Lượm lặt từ điển Anh-Việt.

Ba từ có liên quan nhau về lĩnh vực điện ảnh, hai trong số đó chưa được cập nhật:

Iconic figure: nhân vật hình tượng.
Seme: siêu hình tượng.
Cinemorph: kiểu mẫu điện ảnh.


=============

Nền giáo dục Việt nam chia các phân ban (hay lớp chuyên) và ai cũng cho rằng có sự khác biệt khá rõ giữa tư duy toán học và văn học. Về mặt mật mã tôi thấy rằng toán học (hay các biểu thức, phương trình toán học) lại có mức mã hóa thấp (hay mức thứ cấp), vì các kí hiệu toán học có thể phân tích thành những "figurae" (những đơn vị chức năng tối thiểu và không có nghĩa), khác với ngôn ngữ gồm 2 mức khớp nối: mức ngữ pháp (mức cao hay sơ cấp) và mức âm vị (thứ cấp). Jacques Derrida cũng có đề cập về một thứ khoa học, gọi là "Ngữ pháp học" (Grammatology). Khoa học này có thể khác với khoa học toán học. Chúng ta thường hay gặp hiện tượng nhà toán học làm thơ và nhà thơ lại thích làm toán, thậm chí có mấy ông giáo sư Toán còn muốn ...vứt luôn cả việc học đạo hàm nữa (!?). Quả là nền giáo dục lệch lạc !


...

Advertorial: advertisement + e***orial: siêu quảng cáo trên báo.
Infomercial: information + commercial: siêu quảng cáo truyền hình
Edutainment: education + entertainment: vui học.
Docudrama: documentary + drama: kịch hóa sự kiện.
Faction: fact + fiction: hư cấu hóa sự kiện.

Những người làm chuyên môn đều biết các khái niệm này, song chưa chuyển sang từ Việt tương đương. Ngôn ngữ theo qui luật biểu tượng hóa (đây là qui luật do tôi đặt ra). Bạn nhìn thấy chữ "advertorial" cũng như lần đầu tiên bạn nhìn thấy một con voi, và bạn nghe người ta gọi con vật đó là "con voi" thì đó chính là qui luật biểu tượng hóa của ngôn ngữ, nó đi từ hình ảnh, khái niệm sang hình tượng, rồi đến biểu tượng ngắn gọn hơn. Các từ mới trên cũng có đôi chút tính chất "hội ngữ", do kết hợp của nhiều tổ chức, nhiều phương tiện truyền thông...

Thanh thiếu niên Nhật dường như rất thích truyện tranh. Các nhân vật như Seme và Uke đều là những "siêu hình tượng". Cái gọi là "siêu hình tượng" và "mẫu điện ảnh" cũng phát triển theo qui luật biểu tượng hóa. Qui luật biểu tượng hóa có thể là qui luật phát triển vào bên trong, nghĩa là người ta kết hợp các hình tượng thành một hình tượng mới rồi đặt tên cho nó. Bạn có thể tham khảo sơ đồ sau:

​

Qui luật này cũng có thể là qui luật phát triển ra bên ngoài. Ví dụ như tượng Nữ Thần Tự Do.

Thiết nghĩ các nhà làm truyện tranh Việt nam cũng nên tuân theo qui luật này.

​

...

Tôi trình bày lại ý tưởng trên như sau:

​

Theo cách hiểu này thì truyện tranh góp phần phát triển tư duy hình ảnh, vì hình tượng và siêu hình tượng có tác động tâm lí mạnh hơn hình ảnh thực và hình chụp. Nói chung là nghệ thuật, nhất là nghệ thuật thị giác có thể có tác động nhất định đến tư duy và trí tuệ. Mật độ hình tượng cũng có thể giúp phát triển cả về mặt ngôn ngữ. Chúng ta nên đặt lại vấn đề về tư duy trừu tượng toán học, nhất là đại số. Những trường chuyên toán đang phát triển tài năng hay đang hủy hoại tài năng? Tôi trình bày thêm một ví dụ cụ thể hơn:

​

Tượng Nữ Thần Tự Do ở New York là một siêu hình tượng phát triển từ hình tượng Libertas ban đầu, sau đó bức tượng này đã trở thành biểu tượng nước Mỹ. Libertas là nữ thần được dân nô lệ thờ phụng thời cổ đại La Mã cùng thời với Hai Bà Trưng, song bức tượng ở New York mang phong cách đương đại và hiện đại hơn hình ảnh cổ.

...

Cũng xin nói thêm là Nữ Thần Tự Do (Libertas) là hình tượng cùng những phẩm chất được nhân cách hóa (personified virtues) thời cổ đại La Mã và được người nô lệ tôn thờ. Trái với hình tượng Libertas, Hai Bà Trưng và Bà Triệu là những nhân vật thật trong lịch sử Việt nam. Chúng ta thường nghĩ về các Bà như những nữ tướng dũng mãnh chống giặc phương bắc hơn là hình tượng về giải phóng nói chung, thậm chí có thể tiến đến một siêu hình tượng về tự do như Libertas hay Statue of Liberty. Một nghìn năm bắc thuộc có lẽ là thời kì người Việt chưa biết đến khái niệm giải phóng hay tự do. Chỉ có thể nói rằng đó là do người Hán một mặt tận diệt văn hóa bản địa mang nhiều đặc tính hình tượng và biểu tượng, một mặt hạn chế truyền bá văn hóa Hán như chữ viết...

Tôi cũng đã định nghĩa về tự do - Tự do là vươn tới biểu tượng.

Một số hình ảnh về Libertas:

​

Một số hình ảnh Hai bà Trưng và Bà Triệu:

​

Tranh Đông Hồ:

​

Có thể nói trong trường hợp này (hình tượng - siêu hình tượng - biểu tượng) là sự kết hợp giữa các khái niệm tương đương (chống giặc - giải phóng - tự do).

...

So với tranh Đông Hồ thì hình ảnh Bà Trưng ở sách tiếng Việt lớp 3 quả là hoành tráng, sự hoành tráng này cũng không vượt trên tầm chủ đề, nó chỉ cường điệu hóa những gì ta thấy ở bức tranh Đông Hồ. Một sự thực nữa là tranh Đông Hồ cũng đang lùi dần vào lịch sử. Những con voi lại trở nên to lớn dị thường như voi ma mút, bức tranh như khắc sâu vào tâm trí lũ trẻ như một mệnh đề Đại số:

Bà Trưng = Đánh đuổi quân Nam Hán, chẳng khác nào
3.5 = 15 của bảng cửu chương.

Bức tranh dân gian Đông Hồ vẽ Bà Trưng mộc mạc hơn, tuy ta thấy không thực nhưng rất ấn tượng về mặt hình tượng.

Ở trên tôi có đề cập về tính chất mục tượng (index) trong dấu hiệu học, hình ảnh Bà Trưng trong các bức tranh xưa cũng như hiện đại đều còn mang tính chất mục tượng. Liệu có sự tương đồng giữa Mục tượng và Đại số không? Lâu nay chúng ta vẫn hiểu "index" là "mục lục" nghĩa là nó bị khoanh vùng trong những việc tra cứu mà thực ra chính chúng ta đang chịu ảnh hưởng quá mạnh của nó, được thể hiện trong nghệ thuật và cả toán học hiện đại. Đây có thể là một minh chứng, rằng chúng ta vẫn chưa có khái niệm đúng đắn về "giải phóng" và trên đó là "tự do". Ý thức hệ phong kiến xưa vẫn "chặn ở hai đầu": được làm vua thua làm giặc là thế. Ý niệm về giải phóng và tự do nằm trong khoảng giữa đa chiều đó: không vua và cũng không giặc...

...

Bricoleur
Bricolage

Đều là từ Pháp.

Bricoleur là một người tháo vát nói chung, thường là tự học hay nghệ sĩ tài tử. Có thể gọi là:

1. Thợ cả
2. Nghệ sĩ ứng tác.

​

Bricolage có 2 nghĩa chính, tôi tạm dùng 2 từ tiếng Việt:

1. Ứng cụ: tất thảy những gì trong tầm tay được ứng dụng một cách sáng tạo, linh hoạt, khéo léo (công cụ hóa).
2. Ứng tác: tác phẩm được sáng tạo ngẫu hứng bằng những ứng cụ.



Ứng tác của Gary Jackson:



Một số ứng tác:






Bricolage còn mở rộng sang các lĩnh vực: âm nhạc, kiến trúc, triết học, nghiên cứu văn hóa, giáo dục, thông tin, kinh doanh, thời trang.

Đến đây thì tôi nhớ đến câu đầu tiên của Đạo Đức Kinh (Lão Tử) - Đạo khả Đạo, phi thường Đạo. Có nhiều cách giải nghĩa câu này. Tôi cũng chưa hiểu hết được, chỉ cảm nhận rằng câu này có liên quan đến những vấn đề đã đề cập trong đây, rằng hẳn người Việt chúng ta chưa hề biết đến cái gọi là "mục tượng", mà nghịch lí thay, chính điều mà chúng ta chưa biết hay đúng hơn là chưa đặt tên này lại đang chi phối nhận thức hàng ngày của chúng ta. Nhìn một cách tổng thể thì xã hội VN là một bức tranh chụp giật bấu vá và ít ai bỏ thì giờ ra chiêm nghiệm bức tranh này, kẻ cả các họa sĩ VN. Đến khi có những họa sĩ nước ngoài như họa sĩ Nhật ở trên vẽ lại xã hội VN thì ta mới nhận thấy góc độ nghệ thuật của nó. Điều này chứng minh rằng "mục tượng" chi phối mọi tầng lớp xã hội VN, từ người bình dân cho đến trí thức, nghệ sĩ. Nó cũng chứng minh rằng người Việt chúng ta chưa tự giải phóng mình về mặt nhận thức và tư duy. Hơn thế nữa, chúng ta đã đi lùi về mặt nghệ thuật so với hàng trăm năm trước khi so sánh tranh Đông Hồ và tranh trong sách GK của học sinh ngày nay (vẽ Bà Trưng, Bà Triệu). Tôi phát hiện ra điều thú vị này vì trong tự điển tiếng Việt không hề...có những khái niệm như thế. Có những mối liên hệ giữa mục-tượng (index) với ứng-tác (bricolage), và những tương đồng về tổng quan xã hội VN với những khái niệm đó. Ngay cả việc quảng cáo, từ các chương trình cho đến nhà chuyên môn cũng phô bày một cách lộ liễu. Các phát ngôn viên còn gọi là "thông tin thương mại" một cách khá chân thực và trìu mến nữa. Rõ ràng đa số chúng ta chưa hề biết đến một mức độ quảng cáo cao hơn, ít trần trụi hơn, thậm chí những phô diễn của quảng cáo hiện đại có thể khiến nhiều người Việt hiểu một cách dung tục về chúng. Phim ảnh, kịch nghệ cũng cùng chung một tư duy như thế. Phim Bụi đời Chợ Lớn chẳng hạn, tuy tôi chưa xem song tôi nghĩ sẽ cần một quá trình trình chiếu và phê phán.

Quay lại với câu nói của Lão Tử thì tôi có thể hiểu: đạo mà ta biết rằng đó là đạo thì đạo này (sẽ) không thường xuyên chi phối ta, hay điều mà ta đã đặt tên cho nó thì điều này (sẽ) không thường xuyên chi phối chúng ta.




...

Lại có scandal dịch thuật. Nay đến lượt Trần Tiễn Cao Đăng với từ "cooze" trong "The Things They Carried" (Những thứ họ mang) của Tim O'Brien.

Đây là nguyên văn:

As a first rule of thumb, therefore, you can tell a true war story by its absolute and uncompromising allegiance to obscenity and evil. Listen to Rat Kiley. Cooze, he says. He does not say bitch. He certainly does not say woman, or girl, He says cooze. Then he spits and stares..

Đoạn dịch của Cao Đăng:

Vì vậy quy tắc đầu tiên là: bạn chỉ có thể kể một câu chuyện chân thực về chiến tranh bằng cách trung thành tuyệt đối với cái ác và với sự tục tằn. Hãy nghe Chuột Kiley mà xem. Con mặt l**, hắn nói. Hắn không nói con đ* c**. Hắn chắc chắn là không nói bà ấy, hay cô ấy. Hắn nói con mặt l**. ...

Ông Đăng hình như bỏ sót từ "its". Có vấn đề về cái gọi là "trung thành":

- allegiance: lòng trung thành, song còn có nghĩa: bổn phận, hoặc nghĩa vụ.

Và còn bỏ sót cả từ "uncompromising"(bất thỏa hiệp, kiên quyết, không nhượng bộ). Có thể hiểu là:

...nghĩa vụ tuyệt đối và kiên quyết của nó đối với sự cục súc và cái ác.

Không phải người kể phải "trung thành tuyệt đối với cái ác và sự tục tằn" (!?), mà chiến tranh có tính chất tuyệt đối và kiên quyết với sự cục súc và cái ác. Vì hai bên tham chiến bên nào cũng cho rằng đối phương "cục súc" và "ác", không ai có thể thỏa hiệp với những điều như thế. Đấy là cái sai về ngữ pháp của Cao Đăng.

Cái sai chính là từ "cooze". Từ này chịu ảnh hưởng của toàn bộ văn cảnh. Từ này giữ vai trò khá "trung lập" trong văn cảnh, nó nói lên tính chất nông cạn, ngốc nghếch, vờ vịt. Một tính cách hết sức là "vô tình" của một cô gái ở hậu phương nước Mỹ.

Chuột Kiley cần một điều gì đó cao hơn, đối lập với sự cục súc và cái ác. Anh ta cần sự đồng cảm. Vì thế theo tôi chỉ cần dùng từ "ả ngốc" hoặc "ả mít đặc" là đủ.

...Vì thế kinh nghiệm trước tiên là, bạn có thể kể một câu chuyện thực về chiến tranh bằng nghĩa vụ tuyệt đối và kiên quyết của nó đối với sự cục súc và cái ác. Hãy lắng nghe Chuột Kiley. Con mít đặc, cậu ta nói. Cậu ta không nói ả lẳng. Cậu ta hẳn không nói chị hay em. Cậu ta nói con mít đặc. Rồi cậu ta nhổ toẹt và nhìn chòng chọc...

Sự cố dịch thuật của Trần Tiễn Cao Đăng khiến tớ phải xem xét lại mô hình của mình. Đây là mô hình trước:

​

Độc giả thì lúc nào cũng ý thức rằng họ đang đọc truyện dịch. Chính tựa sách đã "bỏ neo" ý thức của độc giả về văn bản. Bản tiếng Việt chỉ có sắc thái khác với bản gốc, giống như ta xem một cuốn phim nước ngoài có ***g tiếng Việt vậy (***g tiếng chứ không phải thuyết minh hay phụ đề). Do đó mọi nỗ lực "Việt hóa" văn bản sẽ khiến văn bản...chẳng giống ai cả, nó khiến độc giả rối loạn (vì họ đã luôn ý thức rằng họ đang đọc truyện dịch). Nếu như khi xưa Nguyễn Du viết Kiều với đề tựa "phóng tác từ Kim Vân Kiều Truyện" thì ắt hẳn sẽ có những nhận xét phê phán vì độc giả sẽ so sánh với bản gốc. Mô hình trên là mô hình tổng quát. Để dễ hình dung, tôi đưa một mô hình chi tiết hơn:

​

Như trong câu của Tim O'Brien thì ông Đăng đã sai về ngữ pháp (câu "...bằng cách trung thành tuyệt đối với cái ác và sự tục tằn..."). Cái sai về ngữ pháp đã dẫn đến cái sai về văn cảnh. Ở đây chính ông Đăng (chứ không phải Tim) "phải trung thành tuyệt đối với sự tục tằn" nên mới dẫn đến "sự cố cooze". Hơn nữa, mọi từ điển tiếng Anh đều nói rõ rằng từ "cooze" chỉ là từ lóng, không có nghĩa đen. Cái sai văn cảnh này thuộc về ngữ đoạn, nghĩa là các sự kiện trước đó dồn về theo cách đọc từ trái qua phải. Thế nên ông Đăng cũng biện hộ theo logic ngữ đoạn này. Tuy nhiên, văn bản còn có văn cảnh hệ biến hóa, nó được tạo nên theo chiều dọc văn bản và rộng hơn văn cảnh ngữ đoạn. Chính văn cảnh hệ biến hóa mới nói lên tâm trạng của Kiley, cậu ta muốn một điều gì đó đối lập với sự cục súc và tàn ác của chiến tranh (như một lời biện hộ rằng bản chất cậu ta không hề cục súc và tàn ác).Văn cảnh ngữ đoạn chỉ bó hẹp trong phạm vi văn bản, còn hệ biến hóa mở rộng hơn ra ngoài phạm vi văn bản (như thời kì chiến tranh VN nói chung) và cả thời điểm hiện tại khi cuốn sách được phát hành. Sự kết hợp của hai loại văn cảnh này quyết định việc chọn lựa từ ngữ tiếng Việt thích hợp. Trong văn cảnh câu trên thì "woman" (nếu cô lớn tuổi hơn Kiley - 19 tuổi) và "girl" (nếu cô còn đi học) chuyển thành "chị" và "em" hợp hơn....

Mô hình dịch thuật trước tôi quên thêm vào chiếc...mỏ neo, một khái niệm của Roland Barthes. Mọi truyện dịch đều "bỏ neo ý thức" độc giả bằng tựa đề, tên tác giả, lời giới thiệu. Trong suốt quá trình đọc họ luôn ý thức được điều này, vì thế mọi nỗ lực "Việt hóa" bản dịch đều ít nhiều gây rối độc giả.

​

...