MỪNG VUI CÓ NGÀY HÔM NAY

Nguyễn Trọng Tạo: (Hảo khen xưa rồi). Bây giờ chúng ta trở lại với câu hỏi của anh Nguyễn Đức Tùng, đó là thơ dành cho đám đông quần chúng hay là dành cho một thiểu số người đọc. Tôi cho rằng ý kiến của anh Thanh Thảo và anh Nguyễn Thuỵ Kha cho rằng thơ không dành cho đám đông có thể là ý kiến cực đoan: anh đánh giá quá cao vai trò của thơ ca. Quá cao. Thơ ca thực sự không đến mức phải như thế. Hay là để cho nó quá chịu thiệt thòi như thế.
Thơ ca không người đọc tức là không có thơ ca. Thơ không người đọc và không có người nghe thì là thứ thơ gì?
Vừa rồi tôi thấy thơ trình diễn xuất hiện ở Việt Nam. Những anh em trẻ thì bao giờ cũng muốn làm mới. Hiện nay họ tương đối có tự do. Có tự do nhưng không có người đọc người nghe thì cũng chả để làm gì. Họ cố đi ra ngoài cái chính thống. Nhưng về nghệ thuật cái chính thống cũng có cái hay của nó, nó là cái khuôn, nghĩa là lọt vào thì nó cho qua, không lọt vào khuôn thì không qua được. Còn anh ra khỏi cái chính thống, thì anh chẳng có tiêu chuẩn nào cả. Ai nói trời nói đất gì cũng được. Và anh sẽ tạo ra cái khuôn mới.
Ai cũng biết tôi được mệnh danh là người ủng hộ mạnh mẽ các nhà thơ trẻ. Hôm nay có mặt ở đây, các anh Nguyễn Thuỵ Kha, Trần Mạnh Hảo, Thanh Thảo đều là những người ủng hộ thơ trẻ, nhưng tại sao người ta hay nhắc đến tôi. Là vì tôi ủng hộ những trường hợp cá biệt và thậm chí dị biệt. Như Văn Cầm Hải, Vi Thuỳ Linh, NguyễnThế Hoàng Linh, Nguyễn Hữu Hồng Minh, Phan Huyền Thư, Ly Hoàng Ly, Nguyễn Vĩnh Tiến? mỗi người có những nét riêng. Nhưng làm mới đến mức phi nghệ thuật, cái kiểu thơ trình diễn kiểu cạo trọc đầu, bôi mặt đỏ mặt đen, đi qua đi lại, tắt ánh sáng, tuột áo quần ra, ngồi xuống cái bịch? mà gọi là thơ, thì đó là sự lố bịch.
Tôi đã từng giới thiệu thơ hình khối, thơ mẫu tự, thơ cụ thể, thơ câm. Nhưng cái gì cũng có những biên giới của nó, có ?oan nhữ chi? (chữ của Nguyễn Trãi) của nó.
Có nhà thơ vẽ một cây đàn trên trang giấy, ngoạch ngoạc mấy vệt, như thế có phải là thơ không. Nếu là một bức tranh, mà là tranh đẹp, thì nó là tranh. Vẽ những hình xấu xí mà gọi là thơ thì đấy là sỉ nhục thơ. Lại có nhà thơ để tất cả các trang giấy không, tức là không có gì cả, hay trang thì màu xanh, trang thì màu trắng, trang thì màu cái? đồ lót của đàn bà rong kinh.
Tất nhiên khi anh làm thơ thì không nhất thiết là làm cho mọi người, hay làm cho ai hết. Anh chỉ làm cho anh thôi cũng được. Nhưng khi người ta nói tôi làm thơ không cho mọi người mà chỉ cho tôi thôi, thì đó chỉ là một cách nói. Nhưng nếu nói như thế một cách nghiêm túc thì đó là sự cao ngạo.
Nếu thơ tôi được nhiều người đọc, được cả đám đông đọc thì tôi rất thích. Còn nếu thơ anh dở thì không có ai đọc cả, tôi không đọc anh mà chính anh cũng chẳng đọc anh. Thế thì có phải là thơ không?
Trần Mạnh Hảo: Đúng như thế.

Nguyễn Trọng Tạo: Làm thơ là tự giải toả mình bằng kinh nghiệm của một cá thể trong một thế giới.
Trần Mạnh Hảo: Maiakovski là một nhà thơ lớn của nước Nga Xô-viết, là bậc thầy của nhiều nhà thơ Việt Nam, là người đã tự bắn súng vào đầu mình để tự tử dưới chế độ Xô-viết. Dĩ nhiên Lenin rất cần đến ông ta, thế mà khi có người hỏi Lenin rằng ông ấy có thích thơ của Maia không. Lenin trả lời không. ?oTôi không thích thơ của Maia, nhưng nó là cái loa của giai cấp vô sản Nga, phải để cho nó nói?. Mặc dù là người nổi tiếng như thế, Maia lại nói thơ không phải là nghệ thuật của quảng trường. Ông ta là người đã tự bắn vào đầu, kiểu như của Nguyễn Trọng Tạo đấy.
Nguyễn Trọng Tạo: Nhưng tôi lại không muốn làm như ông ta.
Nguyễn Đức Tùng: Anh Nguyễn Thuỵ Kha nói với tôi rằng, thời kì đổi mới, thời Nguyễn Văn Linh, chính anh Nguyễn Duy và anh Trần Mạnh Hảo là hai nhà thơ thường xuyên đi đọc thơ trước những đám đông hàng ngàn người, và đọc rất hay. Thơ của hai anh được nhiều người yêu mến, và có nhiều bài đúng là thơ của quảng trường.
Trần Mạnh Hảo: Thơ thì không được phục tùng nô lệ, nó phải chống lại sự đàn áp. Nhưng Nguyễn Trọng Tạo nói sai, thơ có một thứ nô lệ là nô lệ đàn bà như thơ của tôi đây.
Nguyễn Thuỵ Kha: Như thế các nhà thơ cứ nhằm em mà giã, cứ nhằm tình yêu mà viết, thì sẽ có thơ thứ thiệt.
Du Tử Lê: Tôi nghĩ nên đặt lại cho đúng vai trò của người đọc. Tôi là người có cái may mắn được đi nói chuyện về thơ ở nhiều nơi, nhận được rất nhiều ý kiến của khán giả, hiểu được tâm trạng của họ. Nói thẳng ra rằng không có người đọc, người nghe, người dịch, người giới thiệu, thì không có nhà thơ. Có nghĩa là có cái dấu bằng như thế này: văn học nghệ thuật = người đọc, người thưởng ngoạn. Những ý kiến cho rằng những tác phẩm ít người đọc mà vẫn có giá trị là những ý kiến cực đoan, trừ vài trường hợp ngoại lệ.

Nguyễn Thuỵ Kha: Tôi hiểu và rất chia sẻ với ý kiến của anh Du Tử Lê, nhưng tôi cho rằng nếu các nhà thơ cứ sốt ruột với các đám đông, với sự hâm mộ của người đọc, thì không bao giờ anh có thơ hay cả. Điều làm cho thơ mãi mãi là sự cần thiết chính là ở tác dụng lan toả của nó. Mà sự lan toả thì cực kì chậm. Cực kì.
Nguyễn Đức Tùng: Điều mà anh Nguyễn Thuỵ Kha đang nói chính là khái niệm hình tháp trong thưởng ngoạn nghệ thuật, mà đỉnh cao nhất ở phía trên chính là các nhà thơ và giới phê bình có thẩm quyền về thơ. Càng đi xuống phía dưới chúng ta càng có nhiều độc giả hơn. Khái niệm đẳng cấp của độc giả là hoàn toàn có thật. Trong các ngành khoa học cũng thế. Tôi tạm chia độc giả ra làm ba loại từ thấp đến cao.
1. Người đọc sơ đẳng (beginning reader)
2. Người đọc trung bình (mature reader)
3. Người đọc xuất sắc (good reader).
Dĩ nhiên sự phân chia này chỉ có tính tương đối. Một số độc giả có thể xuất sắc trong lĩnh vực này nhưng hoàn toàn mơ hồ trong lĩnh vực khác. Ví dụ tôi nhận thấy một số nhà văn Việt Nam, thậm chí rất có tài, lại hoàn toàn không có những hiểu biết sâu sắc về thơ, mà lẽ ra họ phải có. Những phán quyết của họ về thơ trong trường hợp này rất nguy hiểm. Điều này dĩ nhiên cũng đúng khi một số nhà thơ tìm cách phê bình tiểu thuyết, hoặc khi các nhà phê bình chuyên về văn xuôi đi phê bình thơ...
Tác động của một tác phẩm nghệ thuật tuỳ mức dễ hiểu hay khó hiểu mà tập trung vào tầng lớp nào đầu tiên. Một tác phẩm dễ hiểu tác động ngay lập tức đến nhóm người đọc trung bình, vì vậy gây được tiếng vang sớm và lớn. Một tác phẩm khó hiểu sẽ tác động trước tiên vào nhóm thứ ba và cần rất nhiều thời gian để lan toả, nói như anh Nguyễn Thuỵ Kha. Cần nhớ rằng dễ hiểu hay khó hiểu, popular hoặc unpopular, hoàn toàn không có nghĩa là có giá trị thấp hay cao trong nghệ thuật. Nhưng nó nói lên tính cũ và mới. Càng táo bạo và cách tân chừng nào càng khó hiểu chừng ấy. Đó là cái khó hiểu rất đáng quý.
Nhưng có những tác phẩm vừa ra đời đã gây tiếng vang ngay ở nhóm người đọc thứ nhất, những người đọc kém hay sơ đẳng. Những tác phẩm như thế theo tôi thường không có giá trị nghệ thuật, hoặc là quá cũ, hoặc là có vẻ mới nhưng là hàng giả.
Nguyễn Thuỵ Kha: Uống một ly rượu mạnh, nhỏ, cực kì ngon, thì sức lan toả của nó rất lớn. Nó làm anh chết lúc nào không biết.
Du Tử Lê: Bi kịch của một số người làm thơ trẻ hôm nay chính là quá khao khát đám đông.
Nguyễn Thuỵ Kha: Họ thèm khát đám đông. Tâm lý của người Việt Nam hiện nay vẫn là tâm lý bầy đàn. Chúng ta không có thói quen sống cô đơn. Chúng ta không thể sống cô đơn được một phút. Cô đơn quả thật là đau khổ. Nhưng nỗi cô đơn ấy sẽ lan toả bằng nghệ thuật và sẽ xâm chiếm độc giả.
Thơ của tôi có rất ít độc giả, ít hơn nhiều so với thơ của anh Nguyễn Trọng Tạo, anh Trần Mạnh Hảo, và có thể anh Thanh Thảo. Nhưng không vì thế mà thơ tôi không có độc giả riêng của nó. Anh Tạo có năm người đàn bà yêu anh, còn tôi có thể chỉ có một người.

Nguyễn Đức Tùng: Anh cũng có năm người đàn bà, nhưng bốn người kia không ai biết.
Trần Mạnh Hảo: Bốn người kia không bị lộ (cười). Tôi hiểu anh muốn nói rằng một người yêu mình tha thiết thì còn hơn năm người yêu mình lớt phớt. Nhưng tôi muốn nói rằng đám đông không có tội gì đối với thơ. Không phải do đám đông mà thơ dở đi.
Nguyễn Thuỵ Kha: Tôi không cho là đám đông có tội, nhưng nếu nhà thơ quan tâm quá đến đám đông, thì anh phải hạ thơ của anh xuống.
Trần Mạnh Hảo: Thật ra thì có đám đông hay không cũng không quan trọng, vấn đề là thơ của anh có hay hay không.
Nguyễn Thuỵ Kha: Nhưng khái niệm đám đông rất quan trọng. Khi Dương Tường viết:
?oChiều buông đầy những tiếng thở dài?
tôi cho đó là một câu cực kì dễ thương, được nhiều người thích. Nhưng câu sau này của Tường Vân, một hoạ sĩ, rất tuyệt, mặc dù ít người thích.
?oEm ơi
Chiều đang bám dần lên?
Mới thật là câu thơ hay, chứ câu của anh Dương Tường thì vẫn còn có chút cải lương, vẫn cần đến đám đông.
Nguyễn Đức Tùng: Câu của Tường Vân về ý tưởng thì độc đáo hơn, nhưng câu của Dương Tường về tính nhạc thì cao hơn hẳn.
Trần Mạnh Hảo: Thưa các anh, thơ miền Bắc và thơ miền Nam nhìn nhau như thế nào? Đây là một câu hỏi hay. Chúng ta vẫn chưa nói hết ý mình. Thế thì các nhà thơ chúng ta nhìn nhận nhau như thế nào?
Nguyễn Thuỵ Kha: Hồi nãy anh Trần Mạnh Hảo có yêu cầu những vị nào hút thuốc thì ra ngoài để hút để không khí được thoáng trong buổi làm việc. Bây giờ chúng ta xả láng, tự do hút thuốc, anh Trần Mạnh Hảo chịu khó ra ngoài.
Trần Mạnh Hảo: Nếu thế thì tôi cũng sẽ hút ở đây. (Mọi người cùng cười)
Nguyễn Thuỵ Kha: Tôi xin trả lời câu hỏi của anh Trần Mạnh Hảo. Thơ Việt Nam là một dòng sông rất lớn, nước chảy rất mạnh, nhưng nó có hai bờ cách biệt. Những người đứng từ những phía khác nhau nên thực sự tìm cách đọc nhau, đọc hết và đọc kĩ. Đọc để hiểu và đọc để sống.
Hiện nay điều đó là quá ít.
Trừ một vài người đặc biệt như Bùi Giáng hay Nguyên Sa, tôi và những người như tôi không được biết nhiều lắm về văn học miền Nam. Chúng tôi cũng ít có điều kiện để đọc văn học hải ngoại. Chúng ta cần làm việc nhiều hơn về mặt này. Rất nhiều.
Có như thế thì chúng ta mới đi đến được sự giao hoà.

Nguyễn Đức Tùng: Trên một tờ báo ở phi trường Đài Loan, trong khi ngồi chờ đổi chuyến bay về Việt Nam cách đây mấy ngày, tôi đọc được câu này của bà Rosalyn Carter, phu nhân cựu tổng thống Mỹ, và nhớ đại ý: chúng ta hãy làm những gì có thể, để thể hiện lòng quan tâm của mình đối với người khác, nhất là với những người khác biệt với chúng ta, và bằng cách đó, làm cho thế giới ngày một trở thành nơi chốn tốt đẹp hơn.
Lịch sử không phải là quá khứ. Lịch sử là quá khứ cộng với cách chúng ta nhìn về quá khứ. Nó chính là cách giải thích và diễn dịch của chúng ta đối với quá khứ. Lịch sử cũng chính là hiện tại, vì vậy nó nằm trong tay mỗi chúng ta.
Học cách nhìn nhận lịch sử cho đúng không phải là khơi dậy chia rẽ và hận thù. Mà ngược lại. Hoàn toàn ngược lại. Nó cần có sự dũng cảm trí thức. Chính là khởi đầu của sự hoà hợp trong ý kiến của anh Thanh Thảo, hay giao hoà trong ý kiến của anh Nguyễn Thuỵ Kha.
Nhưng nhìn nhận nhau phải đặt trên sự thấu hiểu giữa những nhóm người khác nhau. Ví dụ giữa người lớn tuổi và nhỏ tuổi hơn, giữa người bị đấu tố trong cải cách ruộng đất và người tham gia đấu tố, giữa người Nam và người Bắc, người trong nước và hải ngoại, trí thức CS và trí thức quốc gia vân vân. Tôi tin sự hoà hợp hay giao hoà của dân tộc bao giờ cũng cần qua một số quá trình căn bản. Ví dụ năm quá trình sau đây: sự thấu hiểu; sự thuyết phục nhau; sự xin lỗi và tha thứ lẫn nhau; giải thích lịch sử một cách công bằng; và cùng làm việc vì tương lai. Tôi nghĩ rằng đó là cách để chữa lành những vết thương tâm hồn và vô thức cộng đồng của người Việt Nam. Một thứ vô thức tập thể cho đến nay vẫn còn bị tổn thương trầm trọng. Và sẽ lâu dài.
Ở hải ngoại, tôi vẫn có dịp gặp những đồng bào quan tâm đến đất nước, và tôi nhận thấy họ có rất ít hiểu biết khách quan về tình hình thực tế của Việt Nam bây giờ. Khi tôi về trong nước, tôi cũng ngạc nhiên là những người trong nước, thuộc loại trí thức và quan tâm đến chính trị, lại cũng không biết gì nhiều về đồng bào hải ngoại. Tôi đọc trên báo chí trong nước, ngay cả trên các diễn đàn internet hiên nay, viết về người Việt hải ngoại, lại càng thấy rõ điều đó. Rất tiếc, đó không phải là cuộc sống của tôi, gia đình tôi, và của bạn bè tôi bây giờ. Người ta không hiểu gì về chúng tôi thì họ viết thế nào được? Cũng như ở hải ngoại, họ không biết gì về các anh ở đây, thì viết thế nào được? Không hiểu nhau thì làm sao mà hoà hợp? Vì vậy phải thúc đẩy sự hiểu biết lẫn nhau. Lấy sự hiểu biết chống lại thành kiến, lấy sự tương kính chống lại khinh miệt, lấy sự cảm kích chống lại thói vô ơn.
Nhà nước hiện nay chưa bao giờ có một triết học hoà giải như thế cả. Tôi nghĩ là về phương diện này, họ vớ phải những chuyên viên cố vấn rất kém. Nhưng một số các nhà lãnh đạo cũng có thực tâm.
Tôi tin cái đẹp của tâm hồn Việt Nam, của làng xóm và đất nước mình, là có thật. Ở cả hai miền, trước đây và bây giờ. Nhưng chúng đang mai một đi, cần phải giữ lại. Chúng ta cần nói với mọi người rằng thật ra họ có thể sống vui hơn, thong thả hơn, mà không cần phải giẫm đạp lên nhau nhiều đến thế. Tôi thấy điều đáng tiếc này ở mọi nơi, ở trong nước và ở hải ngoại. Tôi nhớ đến một bài hát của Trịnh Công Sơn. ?oEm chưa biết quê hương thanh bình. Em chưa thấy xưa kia Việt Nam.?
Nguyễn Thuỵ Kha: Sự nhìn nhận nhau không chỉ ở trong vấn đề Bắc Nam mà còn trong vấn đề già trẻ. Những người làm thơ trẻ có những đặc điểm sau đây: trước hết là họ trẻ, họ có những điều mà chúng ta không có được, nhưng họ lại không có những điều mà chúng ta có. Những điều không có ấy đang làm hại họ, muốn vượt qua thì chỉ có cách là học hỏi. Nói về phương diện nghệ thuật, theo tôi thơ trẻ hiện nay là chưa trẻ. Chưa trẻ vì nó thiếu một cấu trúc trẻ. Trong thơ, cấu trúc là quan trọng nhất. Những người làm thơ trẻ hiện nay vẫn chưa thoát được thơ tiền chiến, và đó là điều đau khổ cho họ.

Tôi xin kể lại trường hợp của mình
Tôi nhớ một kỉ niệm về Xuân Diệu. Người ta thường nói Xuân Diệu là người bảo thủ, nhưng đối với chúng tôi thời ấy, ông là một người có tinh thần cởi mở và rất trẻ. Bài thơ của tôi:
Những giọt mưa đồng hành
Những giọt mưa ngồ ngộ say mê
Đám mây nặng vỡ ra giữa gió
Những đứa con
Ồn ào không gian
Cười nói
Những giọt mưa chẳng hề mệt mỏi
Gieo hạt triền miên
Người lính trú vội mái hiên
Rồi lại đi mảnh ni lông khoác chéo
Anh lẫn vào mưa lúc nào chẳng hiểu
Ngỡ mưa dệt nên anh
Có một đứa trẻ con từ trong anh chạy nhanh
Nhập vào đám trẻ con trần truồng
đang hò reo giữa phố
Có một người nông dân từ trong anh hớn hở
Xòe tay đồng hạn đón mưa
Có một người lính Trường Sơn từ
trong anh năm xưa
Vội vã vắt áo quần ướt mưa hơ lửa
Có một người? có một người nào nữa
Người lính bước nhanh
Anh và mưa như thế đã bao lần
Người lính đi
Đi qua thành phố
Bao chân trời thử thách đợi anh
Trong cuộc hành trình chưa nghỉ
Mưa và anh là bạn đồng hành.
lúc gởi đến tờ báo đã bị vứt vào sọt rác. Có người còn nói rằng thơ Nguyễn Thuỵ Kha không có tính Đông phương. Anh Xuân Diệu là người đã yêu cầu toà soạn cho anh coi lại tất cả những bài thơ bị vứt vào sọt rác. Nhờ thế anh đã nhặt được bài thơ của tôi. Lúc đó là năm 1982, nhà tôi ở gác ba, cầu thang rất dốc, Xuân Diệu thì đã ngoài sáu mươi tuổi. Ông vừa hào hển đi lên vừa xúc động bảo tôi: ?oKha ơi, những thằng khác nó viết thơ toàn là thơ biên giới, hải đảo, công trường theo đúng chính sách, nhưng em làm thơ khác chúng nó, em làm thơ về cơn mưa. Em sẽ đi rất xa.? Sau khi được giải báo Văn nghệ - giải nhì, có ba bài thơ khác được giải nhất và hai bài cùng giải nhì như tôi, có lẽ vì những lý do chính trị nhiều hơn là nghệ thuật - một người thứ hai nữa đã đến gặp tôi và nói: đây mới là thơ thật. Đó là Văn Cao. Những điều ấy tôi không nói với ai cả, bây giờ mới nói. Câu chuyện mà tôi kể lại chứng tỏ rằng cái mới bao giờ cũng được những thế hệ đi trước nhận ra, vấn đề là những người trẻ là phải làm ra cái mới thực sự.

Có người nói rằng thơ Nguyễn Thuỵ Kha không có tính Đông phương. Hình như là Trinh Đường.
?oVầng trăng ai xẻ làm đôi
Nửa in gối chiếc nửa soi dặm trường?
của Nguyễn Du so với bài ?oHai nửa vầng trăng? của Hoàng Hữu thì câu nào hay hơn?
Có lần được gặp Tố Hữu trong một hội nghị văn học ở Hà Nội, tôi đến bên cạnh ông ấy và nói rằng: "Thơ của anh mà bỏ đi sáu chữ ôi, ơi, hỡi, ư, hãy, chào thì chẳng còn gì cả.? Tôi nhớ hôm đó Tố Hữu đổi sắc mặt, im lặng một lúc rồi bảo tôi: ?oTuổi của Kha chắc vào khoảng tuổi của con mình đấy nhỉ?? Tôi trả lời: ?oThưa anh, đúng là em bằng tuổi con anh. Nhưng anh thì không đẻ ra em được. Anh chỉ đẻ ra được con của anh mà thôi. Bố mẹ em mới đẻ ra em.?
Vì vậy mà nói Nguyễn Thuỵ Kha không phương Đông là nhầm. Tuy nhiên cấu trúc bài thơ của tôi là một cấu trúc rất mới, vì vậy một số người cho rằng thơ của Nguyễn Thuỵ Kha đã bị Tây hoá. Ngược lại thơ của Kha cực kì phương Đông. Văn Cao là người thứ hai sau Xuân Diệu thấy được cái mới trong thơ tôi.
Người thứ ba là Đặng Đình Hưng. Tôi còn nhớ một buổi sáng dàn dụa không khí mùa thu ảm đạm như ùa ra từ bức tranh những người ăn khoai tây của Van Gogh, tôi và anh Đặng Đình Hưng ngồi trong một quán nước tồi tàn. Anh nói với tôi về bài thơ, mà theo anh là rất mới.
Tất cả những điều tôi nói đây là muốn nói với các anh rằng những người làm mới thơ bao giờ cũng phải trả một cái giá, nhưng rồi sẽ có những người nhận ra con đường mới của chúng ta. Việc nhìn nhận như thế bao giờ cũng cần có thời gian, và bao giờ cũng khởi sự từ những đẳng cấp cao về nghệ thuật. Một bài thơ được đám đông vỗ tay ồn ào thì lại không cần sự lan toả chậm như thế.
Trở lại với ý của anh Trần Mạnh Hảo liên quan đến chuyện chúng ta nhìn nhận nhau như thế nào, thì tôi đồng ý với anh Du Tử Lê là chúng ta cần mở rộng biên giới của thơ Việt Nam. Nếu bây giờ có một người nào đó đẩy được thơ Việt Nam lên đỉnh cao, làm cho cả thế giới nhìn nhận chúng ta, thì tôi sẽ hết sức ngưỡng mộ, và quỳ xuống kính trọng họ. Trong tôi không có sự đố kỵ. Trong hầu hết các nhà thơ Việt Nam có tư tưởng tự do đều không có sự đố kỵ hay sự phân biệt giữa thế hệ đi trước và thế hệ đi sau, giữa nhà thơ miền Nam và nhà thơ miền Bắc, trong nước và hải ngoại. Những kiểu phân biệt như thế rất là vớ vẩn.
Điều tôi vừa nói cũng đúng trong việc chúng ta nhìn nhận những người viết trẻ theo xu hướng cách tân.

Nguyễn Đức Tùng: Có hai ý sau đây. Một là thái độ của chúng ta đối với những người làm thơ trẻ và thơ mới. Thái độ đó là sự cởi mở, nhìn nhận và ủng hộ. Hai là sự thưởng thức, sự khoái cảm hay cảm thụ. Tại sao đọc những bài thơ của các thế hệ lớp trước, xuất xứ từ miền Nam như Tô Thuỳ Yên, Du Tử Lê, Trần Dạ Từ, Nguyễn Bắc Sơn?, xuất xứ miền Bắc như Trần Mạnh Hảo, Nguyễn Duy, Nguyễn Thuỵ Kha, Nguyễn Trọng Tạo? nhiều người thế hệ trước đây, vào thời của họ, thấy rung động và thấy thích, trong khi hiện nay các độc giả trẻ trước những người viết trẻ cùng thời, ở Sài Gòn, ở Hà Nội, ở hải ngoại, còn chưa thực sự tìm được sự rung động đó? Ngoài sự ủng hộ ra, trong thâm tâm các anh có thực sự yêu thích các tác phẩm mới này không? Có thực sự không?
Nguyễn Thuỵ Kha: Tôi cho rằng thái độ ủng hộ như anh Nguyễn Đức Tùng vừa nói là cần thiết, nhưng giá trị thẩm mĩ của các bài thơ cách tân lại là một chuyện hoàn toàn khác. Trong khi chờ đợi những tác phẩm thực sự có giá trị, có lẽ người đọc không nên mất thì giờ vào việc trách cứ họ mà nên tìm hiểu xem tâm trạng của giới trẻ hiện nay là gì. Sau khi người ta đã quá no nê những vết thương chiến tranh, sau khi đã quá thoả mãn những nhu cầu căn bản của xã hội, tâm trạng của họ là một tâm trạng chán chường và buông thả, kiểu như nhóm Beatles ở Anh trước đây. Các bạn trẻ hiện nay ở Việt Nam đang sống khá vui tươi. Các bạn đang làm những điều ra vẻ chống đối với những cái cũ, ra vẻ ta đây là hiện đại, nhưng thật ra các bạn đang lặn ngụp trong những nỗi ê chề và chán chường chật hẹp.
Trần Mạnh Hảo: Anh Nguyễn Thuỵ Kha nói như vậy là đúng nhưng có thể chưa đủ. Các bạn trẻ hiện nay, tôi đọc họ rất kỹ, tôi thấy thế này: họ không có kinh nghiệm sống. Mà kinh nghiệm sống không phải chỉ là vấn đề thời gian.

Nguyễn Đức Tùng: Vậy thì nó là vấn đề của bản lĩnh tâm hồn chăng?
Trần Mạnh Hảo: Đúng thế. Và họ cũng không chạm được đến nỗi đau chung của xã hội. Các bạn trẻ chưa có nỗi đau. Tôi nghĩ rằng không có nỗi đau thì không có thơ ca.
Nguyễn Thuỵ Kha: Thật ra thì thơ họ có biểu hiện chân thành của sự chán nản. Mà chán nản thì cũng là nỗi đau đấy chứ. Có lẽ thế này mới đúng: thơ của các nhà thơ trẻ bây giờ không có cái rung động thật. Họ có thể đau thật, họ có thể chán nản thật, nhưng họ không làm cho thơ của họ trở thành sự rung động. Anh đang ăn uống no say phè phởn thì anh làm cho người ta rung động thế nào được?
Trần Mạnh Hảo: Tôi làm thơ không hề để ý đến chuyện mới và cũ. Theo tôi không có thơ mới và thơ cũ mà chỉ có thơ hay và thơ dở.
Nguyễn Đức Tùng: Eliot có nói: it có điều gì đã từng xảy ra đối với một đất nước có tầm quan trọng sánh được với việc phát minh ra một thể thơ mới (few things happen to a nation as important as the discovery of a new form of verse). Thưa anh, như vậy rõ ràng việc sáng tạo các hình thức mới, làm mới về nghệ thuật là chuyện hết sức quan trọng.
Hay là anh không ủng hộ cố gắng cách tân và cách tân hình thức, mà tôi cho là rất cần thiết, của các nhà thơ trẻ hiện nay?

Trần Mạnh Hảo: Nhưng muốn làm mới hay làm cũ thì cũng phải dựa trên sự xúc động thực sự, không có xúc động, thì anh làm mới cách gì cũng không mới được. Tại sao có những bài thơ mỗi người đọc lại xúc động một cách khác nhau. Đối với một người đọc, mà đọc nhiều lần, thì mỗi lần đọc thì lại có một sự xúc động khác nhau. Chỉ có những tác phẩm làm người ta sảng khoái tinh thần, dù là vui hay buồn, hân hoan hay đau đớn, thì mới gọi được là thơ hay. Vậy cái cốt lõi của sự mới trong thơ là làm cho người ta có những nỗi xúc động mới. Đó là thơ anh mới.
Tôi xin đọc một bài thơ.
Vùng đất tính từ sông Nhật Lệ trở vào đến sông Thu Bồn, chính là vùng đất lãng mạn. Vùng đất ấy nó lạ lắm. Bài thơ này nói về Huyền Trân Công chúa vĩnh biệt người yêu là Trần Khắc Chung, có tên là ?oVĩnh biệt tình yêu?.
Vĩnh biệt tình yêu
Đêm mở hàm cá sấu
Nuốt dần em vào chỗ không anh
Châu Ô châu Lý
Hơi thở là gió bấc chạy vòng quanh
Chẳng lẽ em không còn thấy
Gương mặt anh chạm khắc nét Hồ Tây
Cái dáng vóc như sông Hồng vụt chảy
Đôi mắt Việt to hơn mọi thứ trên đời
Em đi
Những giận hờn ở lại tắm sương đêm tháng mười
Những hẹn hò bơ vơ ngoài đường vắng
Rạ rơm còn có mắt
Thương người yêu mất đôi
Đất đâu nỡ ăn lời thề thốt
Xứ Hời xa
Xứ Hời xa hơn chết
Tìm nhau sao được người ơi!
Những con đường ngày nào ta gặp
Giờ cuốn vào ruột em
Cái nhện nào đêm nay giăng tơ
Đừng bắt người yêu mắc lưới
Đêm quê hương
Trái tim em như quả táo non rụng bên đường
Xin anh đừng nhặt
Cứ để tim em phập phồng ngoài gió ngoài sương
Phải em vừa đi qua thời con gái
Qua thời đàn bà
Qua thời xanh cỏ
Người ơi, người chớ xót xa
Em yêu anh như yêu nước Việt
Chưa bao giờ người đẹp như đêm nay
Người là sông Hồng đứng dậy
Cầm gươm tiễn kẻ đi đày
Gà ơi sao vội gáy
Em xin đêm dài thêm một gang tay
Thuyền vua Chiêm tù và đã rúc
Đêm hãy dài thêm bằng sợi tóc
Cho em được nối với anh lần cuối cùng
Nhưng sợi tóc buộc đôi ta đã đứt
Nước Việt ơi
Em yêu người đến sợ hãi
Nước Việt đứng như bờ tre vẫy
Em đi rồi tre đổ lá vào anh
Kìa bóng anh ngoài cổng thành như xoáy lốc
Đừng nhìn
Đừng vĩnh biệt em
Sợ em rơi xuống vực
Tia mắt người dài hơn dây cột chân
Phải nước Việt là anh cầm đuốc
Đứng muôn đời thương nhớ đợi Huyền Trân
(Sài Gòn 1984)