Lượm lặt

Từ Phương Đông ta bay qua Phương Tây để nghe
Tẩu khúc của Thần Chết(trích)
(P.Celan)
Sữa đen hừng đông chúng ta uống buổi chiều
chúng ta uống trưa, sáng, chúng ta uống đêm
chúng ta uống và chúng ta uống
chúng ta đào huyệt trên không như vậy bạn sẽ không bị nhồi nhét
Một người đàn ông sống trong căn nhà anh ta chơi với rắn anh ta viết
anh ta viết
anh ta viết khi bóng tối tới Đức, tóc vàng của bạn Margareta
anh ta viết nó và ra ngoài cửa
và muôn sao lấp lánh
anh ta huýt chó săn tới gần
anh ta huýt đám Do thái đứng thành hàng đào huyệt dưới đất
anh ra lệnh chúng ta hãy cố mà vui chơi nhẩy nhót
Sữa đen hừng đông chúng ta uống bạn lúc đêm
chúng ta uống bạn lúc sáng, trưa, chúng ta uống bạn lúc chiều
chúng ta uống và chúng ta uống
Một người đàn ông sống trong căn nhà anh ta chơi với rắn anh ta viết
Anh ta viết khi bóng tối tới Deutschland tóc vàng của bạn Margareta
Tóc tro của bạn Shulamith chúng ta đào huyệt trên không bạn sẽ không bị nhồi
nhét...
Đọc mà lạc cả hồn

Có đoạn tản mạn về văn học dân gian
Từ câu hát ví dầu
(Chi Lan)
Ví dầu cầu ván đóng đinh
Cầu tre lắt lẻo gập ghình khó đi...
Buổi trưa,bên nhà ai đó văng vẳng tiếng hát ru.Từ xa xưa những bà mẹ dỗ con ngũ trên cánh võng đong đưa thường cất tiếng hát ru.Và biết bao câu hát đã ra đời bên chiếc nôi truyền thống của trẻ con như thế.Những câu hát thiên hình vạn trạng,mang sắc thái riêng của vùng miền hay phổ biến,quen thuộc trên cả nước đều được cất lên từ cảm xúc,từ tình yêu thương gắn bó của con người với quê hương,làng mạc,với những người thân thiết.Nhưng không chỉ vậy,những câu hát còn ghi dấu những sinh hoạt,cách sống,cách nghĩ của cả một thời...
Trong những câu ca dao miền Nam,loại câu hát "Ví dầu" chiếm một số lượng không nhiều lắm nhưng lại rất thú vị bởi những biểu hiện độc đáo,mặn mòi của nó.Hãy thử điểm qua một vài câu ví dầu quên thuộc.
Bắt đầu là câu hát mộc mạc,đơn giản nhất như:
"Ví dầu ví dẩu ví dâu
Ví qua ví lại,ví trâu vô chuồng"
Câu ca dao lũ trẻ thường nghêu ngao hát mà chẳng cần để ý gì đến nội dung,ý nghĩa của nó;nhưng khi đọc kỹ lại hồ như trước mắt ta hiện ra nét đặc thù của đời sống nông nghiệp luẩn quẩn,tù túng của người nông dân nghèo khổ,với câu việc đơn điệu như bài hát buồn ngày qua ngày,để rồi họ cất tiếng than:
"Ví dầu nhà dột cột xiêu
Muốn đi lấy vợ sợ nhiều miệng ăn"
Quả là điều rất thực tế của người nghèo khó.Cái thực tế bật lên tâm trạng não nùng của họ.Nỗi sợ muôn đời của người nghèo bởi cảnh tượng gia đình đông vui lại chực trở thành tai họa,thành sự nơm nớp lo âu.Cứ hình dung cảnh chàng trai ấy đang ngồi trong "nhà dột cột xiêu" của mình với sự buồn bã đến nao lòng.
Có lẽ vì vậy mà những món ăn ngon,dù là của đồng ruộng,cũng thường ám ảnh trong tâm trí mọi người:
"Ví dầu tình bậu muốn thôi
Bậu gieo tiếng dữ cho rồi bậu ra
Bậu ra bậu lấy ông câu
Bậu câu cá bống chặt đầu kho tiêu
Kho tiêu,kho mỡ kho hành
Kho ba lạng thịt để dàng bậu ăn"
Hai câu dầu hoàn toàn là chuyện thế thái nhân tình,là chuyện gút mắc vợ chồng trong đó cô vợ có vẻ đanh đá,thủ đoạn trong cách ứng xử.Nhưng chuyện "bứt nài,tháo ống" cũng là chuyện thường tình.Sự thú vị có lẽ nằm ở phần sau.Hoá ra cái món "cá bống kho tiêu" cùng với "ba lạng thịt" ấy quả là ngon và quý đến nỗi cô vợ quyết lấy ông câu để được ăn?
Dĩ nhiên đó chỉ là một cách ví von,nhưng qua đó ta dường như vừa cảm nhận được vị ngọt bùi của cá bống,loài cá thường ra khỏi hang,bám vào những giề lục bình mùa nước nổi để trở thành một món ăn ngon đặc biệt vùng châu thổ,vừa thấy nếp sống khổ cực của người nhà quê,sự hiếm hoi của từng miếng thịt trong bữa ăn hàng ngày của họ.Vì vậy,đằng sau sự mỉa mai,châm biếm của câu hát hình như vẫn ẩn chứa đâu đó chút nhậm ngùi,thương cảm.
Cũng có lúc,câu hát "Ví dầu" chỉ là để miêu tả như thể phú đơn thuần của ca dao:
"Ví dầu cá lóc nấu canh
Bỏ tiêu cho ngọt,bỏ hành cho thơm"
Nhắc đến món ăn quen,nhân dân xưa vẫn có cách làm mới câu hát thật thú vị.Lẽ ra phải "Bỏ hành cho ngọt,bỏ tiêu cho thơm" mới đúng.Song vận âm bằng,trắc của câu thơ lục bát đã dẫn đến sự sáng tạo trong cách đổi chỗ những mùi vị trên khiến câu hát lấp lánh hẳn lên,đồng thời cũng là thử thách người thưởng thức sự sâu sắc,tinh tế trong ca dao.
Nhưng hay nhất,sâu lắng nhất vẫn là câu hát
"Ví dầu cầu ván đóng đinh
Cầu tre lắt lẻo gập ghình khó đi
Khó đi mượn chén ăn cơm
Mượn ly uống rượu,mượn đàn kéo chơi
Ở hai câu đầu,bài ca dao có vẻ chỉ nhằm ý mô tả những hình ảnh thường thấy ở làng quê:câu ván đóng đinh,cầu tre lắt lẻo,gập ghình.Và dĩ nhiên,gập ghình như thế ắt dẫn đến chuyện "khó đi".Ý thơ liền mạch,chặt chẽ bởi sự lập lại của từ "mượn":mượn chén,mượn ly,mượn đàn.
Ừ,thì khách đến chơi không có nên phải đi mượn?Nhưng mà nhà nghèo khó gì đế nỗi một cái chén ăn cơm,một cái ly uống rượu cũng thiếu?Mà uống rượu đế,rượu nếp thì cần gì nhiều ly?Hay là đi muợn chén,mượn ly lại là chuyện mượn tiền?Không,bài ca dao không hề nhắc đến điều đó.Để rồi cuối cùng đến chi tiết "mượn đàn kéo chơi" ý tứ như mở ra,***g lộng,tuyệt vời.Một chữ "chơi" đã làm nên thần sắc,hồn vía của bài ca dao nói riêng và vùng đất Nam Bộ nói chung.Tất cả những phóng khoáng,hào sảng,thênh thênh của những lưu dân đi mở đất đã nằm trọn trong tiếng đàn kéo chơi ấy.....
Có lẽ từ những ngày xưa câu ca tiếng hát,chút rượu đưa cay trong những lần quây quần,họp mặt đậm đà tình làng nghĩa xóm ấy đã đem lại chút nồng ấm,nên thơ cho những cảnh đời cơ cực.Và họ cứ thế mà:
Kéo chơi ba tiếng đờn cò
Đứt dây đứt nhợ quên hò xự xang"
Hay làm sao cuộc vui bốc trời đến "đứt dây đứt nhợ"!Có thể dây đàn đứt,tiếng đàn hết vang nhưng sợi dây đàn trong tâm hồn thì vẫn còn rung mãi cho đến ngày hôm nay,khi câu hát cứ tiếp tục cất lên từ lời ru của những người bà,người mẹ.
Điểm lại vài câu ca dao với hình thức "Ví dầu",bức tranh sinh hoạt và đời sống tâm linh của người dân Nam Bộ như hiện ra trước mắt,thấm sâu vào suy nghĩ,tình cảm của những người yêu quý nó.
Ai đó đã từng nói"Không gì làm trẻ trung,tươi mát tâm hồn con người cho bằng tắm trong suối nguồn văn học dân gian".Quả đúng như thế,chỉ cần ngân nga một bài ca dao,một câu hát Ầu ơ...Ví dầu nào đó,lòng ta đã bay bổng,lâng lân.
Hãy nghe,câu hát ru một lần nữa lại cất lên,êm ả,ngọt lịm buổi trưa hè:
"Ví dầu cậu giận mợ hờn
Cháu theo cùng cậu kéo đờn cậu nghe".
Quả thật rất thích 2 câu
"Khó đi mượn chén ăn cơm
Mượn ly uống rượu,mượn đàn kéo chơi"
Nghe thật sảng khoái,thực sự muốn cụng ly ngay 1 cái rồi ngâm vài câu vọng cổ "chơi"
Ca dao thì thích nhưng người viết tản văn này viết không được hay lắm
Được lyhap sửa chữa / chuyển vào 00:30 ngày 16/10/2009

So ra thì thi sĩ họ Bùi có nét giống Lão Ngoan Đồng.3 Bài này đọc không chán
Bờ lúa
Bùi Giáng
Em chết trên bờ lúa
Để lại trên đường mòn
Một dấu chân bước của
Một bàn chân bé con
Anh qua miền cao nguyên
Nhìn mây trời bữa nọ
Đêm cuồng mưa khóc điên
Trăng cuồng mưa trốn gió
Mười năm sau xuống ruộng
Đếm lại lúa bờ liền
Máu trong mình mòn ruỗng
Xương trong mình rã riêng
Anh đi về đô hội
Ngó phố thị mơ màng
Anh vùi thân trong tội lỗi
Chợt đêm nào gió bờ nọ bay sang
Phụng Hiến
Bùi Giáng
Con có nghĩ: ắt là phải thế
Một đôi lần con ghì siết hai tay
Nàng thơ đẹp của trần gian ứa lệ
Bảo con rằng: hãy nhớ lấy phút giây
B.G.
Ngày sẽ hết tôi sẽ không trở lại
Tôi sẽ đi và chưa biết đi đâu
Tôi sẽ tiếc thương trần gian mãi mãi
Vì nơi đây tôi sống đủ vui sầu
Cây và cối bầu trời và mặt đất
Đã nhìn tôi dưới sương sớm trăng khuya
Mở buồng phổi đón gió bay bát ngát
Dừng bên sông bến cát buổi chia lìa
Hoàng hôn xuống, bình minh lên nhịp nhịp
Ngàn sao xanh lùi bước trước vừng hồng
Ngày rực rỡ đêm êm đềm kế tiếp
Đón chào tôi chung cười khóc bao lần
Tôi đã gửi hồn tôi biết mấy bận
Cho mây xa cho tơ liễu ở gần
Tôi đã đặt trong bàn tay vạn vật
Quả tim mình nóng hối những chờ mong
Sông trắng quá bảo lòng tôi mở cửa
Trăng vàng sao giục cánh mộng tung ngần
Gió thổi dậy lùa mơ vào bốn phía
Ba phương trời chung gục khóc đêm giông
Những giòng lệ tuôn mấy lần khắc khoải
Những nụ cười tròn mấy bận hân hoan
Những ngoảnh mặt im lìm trong ái ngại
Những bắt tay xao động với muôn vàn
Những người bạn xem tôi như ruột thịt
Những người em dâng hết dạ cho tôi
Những người bạn xem tôi là cà gật
Những người em không vẹn nghĩa mất rồi
Trần gian hỡi! Tôi đã về đây sống
Tôi đã tìm đâu ý nghĩa lầm than
Tôi ngẩng mặt ngó ngàn mây cao rộng
Tôi cúi đầu nhìn mặt đất thắp đen
Tôi chấp thuận trăm lần trong thổn thức
Tôi bàng hoàng hốt hoảng những đêm đêm
Tôi xin chịu cuồng si để sáng suốt
Tôi đui mù cho thoả dạ yêu em
Tôi tự nguyện sẽ một lần chung thuỷ
Qua những lần buồn tủi giữa đảo điên
Thân xương máu đã đành là uỷ mị
Thì xin em cùng lên thác xuống ghềnh
Em đứng mũi anh chịu sào có vững
Bàn tay bưng đĩa muối có chấm gừng
Tôi đã nguyện yêu trần gian nguyên vẹn
Hết tâm hồn và hết cả da xương
Xin yêu mãi yêu và yêu nhau mãi
Trần gian ôi! cánh **** cánh chuồn chuồn
Con kiến bé cùng hoa hoang cỏ dại
Con vi trùng cùng sâu bọ cũng yêu luôn
Còn ở lại một ngày còn yêu mãi
Còn một đêm còn thở dưới trăng sao
Thì cánh mộng còn tung lên không ngại
Níu trời xanh tay với kiễng chân cao
Nhưng em hỡi trần gian ôi ta biết
Sẽ rồi ra vĩnh biệt với ngươi thôi
Ta chết lặng bó tay đầu lắc
Đài xiêu ôi xuân sắp rụng mất rồi
Đêm ứa lệ phồng mi hai mắt
Bàn tay ta nhỏ như lá cây khô
Mình hoa rã đầm đìa sương theo móc
Đỡ làm sao những cánh tiếp nhau rơi
Ta gửi lại đây những lời ảo não
Những lời yêu thương phụng hiến cho em
Rồi ta gục đầu trên trang giấy hão
Em bảo rằng:
- Đừng tuyệt vọng nghe không
Còn trang thơ thắm lại với trời hồng.
Ở Trong Rừng
Bùi Giáng
Đây là ở trong rừng
Chẳng có con ma nào ngó thấy đâu
Xin hoàng hậu
Hãy cỡi áo quần ra tắm khe nước
Có con ma nào đâu mà sợ
Sao hoàng hậu thẹn đỏ mặt
Có tôi?
Nhưng tôi đâu phải là con ma
Rất thích đó