnh", v huy?n tho?i cung khụng núi gỡ d?n binh-d?i c?a "Nu?c L?c" (?)

Linh Nam Chớch Quỏi k? r?ng dõn kh? quỏ, dờm dờm ng?a m?t lờn tr?i m kờu r?ng: "B? oi! B? ? dõu m khụng v? c?u cỏc con!"

? Lng Súc, cú hai v? ch?ng ? v?i nhau dó lõu m khụng cú con. Nh nghốo, ch? tr?ng rau tr?ng c d? s?ng. M?t truy?n thuy?t ? vựng Nũn, nay l lng Phự D?c (Cỏnh N?i), k? r?ng m?t b?a, ngu?i v? th?y trờn d?t sau vu?n rau cú m?t v?t lừm gi?ng nhu d?u chõn ngu?i m to l?m. B uom th? chõn mỡnh vo v?t lừm. T? dú th?y khỏc trong ngu?i, b?ng v ng?c m?i ngy m?t l?n. Mu?i thỏng sau thỡ sinh ra m?t d?a bộ con trai, nh? hon cỏc tr? so sinh khỏc nhi?u.

Tuy v?y, hai v? ch?ng v?n m?ng l?m. Ngu?i m? hng ngy cho con bỳ v m?m com cho con, nhung ch?ng nh?ng nú khụng ch?u an v khụng l?n lờn, m dó ba nam nú cung v?n "ch?ng núi, ch?ng cu?i, tro tro (éN.QSDC). T.N.N.L cung k? nhu th?: d?a bộ sinh ra

Ch?ng ng?i ch?ng núi ch?ng an hoi n?m"

M?t b?a kia, dang ng?i choi bờn c?nh giu?ng con trong nh thỡ th?y ngoi ngừ cú ti?ng mừ kờu, r?i ti?ng loa g?i t?t c? b con l?i xúm nghe l?i truy?n c?a Vua, cú gi?c dang phỏ d?t phỏ nu?c, cu?p c?a gi?t ngu?i, de d?a s? yờn ?n c?a xúm lng, xõm ph?m vo mi?u th? cỏc é?ng, cỏc Ngi v c? m? mó cha m? c?a dõn; v?y kh?p m?i nh, khụng k? dn ụng, dn b, ai l ngu?i cũn kh?e m?nh cung ph?i dúng gúp, s?a so?n, mi dao cho s?c, d?o lao cho nh?n, d? ra dỏnh gi?c khi chỳng d?n g?n lng.

Hai v? ch?ng gi nhỡn nhau. Ngu?i v? ?a nu?c m?t núi:
"ễng v?i tụi d?u cú tu?i c? r?i, s?c dó du?i, di l?i cũn ph?i ch?ng g?y, lm sao dỏnh gi?c du?c bõy gi??"
Ngu?i ch?ng th? di núi:
"Ph?i chi con mỡnh nú l?n hon m?t chỳt, bi?t di bi?t d?ng..."
B?ng ? trờn giu?ng tre, d?a bộ dang n?m d?t-nhiờn ng?i d?y; t? lỳc l?t lũng, ch?ng bi?t khúc bi?t cu?i, nay c?t ti?ng núi:
"B? m? kh?i lo bu?n, ra g?i ụng mừ vo dõy cho con."

ễng gi b gi gi?t mỡnh, n?a m?ng n?a s?, c? th? l?p c?p ch?y ra, quờn c? g?y, b? c? gu?c, r?i rớt g?i ngu?i mừ dang rao ngoi ngừ vo nh. Ngu?i lng dang xỳm quanh d? h?i tin t?c v? th? gi?c cung kộo nhau theo vo. Ch? th?y d?a bộ, nh?nh hon cỏi n?m tay, d?ng trờn giu?ng tre, rừng r?c phỏn:

"Ny ụng Mừ, ụng v? ngay b?o Vua:
éỳc m?t ng?a s?t ngn cõn
Luy?n m?t vi?t s?t ngu?i ph?n c? cao
(T.N.N.L)

s?m dua lờn dõy, tụi k?p di dỏnh gi?c."

Ngu?i mừ tr? m?t ra nhỡn, chua d?ng d?y, thỡ ngu?i lng d?ng ch?t trong nh ngoi ngừ dó nh?t t? reo hũ vang d?ng, d?c:
"éi di, mau lờn, cũn d?i gỡ n?a."

Ngu?i mừ quay mỡnh ra c?a, ba chõn b?n c?ng ch?y m?t m?ch v? kinh, b? quờn c? loa, c? mừ. V? t?i noi, xụng vo cung, tõu vua t?t c? s? ki?n x?y ra ch? cú m?t cõu, v núi thờm: "Ghờ quỏ! M?ng quỏ! Ngi v?!" r?i g?c xu?ng ch?t. Lớnh ch?y ra khiờng ngu?i t? si vo, v Vua khụng m?t thỡ gi?, ra l?nh:

Truy?n cho dó tu?ng cỏc noi
B? than lũ d?p ng?t tr?i l?a nung
Ba tram c?c chớnh dó cụng
M?t tu?n luy?n dỳc ng?a cựng vi?t nay
(TNNL)

v cho lớnh dem ngay d?n lng Dúng cho Thiờn-tu?ng.

Trong khi ?y thỡ ? lng, dõn lng ựn ựn d?n nh Dúng. Ch? th?y d?a bộ d?ng th?ng vuon vai m?t cỏi, l?n lờn ngang d?u m?i ngu?i, vuon lờn m?t cỏi n?a, d?u d?ng vo mỏi nh nh?y xu?ng d?t, ra ngoi sõn, vuon lờn m?t cỏi n?a, cao b?ng ng?n tre; c?t ti?ng l?n nhu ti?ng s?m gi?a tr?i, b?o m?i ngu?i v? dem com v?i c ? cỏc nh d?n.

Com th?i (hóy) th?i cho d?y b?y nong,
C th?i mu?i l?y ba g?ng...
(Bi hỏt Thỏnh Dúng, theo Cao Huy é?nh

Com du?c khiờng, c du?c gỏnh t?i, Dúng d?ng an.
B?y nong com, ba (gỏnh) c,
U?ng m?t hoi nu?c c?n d khỳc sụng
(theo Cao Huy é?nh)

Khi ng?a v guom (cú noi núi l rỡu, cú noi k? l lao hay g?y) c?a Vua du?c lớnh khiờng d?n, cựng v?i nún s?t, gi?y s?t v qu?n ỏo s?t, to l?n khỏc thu?ng, Dúng dún nh?n v m?c vo v?a khớt nhu dỳc; thột lờn m?t ti?ng, nh?y v?t lờn mỡnh ng?a, t?c thỡ ng?a s?t ch?m lờn:

L? thay ng?a s?t t? nhiờn
Gi?m lờn d?ng d?t thột lờn d?y tr?i
(TNNL)

Cũn Dúng thỡ
Con m?t sỏng nhu v? sao
Luu linh ch?p ch?i tút vo d?u tinh
?m ?m du?ng ti?ng lụi minh
H? b? long hnh nh?t giỏc thiờn tu
....
C?m con thi?t b?ng mỳa choi
Cỏn d?i é?u bớnh duụi d?i Nam minh
Ti?ng ran qu? kh?c th?n kinh
Thu vng lỏ r?ng xuõn xanh hoa tn
(TNNL)

Th? r?i ngu?i ng?a th?ng phúng vo dỏm gi?c, chõn ng?a d?m xu?ng d?t thnh nh?ng l? chum sõu ho?m d?n nay cũn th?y, mi?ng ng?a phun ra l?a, cõy c?i hai bờn du?ng b? chỏy cũn d? l?i v?t xộm den. Dúng d?ng trờn mỡnh ng?a vung guom ph?t ngang ph?t d?c, gi?c ch?t nhu r?, th?y xỏc d?y du?ng. é?n chi?u thỡ guom s?t g?y, Dúng vuon tay nh? tre r?ng vung lờn, qu?t xu?ng, uy th?n sỏng chúi d?y tr?i:

M?t mỡnh t? d?t h?u xung
Muụn quõn ch?ng s? ngn vũng ch?ng lo
Ngy b?ng tru?ng d? m?t mự
Tung honh ng?a s?t th? nhu tru?ng x
(TNNL)

Quõn gi?c "nỏt ra nhu nu?c, tan ra nhu bốo". é?n chi?u thỡ gi?c h?t, nu?c yờn, su?t m?t gi?i d?t t? Tiờn Du d?n Tam é?o, khụng cũn búng m?t tờn b?t luong phỏ r?i, dõn chỳng cỏc lng di theo v?t chõn ng?a d?n d?p du?ng xỏ d?ng ru?ng s?ch quang, c?nh v?t l?i yờn tinh, trong sỏng.
Dúng cu?i ng?a lờn d?n d?nh nỳi Con Súc thỡ c?i ỏo treo lờn cỏi cõy trờn d?nh nỳi r?i c? ngu?i l?n ng?a bay vo dỏm mõy ? chõn tr?i m bi?n m?t.

Chuy?n c?a Dúng du?c k? nhu vi tớch c?a m?t v? anh-hựng c?u th?, m?t David Vi?t-Nam bộ nh?, dó m?t mỡnh dỏnh ngó v ch?t d?u tờn tu?ng kh?ng l? Goliath, c?u dõn mỡnh kh?i cỏi h?a di?t vong.

Trong th?i tr? tu?i, cũn s?ng v?i nh?ng gi?c mo cú m?u s?c anh-hựng ch?-nghia, chớnh tụi cung nghi r?ng Dúng l hỡnh ?nh v bi?u tu?ng c?a dõn t?c, ch?u d?ng, nh?n nh?c (khụng cu?i, khụng núi), nhung khi c?n d?n, cú th? vuon lờn, trong phỳt ch?c thnh m?t ngu?i kh?ng l? s?t thộp, v?i m?t uy-l?c phi-phm v m?t lũng tin vụ-biờn ? s?c m?nh c?a van-húa (cõy tre) v chớnh-nghia (d?p gi?c vỡ hũa bỡnh); nhung khi xong vi?c, l?i b? h?t danh-v?ng, phỳ-quớ, tr? v? v?i hu-vụ.

Cỏi m?ng tu?ng lóng-m?n tiờu tan d?n trong nh?ng d?ng ch?m v d?u tranh v?i nh?ng s?c m?nh ngn v?n l?n l?n hon nh?ng Goliath c?a Thỏnh-Kinh C?u U?c hay dỏm gi?c c? d?i Hựng-vuong; tụi m?i hi?u du?c r?ng cỏi nhón-quan c?a huy?n tho?i Thỏnh Dúng hựng-vi v l?n r?ng d?n d? vụ cựng vụ t?n, cao hon m?i tu?ng tu?ng c?a ngu?i thu?ng chỳng ta.

Thỏnh Dúng l M?t Tr?i.

Trong th?i ti?n s? m ta g?i theo truy?n thuy?t l d?i H?ng Bng hay d?i Hựng-vuong. M?t Tr?i l é?ng é?i-Hựng é?i-é?m, é?i-L?c é?i-y, Chớ Cụng Chớ Chớnh, é?ng Sỏng T? d?y tỡnh thuong v?i con chỏu, m?t l?i dó h?a ngn d?i khụng quờn, luụn luụn, mói mói, d?u d?u tr? l?i, khụng núi, khụng cu?i, khụng l? hỡnh tớch cho d?n lỳc cu?i cựng, lỳc quy?t li?t, m?i vựng lờn m?t ý chớ v m?t s?c m?nh cao d?n tr?i xanh, sỏng lũa con m?t, d?t chỏy v xua du?i h?t nh?ng tn-b?o, b?t-luong, qu?-ma, mờ-mu?i v t?i-tam ngu-d?t dó u ỏm con ngu?i trong d?y-d?c c?a dờm.

éú chớnh l con ngu?i huy?n tho?i c?a Thỏnh Dúng. V l hỡnh ?nh c?a M?t Tr?i trong tu?ng-tu?ng c?a ngu?i so th?y ? Vi?t-Nam.

Khụng ai dó bi?t m?t tr?i l gỡ c?. Ngu?i ta cú th? nghi, nhu ngu?i Helen c? r?ng dú l th?n Phoebut Appolo, ng?i trờn m?t cỏi xe cú l?a, b?n ng?a v?i m?t ngu?i dỏnh xe. Ho?c nghi r?ng dú l m?t con qu? l?a, con cu?i cựng cũn s?ng sút sau khi chớn con cựng dn dó b? m?t ngu?i cung-th? b?n roi. Trong m?t do?n trờn, ta dó th?y r?ng ngu?i Nh?t tin l cú th?n n?, hi?n ra t? m?t ph?i c?a Ngu?i N? Nguyờn-Th?y, thnh M?t Tr?i, v t? m?t trỏi dó sinh ra m?t Th?n Nam l M?t Trang. ? Vi?t Nam ngy nay ta g?i M?t Tr?i v M?t Trang d?u l "ễng" c?, v cú nhi?u lớ do d? nghi r?ng ngy xua, ngu?i Vi?t nguyờn-so cung tin nhu ngu?i Nh?t v nhi?u dõn Nam é?o, r?ng kh?i th?y cú hai con m?t t? trờn nhỡn xu?ng. Nhung cung cú noi nghi r?ng M?t Tr?i v M?t Trang l hai anh em, hay l hai cha con. T?m th?i, ta cú th? quờn nh?ng bi?n-th? huy?n-tho?i khụng liờn h? d?n ngu?n-g?c c?a l?a d? tr? v? v?i huy?n tho?i Thỏnh Dúng.
Cú m?t th?i, trong m?t khu v?c c?a d?t Vi?t Nam m chõn tr?i phuong dụng l m?t bi?n v phuong tõy l nỳi, ngu?i ta th?y r?ng M?t Tr?i dó hi?n thõn thnh ngu?i v?i tờn l Dúng d? dem sỏng v trao l?a cho ngu?i. Th?i c?a ngu?i l th?i th?c, th?i s?ng, cũn th?i c?a Dúng l th?i huy?n tho?i.

Th?i huy?n tho?i l khụng th?i. Núi r?ng chuy?n Dúng x?y ra vo th?i Hựng vuong th? Sỏu ch? l d? d?t c?t truy?n vo m?t th?i theo qui u?c l th?i huy?n tho?i khụng th?-huy?n tho?i-hon. Bỏnh chung, bỏnh d?y ? th?i vua Hựng th? Sỏu. Tr?u cau cung ? th?i vua Hựng th? Sỏu. Son Tinh Th?y Tinh cung vo th?i vua Hựng th? Sỏu. Th?i huy?n tho?i l th?i cú th?c khụng th? th?c hon, vỡ d?u tớch cũn dú cho d?n ngy nay: v?t chõn ng?a s?t c?a Ngi cung nhu mi?ng tr?u mi?ng cau, nhu cỏi bỏnh chung bỏnh d?y. Th?i huy?n tho?i l th?i t?, l?p ra t?t c?. Th?i huy?n tho?i l th?i tr? di tr? l?i, vinh-c?u ph?c h?i. Th?i huy?n tho?i l th?i linh thiờng, th?i ? ngoi th?i gian u? t?p c?a cu?c s?ng.

Vỡ v?y nờn huy?n tho?i Thỏnh Dúng cú m?t ti?n khỳc l chuy?n L?c Long quõn.

L?c Long-quõn lỳc ch?t d?n dũ con chỏu r?ng s? tr? v? d? c?u con dõn n?u cú nh?ng tai h?a l?n ph?i c?u Ngi.* Abbộ Banier-La Mythologie Expliqueộ par l'Hustoni-Paris 1738,QII, trang 218. Theo Andrew Lang-Myth, Rilmel and Religin, Longman, Green....(?), London 1913, trang 18). L?c Long-quõn khụng ph?i tờn th?c c?a Ngi. é?i kh?i-th?y, khụng cú ngu?i no ? mi?n nam sụng Xanh (Duong T?) dựng hỏn t? lm tờn c?. éú l cỏc c? nh Nho Vi?t-Nam d?t ra nhu th? vỡ cỏc c? vi?t ch? Hỏn v khụng ai bi?t ti?ng vi?t c? (dó thnh t?-ng? sau th?i b Trung). Truy?n thuy?t Mu?ng cũn k? d?n chuy?n ngu?i B? nguyờn-th?y tờn l Lang éa C?n./Lang/ cú l? l cỏi ch?c tuong-duong v?i/vua/, ho?c l/é?c Th?y-t?/. Nhung r?i cỏc c? cho /c?n/ l /quõn/"vua", cũn /lang/ ph?i d?c tr?o di thnh/long/ "r?ng". Ch? phi?n cỏi l con r?ng l m?t con v?t huy?n tho?i, xu?t x? t? Sumer ? Lu?ng-H-d?a (Mesopotamia). ? Trung Hoa, nh Thuong-n cung cũn chua bi?t d?n con r?ng. Sau khi di?t nh Thuong r?i thỡ nh Chu m?i l?p con r?ng lm bi?u tu?ng huy?n-tho?i c?a quy?n vua, cú l? l do ?nh hu?ng c?a Sumer-Babylonia truy?n qua Trung-Asia, d?n r? Chu ? mi?n Tõy-B?c m chua vo d?n Nh Thuong. Sau con r?n /long l con li t?c kỡ lõn, m?t con v?t huy?n-tho?i cung khụng cú th?c (m ngu?i chõu Europa g?i la 宩corne/, con é?c giỏc). C? d?n hai con cu?i cựng c?a t? linh l con qui, con phu?ng cung khụng ph?i l sinh v?t th?c, m l v?t th?n, khụng ph?i l con rựa thu?ng (m ngu?i hoa coi l m?t con v?t x?u xa, h? ti?n) v con cụng, con tri (m h? an th?t).

L?c Long Quõn, theo truy?n thuy?t l th?y t? c?a ngu?i Vi?t Nam. Sỏch xua chộp l?i nhu v?y; sỏch c? nh?t l m?t t?p Ngo?i s?, trong b? é?i Vi?t S? Kớ Ton Thu c?a s? th?n Ngụ Si Liờn d?i Lờ Thỏi Tụng.

Ngụ Si Liờn l m?t d?i nho si c?a nu?c ta, nu?c é?i Vi?t theo qu?c hi?u th?i dú, t? d?i Lý. ễng theo guong Tu Mó Quang, m?t nho si v m?t d?i trớ th?c d?i nh Hỏn ? Trung Qu?c, dó vi?t b? S? Kớ d?u tiờn c?a Trung Hoa, d? vi?t b? S? Kớ d?u tiờn c?a é?i Vi?t. Khi chộp chuy?n L?c Long Quõn v Ngo?i-S? c?a é?i Vi?t, ụng dó l?p d?nh hai di?u m th?i nay, v?i s? hi?u bi?t m?i, ta ph?i coi l sai l?m.

S? sai l?m th? nh?t l d? huy?n tho?i vo trong l?ch s?, cho huy?n tho?i l s? kớ. Ngy xua, ? c? Helen Euhemerus (316 T-Kt) dó thuy?t r?ng huy?n-tho?i v cỏc th?n l nh?ng chuy?n th?t phúng d?i. Thuy?t ny b? bi bỏc trong trong th?i Trung-C? vỡ cỏc nh tụn-giỏo h?c b?o r?ng cú th?n cú thỏnh th?c, th?n thỏnh khụng ph?i l ngu?i, v Euhemerus l khụi hi. Ngụ Si Liờn khụng nh?ng cho L?c Long Quõn l cú th?c, m cũn nh?n r?ng L?c Long Quõn v u Co l qu?c t? thỡ cung quỏ d? tớnh.

S? sai l?m th? hai l dó vi?t tờn c?a m?t ngu?i huy?n-tho?i Vi?t Nam b?ng Hỏn t? l 즣7841c Long Quõn/ nhu th? l dỳng v dớch tờn c?a ngu?i ?y, trong khi dõy ch? l phiờn õm. Do dú m phỏt sinh ra c? m?t sõu chu?i sai l?m, nuụi du?ng m?t th? ch? nghia dõn t?c ?u tri quỏi nhỡn v? m?t quỏ kh? ?o huy?n, khụng nh?ng l l?c h?u m cũn t? h?i. Tụi t?ng d?c cỏc b?c d?i anh-hựng nhu Tr?n Qu?c Tu?n, Nguy?n Trói, Nguy?n Hu?, cỏc nh cỏch m?nh nhu Phan B?i Chõu, Phan Chu Trinh, ch?ng khi no th?y cú m?t l?i b?u vớu vo huy?n-tho?i d? khờu ng?n l?a yờu nu?c trong qu?c dõn.

Tờn th?c, tờn ti?ng Vi?t c?, c?a ngu?i anh-hựng huy?n-tho?i m t? Ngụ Si Liờn ta g?i l L?c Long Quõn, l gỡ, khụng ai bi?t.

é? v?n d? ?y v nh?ng v?n d? ph?c-t?p cú th? gõy súng giú vụ ớch sang m?t bờn, tụi xin cỏc quớ d?c-gi? c?a sỏch ny t?m th?i hóy ch? nh?n huy?n tho?i l huy?n tho?i v nhỡn vo huy?n tho?i v?i nhón quan v s? hi?u bi?t c?a d?i nay.

Toi nhỡn nh?n huy?n-tho?i L?c Long Quõn trong c?t-t?y cung l m?t huy?n tho?i m?t tr?i. T? cừi hu vụ lờn nỳi (g?p cụ gỏi dũng u trờn nỳi), r?i b? nỳi d? xu?ng bi?n, l du?ng di c?a M?t Tr?i. Trờn du?ng, dỏnh cỏc con tinh ? du?i d?t, trong nu?c, trong r?ng, l xua du?i dờm t?i v cỏc l?c lu?ng õm u ? kh?p b?n phuong; nhung cú m?t phuong, s? th?ng tr?n c?a L?c Long Quõn khụng hon ton, con tinh cu?i cựng ch? b? thuong m t?u thoỏt du?c, tụi nghi l vỡ bu?i chi?u t, M?t Tr?i khụng cũn d? s?c m?nh c?a bu?i trua. Cu?i cựng, V?nh H? Long du?c cho l noi L?c Long Quõn ch?t. M?t tr?i l?n, M?t Tr?i th? nh?t.

Thỏnh Dúng l M?t Tr?i sau. Ngu?i ti?n s? v thỏi c? khụng bi?t r?ng ch? cú m?t M?t Tr?i; v n?u L?c Long Quõn l M?t Tr?i thỡ Tr?i Thỏnh Dúng cung v?n l M?t Tr?i L?c Long Quõn. Nhung n?u dó th?y rừ M?t Tr?i tru?c l?n ? d?ng tõy r?i, lm sao bi?t du?c v dỏm núi r?ng qua dờm, v?n M?t Tr?i ?y m?c lờn ? d?ng dụng? Tuy v?y m trong dũng huy?n-tho?i Vi?t-Nam, Thỏnh Dúng du?c coi l húa thõn c?a L?c Long Quõn. N?u ý ki?n ny khụng ph?i do ?nh hu?ng c?a Ph?t Giỏo v du?c ghộp vo huy?n-tho?i nguyờn-th?y c?a Thỏnh Dúng, thỡ qu? l m?t tr?c giỏc l? lựng vỡ sỏng su?t.

Tụi khụng dỏm d?a vo cỏi tờn c?a Dúng d? lm cho gi? thuy?t m?t tr?i v? Dúng thờm v?ng. Tụi bi?t nh?ng suy-lu?n v? philologie (c?-van-kh?o) c?a d?i h?c gi? Max Mueller (1823-1900) ngu?i dó l?p ra ng?-lớ-h?c l?ch s? v?i ng? t?c ?n õu: quỏ say mờ v?i nh?ng khỏm phỏ vi d?i c?a mỡnh Mueller dó thuy?t r?ng th?n c?-helen v cỏc th?n trong kinh Veda c?a dõn Aryan c?- India cú chung ngu?n g?c. V ụng thờm r?ng t?t c? l huy?n tho?i M?t Tr?i. ễng b? m?t h?c gi? khỏc, Andrew Lqng (1844-1912) m?t trong nh?ng nh dõn-t?c h?c d?u tiờn c?a TH? GI?I, m?t sỏng l?p viờn c?a khoa-h?c dõn gian phong t?c (science of folklore), phờ bỡnh, ch? ri?u n?ng n?, v? s? dựng c? van kh?o m phõn tớch v nghiờn c?u huy?n tho?i. A.Lang l?p ra m?t thuy?t khỏc, n?i li?n huy?n tho?i (myth) vo nh?ng nghi th?c (ritual) d? di t?i tụn giỏo. Nay thỡ c? hai thuy?t, thuy?t m?t tr?i c?a Mueller v thuy?t nghi th?c c?a A.Lang, d?u b? b?, ớt nh?t l trong hỡnh th?c nguyờn-kh?i c?a hai v? tru?ng-trng d?i ngh?ch. Nh?ng di?u tụi vi?t ? dõy v? hai huy?n tho?i Vi?t Nam di c?p kố v?i c? hai thuy?t, nhung tụi khụng dựng phuong phỏp c?-van hay c?-ng? kh?o, cung khụng dựng nghi-th?c lm c?t-lừi c?a v?n d?.

Tuy nhiờn tờn c?a Dúng (hay Rúng?) khụng kh?i nh?c nh? d?n/r?ng/dụng (tr?i r?ng sỏng), cỏi rỏng tr?i, v d?ng t? r?ng chõn, rang tay, v?i k?t qu? l r?ng hon. Ti?ng Vi?t mi?n B?c khụng phõn bi?t ba ph? õm(d),(gi) v (r), d?u phỏt õm l (z). Ti?ng Vi?t mi?n Nam cú phõn bi?t ba õm ?y, nhung t? s? ngu?i Vi?t mi?n Nam bi?t d?n Thỏnh Dúng (Rúng) cú l? khụng d?n m?t ph?n tram. /Rúng cũn t?n t?i trong hai cỏch núi d?i nay:

rúng tr?ng (rúng tr?ng m? c?)
rúng lờn m?t ti?ng chuụng

é?ng t? /rúng/ ny cú chung m?t nghia v? (semanteme) v?i d?ng t? /r?ng/hột, thột, go, kờu hoang dó, v hai t? cú th? l cựng g?c (cognate). Tụi dua ra nh?ng nh?n-xột trờn d? b? ng? v?n-d?. D?u l cú c? m?t chựm b?y ti?ng tuong t? v? c? hỡnh th?c ng? õm v n?i dung ng?-nghia, tụi cung khụng dua thờm m?t ý nghi gỡ v? ng?-lớ-h?c khi chua cú m?t nghiờn-c?u nghiờm-tỳc v? ngu?n-g?c v v? d?ng h?c (morphology *, t? phỏp h?c) vi?t ng?. Hon n?a tụi cung khụng c?n vi?n d?n ng?-lớ-h?c.

Tụi khụng du?c bi?t m?t huy?n tho?i no trong th? gi?i loi ngu?i t? m?t tr?i t? lỳc r?ng dụng m?c lờn cho d?n lỳc l?n di trong ỏnh chi?u t m rừ v d?p nhu huy?n tho?i Thỏnh Dúng.

Chuy?n Thỏnh Dúng du?c d?ng lờn, cụ d?c nhu m?t bi-k?ch c?-helen v?i ba cỏi m?t = m?t c?t, m?t ch?, m?t th?i, nhung l m?t bi-k?ch bi?u-tu?ng trong dú ngu?i anh hựng l M?t Tr?i, vi-tớch dỏnh gi?c l n?ng ngy du?i dờm t?i, chi?n tru?ng l Cừi S?ng c?a ngu?i. Th?i gian c?a chuy?n, theo chu-trỡnh ng?n thỡ l dờm-ngy, theo chu-trỡnh di thỡ l dụng-xuõn. éờm-t?i l lỳc m?t tr?i v?ng m?t, t?t c? t?o-v?t l?nh m?t m?u den. N?m trờn m?t tr?c cõy hay trong m?t h?c dỏ, nghe ti?ng h? g?m v?i rỳ lỳc g?n lỳc xa, th?nh tho?ng s?t so?t bờn mỡnh cú m?t con ch?n hay con chu?t lỏch b?i an dờm. ho?c su?t dờm yờn l?ng ch?t chúc, m? m?t nhỡn trũng-tr?c trong t?i, lõu lõu th?y gi?a nh?ng chựm lỏ den xỡ, hai con m?t lõn-tinh c?a m?t con cỳ v? lu?n khụng ti?ng d?ng, hay nh?ng búng x xu?ng ngo?t lờn c?a nh?ng con gioi l?n v?a bay v?a hỳ nh?ng ti?ng siờu õm m tai khụng nghe th?y nhung v?n lm vỏng úc. V khụng bi?t lỳc no, m?t con h?-mang h?-l?a, m?t con r?t d?c, m?t con b? c?p, m?t con tran l?n, hay m?t vụ-danh ?n trong vụ-minh, cú th? d?n sỏt mỡnh v trong kinh hong th?m l?ng, dua mỡnh t? m?t gi?c ng? ngon lnh sang m?t s? ch?t vụ nghia. Ngụn-ng? v hi?u-bi?t, v?i s? tu?ng-tu?ng so-th?y, lm cho con ngu?i, r?t lõu v? sau, ngay c? khi dó bi?t c?y cõy lỳa, tr?ng cõy rau, d?ng cỏi l?u d? nuong t?a vo nhau m s?ng v?i chỳt yờn ?n, khi nghi d?n nh?ng cỏi s? ti?n ki?p, cung ch? bi?t núi l trong búng t?i cú nh?ng de d?a d?i s?ng khụng h?n-thự, khụng duyờn-c?, t?i-tam, khụng du?ng trỏnh d?, nhu qu? nhu ma.

Nhung huy?n tho?i Thỏnh Dúng c?a Vi?t Nam dua s? bi hựng lờn m?t d? ng?t tr?i, vỡ x?y ra khụng ph?i b?t c? ? dõu, m trong m?t v?c nh? bao võy b?i nỳi v?i b? ? chõn tr?i, c?a nu?c Vi?t-Nam, d?ng mui d? c?n con giú mựa c?a d?i duong vo l?c d?a. Tru?c khi Dúng xu?t hi?n, l gi?c cu?p ? dõu trn v?, reo r?c kinh-hong ch?t-chúc kh?p noi, m ngu?i ta b?t l?c, khụng lm gỡ du?c. éú l c?nh dờm t?i õm-u trong nh?ng lng xúm ti?n-s?, l?p ra gi?a nh?ng d?t hoang ? bỡa r?ng r?m. Ngu?i ta cũn thua-th?t, du?ng sỏ khụng cú, ngoi m?t hai du?ng mũn ngo?t nghộo gi?a nh?ng t?ng dỏ, b?i cõy v nh?ng vung nu?c l?y r?ng h?p, nụng sõu tựy th?i ti?t. Trong nh?ng thỏng giú mựa, giụng t? d?n khụng bi?t lỳc no, cú khi mua r?m r? muoi ngy, c? thỏng, nu?c tr?i trỳt xu?ng nhu thỏc d?, ngy cung nhu dờm m?t m?u r?u ri xỏm x?t. Bóo thỡ kinh h?n, giú rớt nhu m?t ngn con ng?a v?a bay v?a hớ, giú lu?ng tỏp vo nh?ng khe nh rung lờn nhu mu?n th?c lờn tr?i. éú l khụng k? nu?c r?ng trn ra, nu?c sụng dõng lờn, v con nu?c t? nhiờn xo?n t?i, cu?n c? chum v?i, nh c?a, ngu?i, trõu b?c lờn cao r?i nộm di dõu khụng bi?t. G?i l gi?c n, núi l cu?p búc, nhung khụng ph?i ch? l nh?ng k? b?t luong, cung khụng ph?i l hựm beo voi d?, m l tr?i long d?t l?, cỏc s?c m?nh cú tờn v khụng tờn c?a nu?c, c?a d?t, c?a giú, c?a cõy, c?a dỏ cựng n?i lờn d? phỏ, d? d?p, d? h?t, d? tung, d? cu?p, d? gi?t cỏi bộ b?ng y?u ?t c?a con ngu?i.

Dúng sinh ra m?t cỏch huy?n di?u: huy?n-s? thu?ng dựng cỏch ?y d? núi r?ng ngu?i anh-hựng huy?n-tho?i khụng ph?i gi?ng ngu?i. Cha m? Dúng d?u dó quỏ gi r?i d? m? Dúng cũn cú th? th? thai du?c; ngay c? s? nh?n tinh c?a ch?ng cung khụng cũn n?a. M? Dúng th? thai sau khi u?m chõn mỡnh vo v?t chõm lừm trờn d?t: dú l s? th? thai khụng-nhi?m: ngu?i dn b du?c ch?n ch? l m?t cỏi bỡnh d? v? th?n-linh t?i-cao t? g?i mỡnh vo hay g?i cỏi "tinh" c?a mỡnh vo m thụi. S? th? thai linh-thiờng ny l m?t tớn-ngu?ng bỡnh dõn c?a éụng: trong huy?n-s? Vi?t-Nam, m? éinh B? Linh cung s? th? thai theo l?i ny. Tớn ngu?ng c? Do Thỏi thỡ cho ngu?i m? di quanh nỳi ba vũng. Tớn ngu?ng c? India thỡ cho con voi tr?ng dem húa-thõn b?t-phm d?t trong ngu?i b m?. V?t chõn trờn m?t d?t ? vu?n ph?i du?c hi?u l v?t giỏng-lõm c?a M?t Tr?i.
Dúng sinh ra nh? xớu v su?t ba nam d?u khụng núi khụng cu?i. éõy l lỳc r?ng-dụng, cũn núi l tinh suong, khi ? phớa dụng th?y d? ?ng lờn nhu m?t cỏi tỏn l?ng hay m?t cỏi nia h?ng t? m?t bi?n noi chõn tr?i t? t? d?ng lờn. M?t lỳc thỡ th?y nh?ng tia sỏng nhu m?t bn tay kh?ng l? r?i m?t cỏi qu?t gi?y xũe ra nan qu?t ch?c th?ng nh?ng dỏm mõy tr?ng cũn lo l?ng ỏn ng? chua ch?u tan di theo suong mu?i c?a dờm. R?i M?t Tr?i n?i lờn d?n, sỏng chúi v trong nhu pha-lờ, nhung ngu?i ta cũn nhỡn du?c vỡ cỏi dia vng cũn b? l?p sau nh?ng chựm lỏ cõy xanh. V tuy suong b?t d?u tan, nhung khớ tr?i v?n cũn l?nh v nh?ng h?t múc d?ng trờn lỏ v?n cũn v?ng lờn d? c? thu l?y nh?ng hỡnh ?nh trong-tr?o tuoi mỏt cu?i cựng c?a d?t tr?i.

B?ng v?t m?t cỏi, cỏi dia trũn vnh v?nh c?a M?t Tr?i lờn h?n trờn du?ng vi?n c?a r?ng cõy v mỏi nh, l?n hon thu?ng vỡ so d? v?i nh?ng v?t du?i d?t cung cú, v cũn vỡ M?t Tr?i cũn th?p, tia n?ng b? hkỳc x? v khu?ch tỏn nhi?u, thờm vo n?a- Dúng dó d?ng d?y vuon vai, cao v?t lờn v c?ng m?nh trụng th?y; ch? trong phỳt ch?c, lờn trờn ng?n tre, hựng dung, chúi l?i, ngu?i ta khụng dỏm nhỡn n?a s? lúe r?i dui con m?t tr?n t?c.

T?i dõy cú m?t di?m v? nghi-l?, cũn du?c truy?n l?i cho d?n nay m?c d?u th?i th? d?i thay, lũng ngu?i dó khỏc.

S? liờn h? gi?a huy?n-tho?i (myth) v?i nghi l? (rite) hay nghi th?c (ritual) l m?t nh?n xột c?a nhi?u nh dõn t?c-h?c cu?i th?-k? tru?c v du?c dua lờn hng lớ-thuy?t b?i Andrew Lang, r?i Lord Raglan. M?c d?u nh?ng thuy?t ny dó b?t m?nh-m? di nhi?u l?m, nhung tụi v?n nờu lờn ? dõy, khụng ph?i nhu m?t ý-h? cho kh? nang ch?ng minh hay gi?ng gi?i, nhung ch? nhu m?t s?-ki?n nhõn h?c d? nh?n rừ t?m quan-tr?ng c?a huy?n-tho?i Thỏnh Dúng trong tớn-ngu?ng dõn-gian v thiờn nhiờn. Nghi th?c di nhiờn hon nhi?u khi m?i du?c l?p thnh; ngy nay nú ch? cũn l m?t diờu-tn, di-tớch m?nh-v?n c?a tin-tu?ng ngy xua. Tớnh ch?t linh-thiờng v nang-l?c c?u d?o c?a nghi th?c m?t d?n trong th?i gian v khụng cũn n?a. S? t?n-t?i c?a nghi-th?c ch? l cỏi xỏc khụng h?n, m?t l vỡ ý-nghia th?c c?a huy?n-tho?i dó m?t v nghia den c?a huy?n-tho?i hkụng th? h?p du?c v?i nghi-th?c, hai l vỡ chớnh nghi-th?c cung dó thnh d?i tr?y khi s? c?u d?o khụng hi?u nghi?m m?t cỏch liờn t?c. Clande Lộvi-Strauss,, nh nhõn h?c tru?ng mụn co c?u ch?-nghia phỏp thuy?t r?ng khi no huy?n-tho?i v nghi-th?c di song dụi v?i nhau, thỡ hai cỏi v?n hnh nhu m?t c?p d?i ngh?ch bi?n-ch?ng. ? kh?i th?y, phỏp thu?t g?m m?t cõu ni?m chỳ v m?t c? ch? g?i l s? b?t quy?t; trong l? c?u-d?o huy?n-tho?i l cõu chỳ, nghi-th?c l cỏi th? quy?t. Nay cõu chỳ ti?ng ph?n b? ni?m sai v cung ch?ng ai bi?t nghia n?a. Cũn cỏi quy?t c?a bn tay ch?ng nh?ng khụng dỳng, m hai bn tay run l?p-c?p ch? th?y s? s? hói ch? lm gỡ cú s? quy?t, s? tin. Rỳt cu?c thnh trũ ỳm-ba-la.

Tuy nhiờn v?i nh kh?o-c?u nhõn-h?c, nghi-th?c trong ngy h?i Thỏnh Dúng v?n cũn giỏ-tr? c?a m?t ch?ng-tớch. Nghi-th?c ru?c l? l hỡnh-tớch c?a m?t huy?n-tho?i dó du?c s? tin tu?ng v th? ph?ng trong quỏ kh?.

Cú ba l? nghi cũn du?c truy?n cho t?i ngy nay v? huy?n tho?i Thỏnh Dúng ? vựng B?c Ninh, Son Tõy.

Nghi l? th? nh?t l k? l?i s?-tớch Thỏnh Dúng d?ng th?i v?i s? tham quan chiờm-ngu?ng cỏc hỡnh tớch c?a cu?c hnh-quõn d?p gi?c th?n-thỏnh ngy xua. Di nhiờn r?ng ai mu?n tin thỡ tin, nhung ngy nay ch?ng cũn m?y ai tin n?a. Giỏo su Nguy?n Thi?n Lõu, d?y s? d?a é?i H?c Van Khoa Saigon, núi v?i tụi r?ng ụng dó du?c dõn lng d?t di xem nh?ng v?t chỏy den vỡ l?a phun ra t? mừm v mui con ng?a s?t c?a Ngi, v c? nh?ng v?t chõn ng?a trờn d?t. ễng b?o r?ng lm gỡ cú ng?a s?t bi?t phi, l?i cũn phun ra l?a. Cũn nh?ng l? chõn ng?a thỡ to l?m, v ụng nghi l xua dõn lng dó do d?t sột d? lm chum lm v?i, r?i khụng l?p di nờn cũn nh?ng h? r?ng. Giỏo su Lõu t?t nghi?p c? nhõn s?-d?a ? Phỏp, l m?t ngu?i tin ? khoa-h?c c?-di?n ti?n-chi?n, l?i cú tiờm nhi?m m?t chỳt ch?-nghia duy-v?t hoi don so. ễng b?t d?c chớ, s?ng nghốo nhung khụng thi?u ru?u, v tụi kớnh tr?ng cỏc ý nghi c?a ụng. ễng khụng mu?n bi?t gỡ v? cỏc khoa-h?c nhõn-van. ễng m?t h?i 1956-57. Tụi k? l?i chuy?n ny d? xỏc nh?n r?ng cú nh?ng l? trờn m?t d?t, du?c d?n l v?t chõn ng?a c?a Thỏnh Dúng. Thỏnh Dúng khụng ph?i l ngu?i nhu giỏo su Lõu. Con ng?a c?a Dúng cung khụng ph?i l con ng?a th? c?a ta cu?i. Tụi hon ton d?ng ý.

Nghi l? th? hai l l? cỳng cha Thỏnh Dúng ngy m?ng chớn thỏng Tu õm l?ch. é? cỳng ch? cú bỏt com v dia c mu?i. Tru?c ngy ?y, thu?ng cú giụng, s?m ch?p dựng dựng v mua l?n. Dõn lng tin r?ng sau ngy ?y thỡ h?t mựa mua, h?t s? bóo. Tờn lng xua l K? é?ng, sau d?i l Lng Dúng. Cỏc ngu?i gi c? trong lng truy?n l?i r?ng é?ng l tờn cha, Dúng l tờn con. Trong lng cú nhi?u ru?ng c. Cỏc ru?ng c d?u cú c?m nh?ng tua xũe ra, g?i l "que bụng"; ngu?i ta núi r?ng que bụng bờn m?i cõy c thỡ cú mua bóo m c ớt r?ng. Bao gi? trong lng cung d? m?t so ru?ng tr?ng c m khụng c?m que bụng. Ngu?i lng gi?ng r?ng tru?c ngy l? com c thỡ ụng é?ng v? hỏi c cho con, nờn lm ra giụng t? do s? di l?i c?a ụng. Ru?ng no cú c?m que bụng thỡ ụng tu?ng l c m?i lờn bụng chua cú qu?, nờn ụng khụng vo. ễng ch? hỏi c ? ru?ng khụng c?m que bụng. Ph?i cú c dem v? mu?i tru?c cho Dúng an thỡ Dúng m?i l?n lờn du?c. Dúng l?n lờn thỡ thiờn h? thỏi bỡnh v du?c mựa, dõn gian no d?.

Nghi-th?c v huy?n-tho?i chua r?i xa nhau quỏ ? dõy. Di nhiờn r?ng h?t mựa mua thỡ sang mựa n?ng ch? cú ph?i l cú bỏt com v dia c cỳng vo ngy dú thỡ giú mựa ngh? th?i d? m?t tr?i l?i tr? v? d?u d?u hng ngy, v ng?n l?a rom ? cỏc b?p l?i tớ tỏch nh?y du?i dỏy cỏc n?i d?y g?o dõu?

M?t nghi l? th? ba l H?i Dúng. H?i Dúng thu?ng to l?m. M?y ngy li?n, v?i s? tham d? c?a dõn m?y lng thu?c hai t?nh ngy nay. S? phõn cỏch hnh chớnh duong th?i khụng chia r? du?c s? d?ng lũng ti?n-s?. Ngu?i ta nụ n?c t? m?y thỏng tru?c; h?t h?i r?i ngu?i ta cũn bn cói, chờ khen, v d? d?nh sang nam. Cú m?t s? dua chen xõy d?ng gi?a cỏc lng. Gi, tr?, trai, gỏi cựng s?ng trong vui m?ng v mong u?c.

Nghi-th?c ? bờn l? c?a huy?n tho?i cú hai cụng-vi?c. M?t l d? xõy d?ng huy?n tho?i, t?o l?i ph?n no tớnh cỏch siờu-nhiờn nguyờn-th?y c?a huy?n-tho?i. Hai l d? tỏi l?p huy?n tho?i. Huy?n tho?i khụng ph?i l m?t vi tớch don-d?c, hay m?t d?c-s?: dú l khỏc bi?t can-b?n gi?a huy?n tho?i (mythos) v truy?n-kỡ (lộgende). Huy?n tho?i dỏnh d?u s? kh?i th?y v k? cỏi nguyờn-nhõn c?a m?t s? tr?-di-tr? l?i mói-mói trong m?t nhõn-gian. Huy?n tho?i l s? vinh-c?u hay ph?c-h?i vinh-c?u. Nhung ph?i cú m?t nghi-th?c d? nh?c nh?, d? khờu g?i, d? d?n du?ng cho s? tr?-v? nhu-xua, nhu-th?c c?a huy?n-tho?i. éú l c?t-t?y c?a phỏp thu?t: ngu?i phỏp su ni?m chỳ v b?t quy?t d? lm phộp, húa phộp. Khoa h?c v ki-thu?t ngy nay cung lm phộp, húa phộp nhu th?. Núi chung, khoa-h?c thay th? huy?n tho?i v l?p ra nh?ng cõu chỳ, l nh?ng d?nh-lu?t khoa-h?c. Ki thu?t d?a vo khoa-h?c d? b?t quy?t v t?o ra nh?ng bi?n-húa. Trong phũng thớ-nghi?m, trong m?t co xu?ng hay trờn khụng-trung, cung th? m thụi. Trong tuong lai ta s? x? d?ng cỏi computer( ordinatem, di?n toỏn co) nhu nay ta dựng cỏi mỏy dỏnh ch?, cỏi mỏy xay trỏi cõy, v nhu ? nh quờ, ngu?i nụng dõn dựng cỏi g?u sũng, cỏi g?u giai d? tỏt nu?c. Mu?n vo m?t m?ng lu?i computer, ph?i bi?t cỏi mó s? (l cõu th?n chỳ "V?ng v?ng a! M? c?a ra" c?a Ali Baba) v ph?i bi?t dựng cỏi mỏy computer cho dỳng phộp t? s? 1 d?n s? n d? kh?i lo?n (dú l nghi th?c hay nghi l?). S? khỏc bi?t t? huy?n tho?i Thỏnh Dúng v H?i Dúng d?n Internet v cỏi computer (hay khoa-h?c v ki-thu?t, c?p nhau) l ? trong tõm-trớ c?a con ngu?i. Ngu?i ngy xua ? th?i huy?n-tho?i khụng bi?t r?ng cú nh?ngh d?nh-lu?t t?-nhiờn v tu?ng r?ng b?t c? m?t cỏi gỡ x?y ra cung l do "Tr?i" lm: "Tr?i mua, tr?i n?ng, Tr?i sinh ra th?". Cũn ngu?in d?i nay, t? Laplace d?n Hwkins núi r?ng "khụng c?n d?n gi? thuy?t ễng Tr?i, cung gi?ng h?t du?c cỏc s? v?t trong vu-tr?". Cỏc nghi-th?c liờn h? v?i huy?n-tho?i Thỏnh Dúng, theo tụi, l nh?ng m?nh v? c?a phỏp-thu?t d? c?u Tr?i, qua Thỏnh Dúng v v? phỏp-su d?u tiờn, d? du?c mua thu?n giú hũa sau nh?ng ngy thỏng kh? s? b?t an c?a th?i giao mựa v?i giụng-t?, giú bóo v lu l?t. Th?c t? t?t-nhiờn ph?c t?p hon; tụi ch? d?t ra m?t so d? don-gi?n cho d? hi?u. S? tu?ng-tu?ng cú th? ti?u thuy?t húa nh?ng chuy?n dua d?n s? thi?t-l?p huy?n-tho?i v t?o d?ng m?t dũng th? t? (culte). Phỏp-su c?a dũng th? ny dó nh?n th?y m?t s? d?u-d?n trong th?i-gian chuy?n bi?n t? mựa mua (th?i giú mựa,t? ?n-d?-duong v B? Nam th?i ngu?c lờn d?n sa-m?c Gobi ? Trung-B?c Asia qua lónh th? Vi?t-Nam) sang mựa n?ng, v?i s? xu?t hi?n c?a m?t tr?i. Tuyờn b? r?ng h? cú r?ng d?ng dụng thỡ h?t mua giú, h?t giụng bóo, l m?t cỏch núi thụng thu?ng, d? hi?u. Liờn h? r?ng dụng v?i m?t tr?i m?c v th?y r?ng d?n chi?u thỡ m?t tr?i l?n trờn d?nh nỳi Con Súc. Th?y r?ng m?t tr?i cng lờn cao thỡ cng sỏng, cng ?m v cng h?t nh?ng de-d?a c?a cỏi th?i v?a qua, khụng cú m?t tr?i, ngy cung nhu dờm, mõy den u-ỏm, giú rớt khụng ngoi, con giụng tr?n bóo lỳc no cung ch?c ?p xu?ng. Cu?i cựng nh?n d?nh r?ng tuy m?t tr?i dó bay ra d?ng sau nỳi v bi?n m?t, dờm t?i lan d?n, nhung ngy hụm sau v sau n?a, tr?i quang mõy t?nh, khụng cũn nh?ng ghờ r?n c?a nh?ng ngy khụng cú r?ng dụng.

Ta d?ng quờn r?ng lỳc ny cũn l ti?n-s?, cú l? l vo lỳc d?i s?ng chuy?n t? s? nh?t-v?t san-b?t sang s? tr?ng-tr?t. Núi l "lỳc", tu?ng l ng?n, nhung cung ph?i l vi tram nam hay trờn du?i nghỡn nam. Ngu?i ta chua cú l?ch. Nhung m?t ngy no dú, ngu?i ta th?y r?ng c? khi no mựa mua sang mựa n?ng thỡ c cú trỏi. Cỏc cõy c dai m?c ? ngoi bói, tr? con dó bi?t hỏi an s?ng; v? sau ngu?i ta m?i bi?t tr?ng c, mu?i c, an c v?i com khi dó cú com an. é?n khi cú vu?n c r?i, ngu?i ta m?i bi?t du?c cỏi d?p c?a hoa c, do dú cú t?-ng? hoa c hoa c?i; c?i thỡ du?c chu?ng hon c, nhung c? c v c?i d?u l th?c an hng ngy c?a ngu?i nh nụng; phoi n?ng r?i mu?i, d? lõu du?c m khụng ?ng, khụng th?i. Vỡ s? quan tr?ng c?a c trong d?i s?ng, s? c lờn trỏi dó du?c múc vo lỳc chuy?n tr?i t? mựa mua sang mựa n?ng, t?c l vo lỳc xu?t hi?n c?a Thỏnh Dúng M?t Tr?i. Nghi-th?c tr?ng c v?i que bụng, phộp l? com v?i c mu?i, v chuy?n Dúng an m?t lỳc h?t

B?y nong com, ba gỏnh c
U?ng m?t hoi nu?c c?n d khỳc sụng

d?u l do di?n tớch ?y. Ba gỏnh c cú l? l s? lu?ng c thu ho?ch du?c trong m?t ngy hỏi c trờn so ru?ng th?. Ru?ng ny l ru?ng cụng c?a lng Dúng.

Nghi-th?c g?n li?n v?i huy?n tho?i ? g?c ngu?n m?t cỏch m?t thi?t nhu th?. V? sau, nghi-th?c l m?t ph?n c?a phỏp-thu?t hay thu?t phự-th?y: nghi th?c du?c tin l cú tỏc d?ng xỳc tỏc(catalyser)hay d? húa (lm cho d?) faciliter s? th?c hi?n c?a m?t vi?c hay m?t hi?n-tu?ng m ngu?i ta c?u d?o, ? dõy l s? tỏi sinh c?a M?t Tr?i d? ch?m d?t mựa mua bóo. Tụi dựng hai d?ng-t? khoa-h?c hi?n-d?i d? núi v? m?t phộp c?u d?o thỏi-c? dú l m?t d?ng-ý c?-tỡnh, d? trỡnh by m?t ý-ki?n riờng cú ph?n m?i-m?. Tụi khụng d?ng ý g?i nh?ng nghi-th?c ny nhu nhi?u nh dõn t?c-h?c, l "l? ngy mựa", "l? nụng nghi?p",v.v... V cú m?t ph?n no tụi nghi r?ng tru?c sau, ta v?n cũn l phự-th?y.

Cũn v?n d? l?a. Trong huy?n tho?i, l?a phỏt ra t? m?m ng?a khi Dúng phúng ng?a vo dỏm quõn gi?c, t?c l vo dờm t?i l?nh l?o. Lỳc Dúng cũn l d?a bộ n?m ng?a trờn giu?ng, "ba nam ch?ng núi ch?ng cu?i tro tro" l lỳc r?ng dụng, cú ỏnh sỏng chi?u lờn m khụng cú hoi ?m. Ch? khi dó vuon mỡnh l?n lờn, r?i nh?y lờn mỡnh ng?a d? di trờn b?u tr?i thỡ m?i cú l?a, do ng?a phun ra. Ng?a l ng?a s?t, cú ngu?i gi?ng l ng?a ụ, mỡnh den: v?n l cỏi l?m c? mu?n bỡnh thu?ng, v?t ch?t húa huy?n tho?i. Khụng cú gỡ lm cho linh-thiờng thnh u? t?p hon l gi?ng hay s?a huy?n-tho?i cho thnh nh?ng chuy?n phm-t?c ? c? c?u ?m cụ chiờu. Ng?a s?t l ng?a s?t, khụng ph?i ng?a thu?ng, ch? cú th? thụi. Nú khụng ph?i l con ng?a nhong-nhong c?a m? th?ng Cu?i, cung khụng ph?i l cỏi xe d?p (xe mỏy) m ta c?i d?n s?. Huy?n tho?i g?i nú l con ng?a s?t, v nú l con ng?a c?a M?t Tr?i Thỏnh Dúng m vua Hựng th? Sỏu dó truy?n
b? than lũ d?p ng?t tr?i l?a nung

Ba tram c?c chớnh dó cụng%85dỳc ra. é?i nay, ta g?i nú l h?p l?c Newton, vụ hỡnh, b?t di?t, lm cho t?t c? cỏc thiờn th? xoay v?n trong vu-tr? v b? cong ỏnh sỏng di trong h?p-tru?ng c?a nú.

L?a c?a ng?a phun ra lm chỏy cõy, xộm tu?ng v d?t gi?c. L?a c?a M?t Tr?i nhi?t-d?i núng l?m v cú th? lm cho lỏ khụ trong r?ng b?c chỏy. Khụng ph?i nhu Thỏi Duong Th?n N? ? Nh?t B?n, hi?n lnh, e l?, l?n tr?n vo hang sõu v dúng c?a gi then. M?t Tr?i Thỏnh Dúng cho ng?a tung vú, mi?ng kh?c l?a, d?t h?t trờn du?ng, nhu guom ph?t, nhu g?y d?p, hựng dung, siờu phm.

Nhung l?a ?y dó thnh l?a tr?n, vỡ Thỏnh Dúng dó xu?ng tr?n, vỡ l?a cú d? l?i v?t tớch th?y du?c trong c?nh-v?t c?a cừi ngu?i ta. éú l ng?n l?a trong b?p c?a m?i nh, d?t lờn khi mựa mua dó h?t v s? th?p l?a khụng cũn quỏ khú khan n?a. ? Vi?t Nam xua khụng cú t?c th? l?a nhu ? India, Trung Qu?c hay Nh?t B?n.

Nh?ng ph?n sau c?a huy?n tho?i r?t d? hi?u v rừ nhu bn tay, m?t khi ta dó hi?u Thỏnh Dúng l hi?n thõn c?a M?t Tr?i. B?t d?u l R?ng éụng trong chu trỡnh ng?n; l cu?i mựa mua sang d?u mựa n?ng vo lỳc c lờn trỏi trong chu trỡnh di, M?t Tr?i l th?n-nhõn anh-hựng dó m?i nam, m?i ngy tr? l?i cừi ngu?i ta, quột s?ch dờm t?i cựng v?i gi?c cu?p t ma c?a vụ-d?nh, vụ-minh; xua du?i giú mua giụng bóo dem tr? l?i ng?n l?a tr?i lm n?ng rỏo v cho m?i nh m?t d?m l?a bỡnh-an trong b?p, l?i cũn d?n l?i cho dõn du?c m?t mựa c cú l?i.

Tụi nghi r?ng d?y l ý-nghia nguyờn-th?y v thõm-sõu c?a huy?n tho?i Thỏnh Dúng, m l? ra ta ph?i g?i l huy?n tho?i M?t Tr?i Dúng. Ch? /Thỏnh/. dựng ? dõy tụi khụng ua l?m./Thỏnh/ l ch? dựng trong é?o Nho c?a Kh?ng-T?, v rừ rng r?ng l dó du?c cỏc nh nho c?a ta phong cho Dúng tru?c khi vua ban cho b?n ch? Phự é?ng Thiờn Vuong. G?i l /Th?n? (*Th?n M?t Tr?i) theo hỏn-van cung khụng ?n, m?c d?u xua ta cung núi Th?n L?a, Th?n Nỳi, Th?n Sụng, Th?n Cõy éa, Th?n Hong Lng. Nhi?u khi tụi núi v vi?t tr?ng khụng l Dúng, cung nhu dó b?, n?u khụng c?n, nh?ng cỏch g?i l h?-l?u phong-ki?n ễngM?t Tr?i, ễngTrang, ễng Th?-cụng v.v...

M?t Tr?i v?n t?-nhiờn tr? v? h?ng ngy v v?n xu?t hi?n khi t?t giú mựa; l?a m?t tr?i thỡ nay ta cung dó bi?t nhúm lờn m?t cỏch d?-dng b?ng que diờm hay cỏi b?t l?a. Ngay t? lỳc ban d?u, khi huy?n-tho?i du?c d?t ra, tớnh cỏch "phự th?y" cung dó l?, nhu ta th?y b?i s? nhõn-hỡnh-húa m?t tr?i v b?i nh?ng nghi-th?c di kốm. Do nh?ng ch?ng tớch ?y ta cú th? k?t lu?n r?ng khụng cú s? th? l?a nhu dó núi ? trờn v khụng cú c? s? th? M?t Tr?i nhu ? C?-Egypt (Ai C?p) hay vi th? dõn ? America (Mi Chõu, tru?c Columbut, Kha Luõn B?).

Huy?n-tho?i Dúng M?t Tr?i, theo s? suy-lu?n riờng, cú l? xu?t hi?n vo lỳc s? nh?t-v?t chuy?n sang s? tr?ng-tr?t. Lớ trớ nh?n xột, liờn h?p, suy tu b?t d?u le lúi v bỏo hi?u r?ng, n?u nh?ng di?u ki?n d?a-kớ v l?ch s? cho phộp, thỡ khoa-h?c s? ch?m n?. Thu?t phự phộp m? du?ng cho ý mu?n ch? huy T?-nhiờn b?ng cỏch b?t chu?c T?-nhiờn, theo nguyờn t?c "ph?c tũng d? lm ch?" m ki thu?t khoa-h?c s? l?y lm c?a mỡnh sau khi dó d?n d?n lo?i du?c s? s? hói, s? cam ch?u, s? th?n ph?c ra ngoi d?i s?ng tõm th?n, v?t ch?t v xó h?i.

Vỡ nh?ng lớ do ?y, tụi ch?n huy?n-tho?i Dúng M?t Tr?i d? d?n nh?p vo sỏch.

M?t Tr?i nay khụng ch? l cỏi kh?i khớ hidrogen-helium ? gi?a thỏi-duong-h?, m s?c h?p th? lm cho trỏi d?t c?a ta v?a xoay v?a quay quanh thnh dờm ngy v b?n mựa, m s?c núng t?a ra khụng nh?ng l n?ng sỏng v ?m, m c? cỏi nang-lu?ng lm cho cú s? s?ng trờn m?t d?t v?i nh?ng ch?t vụ-co v h?u-co d? giỳp cho ta d? khú nh?c kh? s? v? v?t ch?t.

M?t Tr?i nay s? l cỏi kh?i tu-tu?ng-khoa-h?c-ki thu?t c?a ta, gi?a loi ngu?i v ch? loi ngu?i m thụi; lỳc r?ng dụng, nú ốo ?t, si d?n, khụng núi khụng cu?i, tu?ng l ch?t y?u hay ch? s?ng du?c v?i t?t nguy?n, nhung dỏp ?ng cỏc dũi-h?i, cỏc de-d?a, cỏc khú-khan, cỏc nguy-co, nú c?m c? v ph?n d?u; nú dó vuon lờn ba cỏi v l?n lờn d?n ng?n tre; cao hon, m?nh hon, lng xúm vui m?ng hi v?ng. Nhung ph?i nuụi nú b?ng nh?ng gỡ nú c?n. V ph?i hi?u r?ng khụng ph?i ch? cú sung su?ng, m cung cú dau kh?. éu?c ỏnh sỏng, du?c ?m ỏp, du?c no d?, du?c bỡnh yờn, nhung cung cú chỏy r?i, d? v?, cú tn-phỏ, cú thuong-dau.

Chỳng ta cung cú th? g?i M?t Tr?i m?i ny l Dúng. M?t Tr?i Dúng nay l M?t Tr?i Khoa-H?c, Ki-Thu?t v Tu-Tu?ng. Nú d?n sau v di theo M?t Tr?i Dúng th?i Hựng-Vuong th? Sỏu.
Cung nhu M?t Tr?i Dúng tru?c, M?t Tr?i Dúng ny cung s? dem l?i m?t d?i s?ng m?i trong ỏnh sỏng, trong ?m ỏp, trong no d? v bỡnh yờn ? m?t d? cao hon. Nhung c?n th?n! Nú chúi hon, nú núng hon. V nú cú s?c tn phỏ d? hon g?p b?i, vỡ nú ? ngay trờn trỏi d?t.

TR?N NG?C NINH