Nghe, thấy và ngẫm nghĩ

Sách biến người thành con vật​

Hàng chục nghìn học sinh lớp 10 năm nay có nguy cơ phải thâu nạp thứ triết học "kinh khủng" từ cuốn Tình huống Giáo dục công dân 10 do NXB Giáo dục phát hành. Đây là cuốn sách tham khảo do "nhà" của "Bộ" làm ra, có thể dùng cho cả giáo viên và học sinh khi học theo chương trình cải cách.
Thực hiện chương trình cải cách giáo dục, 2006 là năm đầu tiên tất cả trường học trên toàn quốc đều dạy và học theo cuốn SGK Giáo dục công dân 10 mới do Mai Văn Bính chủ biên. Cuốn sách gồm những bài giảng "nhập môn" về triết học và đạo đức học với những thí dụ rất sinh động và có tính sư phạm cao.
Tuy nhiên, ngay sau khi chương trình được triển khai, rất nhiều nơi đã tự biên tự diễn ra các cuốn sách hướng dẫn, bồi dưỡng, tham khảo, hoặc nâng cao để bán cho các trường; trong đó đáng kể nhất là cuốn Tình huống giáo dục công dân 10 của NXB Giáo dục. Sách có sự tham gia của hai tác giả sách giáo khoa là Nguyễn Thị Thanh Mai và Lưu Thu Thủy.
Năm học mới bắt đầu được nửa tháng, liên tiếp nhận được phản ứng từ các giáo viên và học sinh vì hàng chục, hàng trăm chỗ sai trong cuốn sách kể trên.
Trang 12 cuốn sách có bài viết về các sự kiện quan trọng trong quá trình phát sinh loài người, với "sự kiện" đầu tiên là "Bàn tay trở thành công cụ lao động". Điều này là sai cơ bản vì công cụ lao động là vật trung gian truyền dẫn sức lao động của con người đến đối tượng lao động, chứ không phải là một bộ phận nào đó trên cơ thể con người.
Con người tiến hóa được chính là vì đã không mãi dùng bàn tay hay một bộ phận nào đó trên cơ thể mình để làm "công cụ lao động" như dùng tay chân/răng để bẻ/tước cây... mà đã sử dụng các công cụ như dao/rìu/cưa.
Bài viết trên được chú thích là "theo sách Sinh học lớp 12, NXB Giáo dục, tái bản năm 2005". Thực tế, trang 125 của cuốn này ghi nguyên văn "Bàn tay trở thành cơ quan chế tác công cụ lao động". Người làm sách Tình huống giáo dục công dân 10... đã tự tiện "cắt bớt" mấy chữ "cơ quan chế tác" cho gọn. Sai một ly, nhưng biến con người thành con vật.
Cuốn sách có rất nhiều lỗi về nội dung, kiến thức cơ bản. Trang 24 có sử dụng một câu chuyện kinh điển trong văn học: Vua Salomon xử kiện. Hai người đàn bà cùng tranh nhau đứa con. Nhà Vua bèn nói: "Gươm đây, chặt đứa bé ra làm đôi cho mỗi người một nửa". Dĩ nhiên, người mẹ thực sự không đồng ý. Nhờ đó nhà Vua biết ai là ai.
Tác giả cuốn sách dẫn ra câu chuyện này để minh chứng cho khái niệm "mâu thuẫn" trong triết học. Tác giả hiểu sai nội dung câu chuyện cũng như kiến thức về mâu thuẫn trong sách giáo khoa. Mấu chốt của cách giải quyết trong câu chuyện này dựa vào bản năng của người mẹ chứ không phải là vấn đề mâu thuẫn biện chứng. Vì vậy, tất cả câu hỏi liên quan đến tình huống trên là không trúng. Rất nhiều những tình huống bị hiểu không trúng như vậy (thí dụ tình huống 2- tr.25)
Có rất nhiều cái sai mà các cậu học sinh trung học thường mắc phải khi học triết học, thì lại xuất hiện khá phổ biến trong cuốn sách này. Tình huống 1 và Câu hỏi 1 (tr.42), tác giả đã dẫn ra một thông tin kinh tế về việc xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật, con người của công ty Ôbayshi tại Hà Nội. Trong phần đặt câu hỏi, người viết sách đã đồng nhất một khái niệm triết học trừu tượng (khái niệm tồn tại xã hội) với những yếu tố cụ thể trong một tình huống cụ thể.
Các học sinh sẽ trả lời thế nào về câu hỏi của tác giả: "Những yếu tố nào được gọi là tồn tại xã hội ở công ty Ôbayshi?" Lại nữa: "Trong những tồn tại ấy, cái nào quan trọng nhất?", lấy đâu ra nhiều tồn tại xã hội mà có "những tồn tại ấy"? Bởi "Tồn tại xã hội là toàn bộ sinh hoạt vật chất và những điều kiện sinh hoạt vật chất " rồi kia mà.
Trang 17, sách dẫn ra một đoạn trong phần mở đầu của Thần thoại Hy Lạp. Đùng một cái tác giả đặt ra những câu mà đoạn trích trên cũng như toàn bộ Thần thoại Hy Lạp không đề cập đến. Thí dụ như câu: Tại sao hai vị thần trong đoạn trích trên lại lấy nhau? Chưa hết, tác giả lại bắt học sinh lấy kiến thức của Thần thoại làm kiến thức triết học: Em hãy lý giải vì sao thế giới lúc đầu là một khối hỗn mang, chỉ có hỗn loạn, thế rồi từ đó đã sinh ra thế giới với bao điều kỳ lạ? Vậy là tác giả không những theo lập trường duy tâm mà còn viết sách tuyên truyền cho lập trường duy tâm.
Có thể kể đến hàng chục tình huống vừa ngớ ngẩn, vừa đặt không đúng với nội dung của bài học. Câu hỏi 3, câu hỏi 4 (tr.19) đề cập đến mối liên hệ phổ biến trong khi chương trình Giáo dục công dân 10 không học về nội dung này.
Còn những lỗi sai về từ ngữ, chính tả cũng rất nhiều. Tr.34, tác giả sử dụng cụm từ "phủ định tình bạn" vừa sai về triết học vừa sai về ngữ pháp tiếng Việt. Thực chất phải nói là "phủ nhận tình bạn".
(Theo Thể Thao Văn Hóa)

Cái này là của người xưa, khuyên răn thì không bao giờ lỗi thời cả.
Thói hư tật xấu của người Việt: học bề ngoài, khách sáo

Chỉ biết học cái bề ngoài
(Phạm Quỳnh, giải nghĩa đồng hóa, Nam Phong, năm 1931)
Người mình vốn có cái thiên tính dễ đồng hóa, nghĩa là có tư cách(1), dễ am hiểu dễ thu nạp lấy những gì khác lạ với mình, dễ đem những điếu hay điều dở của người ngoài mà hóa làm của mình, nhưng cái tài đồng hóa đó thường thường chứa cái khóe tinh(2), biết xem xét và bắt chước của người, phảng phất ở bề ngoài, chứ không thấu triệt được đến chỗ căn để(3), chỗ tinh túy. Tỷ như thợ An Nam thì phỏng chép tài lắm, những hình dáng kỳ đến đâu, những kiểu cách lạ đến đâu, họ bắt chước cũng được như hệt cả. Cái cách đồng hóa dễ dàng thô thiển đó thiết tưởng không phải là cái tính tốt.
Như học trò ta học rất mau, nhớ cũng rất mau, nhưng chưa chắc đã hiểu được thấu, đã hóa được hẳn những cái người ta dạy mình và chưa chắc cái học tiếp thu được dễ dàng như vậy nó đã làm cho óc được khôn ra, người được chín ra chút nào.
(1) nghĩa cũ: trình độ khả năng.
(2) mánh khóe ranh ma.
(3) gốc rễ.
--------------------------------------------------------------------------------
Giam mình trong vòng khách sáo
(Hoài Thanh, Thành thực và tự do trong văn chương, Tao Đàn, năm 1939)
Văn chương ta buồn tẻ nghèo nàn, các nhà văn ta ít thấy khác nhau, chỉ vì họ tự dối mình, vì họ không đủ cái thành thực để phô diễn tâm linh của mình, vì họ tự giam mình trong vòng khách sáo.
Khách sáo chính là cái vỏ mà đoàn thể phủ trên mình, trên linh hồn cá nhân. Về hình thức, khách sáo là những quần áo mũ giày theo thời thượng. Về tinh thần, khách sáo là những tình ý thông thường hay nói theo lối người Tây, những tình những ý vẫn chạy rông ngoài đường phố.
--------------------------------------------------------------------------------
Biếng nhác trong giáo dục gia đình
(Phái Phỉ, Một nền giáo dục Việt Nam mới, năm 1941)
Những bậc cha mẹ ở nước mình đẻ con thì muốn cho nhiều mà dạy con thì thật cẩu thả và biếng nhác. Những ông bố hoặc là nhà kinh doanh, hoặc là người tòng sự các sở công sở tư, suốt ngày suốt tháng đầu tắt mặt tối về sự mưu sinh, có lúc nào rảnh rang thì dành cho các cuộc tiêu khiển như bài bạc hát xướng mà các ông cho là mình có quyền được hưởng sau khi làm việc. Đại để thì đẻ con ra, nuôi chúng như vỗ lợn rồi xin cho chúng một chỗ ngồi trên ghế nhà trường, là tưởng đã làm xong cái trách nhiệm của người cha rồi vậy. Đến những bà vợ... thỉnh thoảng các bà rờ đến con thì: liệu hồn những vú già vú em! Con các bà không hề bị trừng phạt mà chính đầy tớ các bà lại là cái bia chịu đạn.
Trong nhiều gia đình, sự thân mật quá độ và lầm lạc đã hầu thành hỗn xược. Trước mặt cha mẹ, con cái nói năng chẳng dè dặt chút nào. Chúng nói với cha me như với bạn.

Thói hư tật xấu của người Việt: Học không biết cách, giỏi bắt chước ​

Học không biết cách
(Nguyễn Văn Vĩnh, Đông Dương tạp chí, năm 1913)
Về đạo cương thường cứ nói rằng thâm nhiễm(1) của Tàu nhiều lắm rồi, nhưng tôi xét ra chưa có điều gì gọi là thâm nhiễm cả. Trong hết cả số người theo Nho học thì họa là có mấy ông vào bực giỏi, hiểu biết được đạo Khổng Mạnh. Còn những bực nhoàng nhoàng thì thường cứ thấy người học cũng học, học cho thuộc cách mà thôi, chứ không có định trong bụng rằng theo những điều nào, kháp(2) đạo ấy vào tính tình riêng của người nước mình nó ra sao... Vua Gia Long bỏ luật Hồng Đức(3) đi, mà làm ra cả một pho luật mới chép tuốt cả của Tàu, cả từ điều nước mình có, cho đến những điều mình không có, cũng bắt chước. Thành ra luật pháp cũng hồ đồ. Cương thường đạo lý toàn là giả dối hết cả, không có điều gì là có kinh có điển.
(1) thâm nhiễm: ảnh hưởng sâu sắc.
(2) kháp: tức khớp, ghép lại cho khít, cho phù hợp
(3) bộ luật cổ của nước ta có từ thời Lê, tham khảo nhiều từ bộ luật đời Đường.
--------------------------------------------------------------------------------
Chỉ học theo lối mòn
(Trần Trọng Kim, Nho giáo, năm 1930)
Về đường học thuật và tư tưởng thì xưa nay ta chỉ có mấy lối học của Tàu truyền sang: trong đời nhà Lý và nhà Trần thì sự học của ta theo lối huấn hỗ(1) của Hán nho và Đường nho, rồi từ đời Lê về sau thì theo cái lối học của Tống nho. Ta chỉ quanh quẩn ở trong phạm vi của lối học ấy chứ không thoát ly được mà sáng lập ra cái học thuyết nào khác. Phần nhiều người trong nước lại có cái tư tưởng rằng những điều thánh hiền nói ở trong các kinh truyện đã đủ hết cả rồi, không ai biết được hơn nữa, cho nên kẻ học giả chỉ chăm chăm theo cho đúng những điều ấy mà tiễn lý(2) thực hành, chứ không ai để ý mà tìm cho đến cái chân lý nó thường lưu hành biến hóa. Cũng có người đạt tới chỗ uyên thâm của Nho giáo, song những người ấy lại cho rằng cái học sâu xa là tự mình phải lý hội(3) lấy chứ không thể lấy văn từ ra mà tuyên bố được. Bởi vậy các tiên nho ở ta chỉ làm văn thơ để tả cái tính tình của mình mà thôi, không hay làm sách vở để phát minh tư tưởng. Kết quả thành ra cái học Nho giáo thì rộng khắp cả nước mà cái học thuyết thì không thấy có gì là phát minh vậy.
(1) lối học bám vào từng chữ để giải thích
(2) tiễn ở đây là noi theo; tiễn lý là theo cái lý vốn có
(3) hiểu
--------------------------------------------------------------------------------
Giỏi bắt chước, thiếu sáng tạo
(Đào Duy Anh, Việt Nam văn hóa sử cương, năm 1938)
Nhà nghệ thuật Việt Nam không phải là người biểu diễn ý chí tâm tình của mình, cũng không phải là người quan sát và biểu hiện tự nhiên mà chỉ là người giỏi bắt chước những kiểu mẫu sẵn. Có muốn hơn người thì họ chỉ cốt ra tay cho khéo, chỉ cốt làm cho thật tỉ mỉ, thật tinh tế, thật dụng công...
Bởi thế mà nghệ thuật Việt Nam tuy có tính chất lưu động(1) và phiền phức(2), nhưng thiếu hẳn hoạt khí(3), cách biến hóa chỉ ở trong phạm vi hình thức...
(1) theo ngôn ngữ thời nay, tức linh động, mềm mại
(2) rườm rà nhiều mối
(3) sức sống.

Câu chuyện văn hóa: Hai câu nói

TT - Hà Nội, một đêm gần trung thu, phố Hàng Mã đông vui nhộn nhịp, một khách du lịch ?ophát hiện? một người bán hàng đeo mặt nạ hề có đính kèn và hai cuộn giấy trắng, vừa thổi te te vừa xòe giấy sang hai bên như là râu.
Thấy đó là một cách rao hàng ngộ nghĩnh, vị khách bước tới định chụp ảnh. Nhưng vừa giơ máy ảnh lên thì người bán hàng kia phát hiện và nhanh chóng gỡ chiếc mặt nạ hề xuống, rồi ngay lập tức giơ ngón tay về phía ống kính và nói: ?oOne dollar!? (1 đôla). Vị khách vội vã thanh minh rằng mình không phải người nước ngoài, giọng vui vẻ nhẹ nhàng. Và câu tiếp theo của người bán hàng kia với đồng bào mình là: ?oNgười Việt thì miễn?.
Sài Gòn, một sáng chủ nhật bình thường, một người Sài Gòn ưa chụp ảnh xách máy long rong dạo quanh nhà thờ Đức Bà. Ở một góc nhỏ khuất người qua lại, có một ông cụ say sưa đọc báo cạnh chiếc xe đạp màu hồng xinh xắn. Người khách bộ hành bị ấn tượng bởi khung cảnh bình yên đó nên vội nâng máy ảnh, và ông cụ đã ngẩng lên, mỉm cười, nói: ?oThank you? (Cảm ơn), rồi lại cúi xuống tờ báo.
?oOne dollar? và ?oThank you?, chỉ hai câu nói mà thể hiện được quá nhiều điều. Người ta có thể chi nhiều tiền cho các cuộc hội thảo, các chiến dịch truyền thông quảng bá cho du lịch Hà Nội, thậm chí tổ chức cả các diễn đàn trên báo chí bàn về giải pháp thu hút du khách tới thủ đô, nhưng liệu các phương án marketing tốn kém ấy có hữu hiệu không khi du khách vẫn được yêu cầu trả 1 đôla cho nụ cười ngàn năm văn vật?
TRẦN THU TRANG

Chào cờ vào sáng thứ 2, nào mọi người cùng nhau hát" Đoàn quân Việt Nam đi...​

Thói hư tật xấu của người Việt: Nặng óc hư danh, Sống không lý tưởng ​

Nặng óc hư danh
(Phạm Quỳnh,Danh dự luận, Nam phong, 1919)
Dân ta là dân rất hiếu danh, mà hiếu hư danh, tật đó dẫu người nông nổi xét xã hội mình cũng đủ biết. Từ trên xuống dưới từ thấp chí cao, từ anh khố rách trong làng cố cầu cạnh cho được chức trương tuần phó lý để được người ta khỏi gọi là bố đĩ, bố cu cho đến bậc phú thương nơi thành thị thi nhau mà mua lấy tiếng ông bá ông hàn để ra mặt thượng lưu trong xã hội, cậu cả cậu hai luồn lót hàng chục hàng trăm để được gọi là thầy thông thầy phán, hết thảy đều như có cái ma lực nó run rủi, phải cố chuốc lấy chút danh tiếng hão mới mãn nguyện.
Không có lòng danh dự mà có tính hiếu danh thời dễ táng thất lương tâm. Quỵ lụy khúm núm trước mặt người trên, châu tuần(1) nơi quyền quý để cầu sự nọ, khấn việc kia, ví phải đập đầu xuống đất mà lạy cũng cam tâm. Xét cái danh dự phổ thông trung xã hội, cái danh dự hàng ngày hiển hiện ra trong cuộc giao tế(2), thời phải chịu rằng người mình ít có thật.
(1) loanh quanh chầu chực nơi nào đó.
(2) quan hệ trao đổi tiếp xúc với nhau.
Sống không lý tưởng
(Hoa Bằng, Hư sinh, Tri Tân, 1943)
Có chí mà không làm nổi, đó là vì tài lực không đủ thật không đáng trách. Nhưng trong chúng ta, đáng trách là hạng người sau: sống ở đời, không có mục đích gì cao hết. Họ không có một cuộc đời lý tưởng. Họ không coi một thứ gì là đáng ham chuộng, ngoài sự làm tôi đồng tiền mặc dầu phải quăng bỏ liêm sỉ bán rẻ nhân cách.
Ngoài ra, lại còn một hạng cho ai cũng là người võ vị , việc gì cũng là việc không đáng làm, ngất ngưởng qua ngày, hững hờ đoạn tháng, để đồng tiền huyết hãn(1) của cha, mẹ, vợ, con vào vòng trời hoa đất rượu, phung phí tuổi giàu sức khoẻ vào những cuộc đỏ đen suốt sáng, mây khói thâu canh. Họ chỉ cốt sống để tìm những thỏa mãn về vật dục(2)...
(1) huyết: máu, hãn: mồ hôi, ngày nay hay nói mồ hôi nước mắt.
(2) mọi ham muốn vật chất.

Thói hư tật xấu của người Việt: hủ bại tầm thường, bóc lột thay quản lý ​

Đời sống hàng ngày hủ bại tầm thường
(Nguyễn Văn Vĩnh, Chuyên mục Nhà nho, Đông dương Tạp chí, năm 1914)
Các tật của nhà nho đại khái như sau:
1- Tính lười nhác, làm việc gỉ không mấy ông chịu chăm chút siêng năng. Đi đâu thì lạng khang rẽ ràng. Sáng không dậy được sớm, mà đứng dậy thì làm thế nào cũng phải ngồi ngáp một lúc, rồi nào hút thuốc, nào uống nước, nào ăn trầu, nào rửa mặt sau mới nhắc mình lên được mà ra ngoài.
2 - Tính nhút nhát, động làm việc gì thì lo trước nghĩ sau, không dám quả quyết làm ngay. Thí dụ như chưa đi buôn đã lo lỗ vốn, chưa làm ruộng đã sợ mất mùa. Quanh năm chỉ ngồi một xó không được một trò gì.
3 - Hay nghĩ viển vông mà không lo việc trước mắt. Tiền sờ túi không một xu mà vẫn gật gù đánh chén, sánh mình với Lý Bạch, Lưu Linh. Gạo trong nhà không còn một hột, mà vẫn lải nhải ngâm thơ, tỉ(1) mình với Đào Tiềm, Đỗ Phủ. Học thì chẳng được một điều gì thực dụng mà vẫn tự đắc là tai thánh mất hiền(2). Nói khoác thì một tấc đến trời mà rút lại mười voi không được bát nước sáo.
4 - Ngoại giả các tính ấy, lại còn một tính làm cho hại việc là tính cẩu thả. Xem điều gì hoặc làm việc gì, chỉ cẩu cho xong việc, chớ không chịu biết cho đến nơi đến chốn hoặc làm cho thực kinh chỉ(3) vững vàng. Lại một tính tự mãn tự túc, học chưa ra gì đã lấy làm khôn, tài độ một mẩu con đã cho là giỏi. Vì các tính ấy mà làm cho ngăn trở sự tiến hóa.
(1) so sánh.
(2) người có tài có đức.
(3) tạm hiểu: đạt tới chuẩn mực.
--------------------------------------------------------------------------------
Bóc lột thay cho quản lý (Trần Huy Liệu, Một bầu tâm sự, năm 1927)
Vua đè ép các quan lớn. Các quan lớn đè ép các quan nhỏ. Các quan nhỏ đè ép dân. Cái không khí áp chế chỗ nào cũng nồng nặc khó chịu, xuống đến bậc dân thì không còn dân đạo(2) dân quyền gì nữa. Có miệng không được nói có tai không được nghe, phần nào sưu thuế nặng nề, phần nào quan lại sách nhiễu, biết chết mà không đám tránh, bị ép mà không dám than. Chốn thôn đã thì đường xá khuất lấp, trộm cướp nổi lung tung. Ngoài thành thị một bầy quỷ sống, đua nhau ăn thịt dân uống máu dân. Mỗi năm bão lụt, dân bị chết đói, mỗi năm tật dịch, dân bị đau chết, không biết chừng nào.
(1) lễ tế trời của nhà vua.
(2) đạo, nghĩa gốc là giáo lý, chủ thuyết, dân đạo có thể hiểu là một quan niệm về người dân trong xã hội.

Có chuyện phải ra ngoài, đến ngã tư đèn đỏ phải dừng lại. Có hai em khiếm thị qua đường nhưng chưa đi qua được nửa đường thì đèn đã xanh. Nhưng tất cả mọi người vẫn không chạy mà chờ hai em qua hẳn thì họ mới đi tiếp. Đôi lúc thấy người Việt Nam cũng tuyệt vời thật.

Thói hư tật xấu của người Việt: Quan không có chuyên môn, hư hỏng cả hệ ​

Quan trường không có chuyên môn và chỉ giỏi xoay sở(Thân Trọng Huề, Con đường tiến bộ của nước ta, Nam Phong, năm 1918)
Nước ta dùng người thì hoặc lựa chọn ở trong bọn con quan hoặc lấy ở trong hàng khoa mục, mà mấy người khoa mục bất quá văn hay chữ tốt thì đỗ, thế là làm quan. Bình sinh học tập chỉ mấy câu trường ốc văn chương, lúc ra làm quan, thì hình như bổ vào mặt gì cũng giỏi, tưởng quan lại bên Châu Âu chưa có ai toàn tài được thế. Cũng là một người lúc thì bổ giáo chức làm một nhà giáo dục, lúc thì bổ chính chức ra làm một nhà chính trị, lúc thì sung giám đốc công trường làm một nhà công nghệ, lúc thì sung chánh sứ đồn điền làm một nhà thực nghiệp, lúc thì đi quân thứ làm một nhà tướng hiệu, mà hỏi ra thì chẳng có một cái học thức chuyên khoa nào. Quan nước ta như thế trách nào mà chẳng mang tiếng bất tài.
Ngày 31/5/ 1917, Báo Đông Kinh có một đoạn rằng "một tên đầu đảng trộm cướp kiếm cả đời không bằng một ông quan giỏi lấy tiền trong một năm". Ngày 12/7, Báo Hải Phòng có một đoạn rằng "cái căn tính ăn tiền của người An Nam di truyền từ tổ tông, không dễ kể năm kể tháng mà chữa ngay được".
(1) chỗ đóng quân.
(2) tướng tá nói chung. Cả đoạn này có nghĩa chuyển sang làm một quan chức quân sự.
--------------------------------------------------------------------------------
Hư hỏng cả hệ nên không cách gì sửa chữa
(Phan Chu Trinh, Thư gửi Chính phủ Pháp, năm 1906)
Cũng có đôi khi thay đổi một vài ông đại thần hoặc là thăng giáng một vài viên quan lại. Cái người bị đuổi đi đã đành là không làm được việc, mà cái người thay chân ấy cũng có phải là người làm được việc đâu?! Cái người bị cách(1), vẫn là gian tham mà cái người được bổ cũng không phải là người liêm khiết! Phương chi hôm nay bị giáng, bị cách, ngày mai lại được thăng được thưởng, ở nơi này can khoản(2) lại đổi đi nơi kia, thì tuy có phạm tội tham, mang tiếng xấu cũng có hại gì đâu.Lâu rồi quen đi, đứa càn rỡ lại càng càn rỡ, chỉ lo đem tiền đi mua quan, đứa biếng lười lại càng biếng lười chỉ biết khoá miệng cho yên việc. Mũ áo thùng thình, ngựa xe rộn rịp, hỏi quan chức thì ông này là đại thần trong triều, ông kia là đại lại(3) các tỉnh, chỉ biết có một việc là ngày đi hội thương(4) hay ra công đường xử kiện , còn hỏi đến việc lợi bệnh(5) trong nước hay là trong một tỉnh thì mơ màng chăng biết một chút gì.
Còn đến việc đút lót người trên, sách nhiễu kẻ dưới thì không cứ là quan to quan nhỏ, đều công nhiên cho là cái quyền lợi của người làm quan đáng được, dẫu có ai bàn nói đến cũng không kể vào đâu.
(1) tức là cách chức, ngược với bổ là giao việc
(2) can khoản: bị vướng vào một tội nào
(3) cũng nghĩa như chức quan lớn
(4) hội họp
(5) tức lợi hại, từ cổ, nay ít dùng

Thói hư tật xấu của người Việt: cần mẫn bất đắc dĩ, không thiết gì, trống rỗng
Cần mẫn một cách bất đắc dĩ (Nguyễn Văn Tĩnh, Xét tật mình, Đông Dương Tạp chí số 12)
Dân An Nam ta có nhiều tật xấu, duy có một tật làm biếng là không ai trách được(1). Chỉ hiềm một điều làm ăn thì cần mẫn, nhưng lại không coi cái cần mẫn ấy là vinh hiển, tựa hồ như một điều bất đắc dĩ phải làm thì làm, chớ không có gì vẻ vang. Hồ(2) nhờ được cày cuốc mà có dư ra thì lo ngay danh miệng(3). Đến lúc lên được ông nọ ông kia, mà có ai nhắc đến phận cày phận cuốc khi xưa thì xem hình như người ta xỉ vả mình.
Cái lý tường sai ấy là do trong bọn thượng lưu, trong các nhà chữ nghĩa lấy cái nhàn làm cái hân hạnh. Chỉ có dăm ba chữ ngồi rung đùi từ sáng đến chiều, còn gạo thổi cơm ở tay ai mà ra, vải may áo ở tay ai mà ra, không nghĩ đến.
(1) ý nói phải nhận là người chăm chỉ.
(2) nếu, giả như.
(3) tiếng hão.
--------------------------------------------------------------------------------
Không thiết chuyện gì
(Phạm Huỳnh, Hoàn cảnh, Nam phong, 1924)
Người nước ta, đối đãi với nhau một cách nghiêm khắc, trách bị nhau những chuyện nhỏ nhặt. Ngoài sự hư danh, một tiểu lợi, nhất thiết hoài nghi cả, không thiết chuyện gì: phàm những sự nghiệp lớn lao, những chủ nghĩa cao thượng cho là viển vông, không biết đem lòng ham chuộng, không biết dốc chí theo đuổi.
Tật thứ nhất của dân mình là hay xét nét. Bới lông tìm vết, người nọ dùng trí khôn để dò xét người kia. Xã hội như cái sa-lông, đông khách ngồi, nhưng cứ rụt rè mà nhìn nhau, ngoài những lời thăm hỏi vẩn vơ những câu hàn huyên vô vị, không gây nên được câu chuyện đượm đà hứng thú.
--------------------------------------------------------------------------------
Trống rỗng tầm thường
(Nguyễn Văn Vĩnh, Đời sống và khung cảnh An Nam,
Báo L?TAnnam Nouveau, năm 1934)
Trong sự bày biện của chúng ta thiếu hẳn sự hợp lý. Sự thiếu hợp lý này có đôi khi mang lại tính chất muôn màu muôn vẻ mà ờ những nước hiện đại không thể có: họ mắc chứng rập khuôn hàng loạt.
Thế nhưng rút lại thì ở ta cái ấn tượng chung vẫn là một bức toàn cảnh tầm thường. Con người trì trệ, quần áo đồ đạc cũ kỹ và đáng sợ hơn cả là người ta luôn luôn gặp những khung cảnh đẹp mà bên trong rỗng tuếch, những trang trí sặc sỡ tham gia vào một vở kịch nhạt nhẽo, cái nọ triệt tiêu cái kia, do đó mà chỉ có những vai phụ ra múa may để làm ra vẻ đang đóng những vai chính.

Thói hư tật xấu của người Việt: bán quẩn buôn quanh, bôi bác giả dối ​

Tài hèn trí đoản, bán quẩn buôn quanh
(Phan Kế Bính, Việt Nam phong tục, năm 1915)
Việc buôn bán của ta không được thịnh vượng bằng các nước khác cũng bởi nhiều cớ. Dân ta nhát tính không dám đi xa. Nhiều người cậy có dấn vốn, chỉ ngồi một xó, cái gì cũng chờ người ta mang đến tận nơi, mua tranh bán cướp với nhau, chớ một bước cũng không dám đi đâu cả. Có đi chăng nữa, thì chẳng qua Hà Nội xuống Hải Phòng, Sơn Tây xuôi Nam Định đã cho là xa xôi, ai bần cùng lắm mới lên đến Lào Cai, Yên Bái hoặc vào đến Bình Định, Sài Gòn. Còn chỉ lo những nước độc ma thiêng, hoặc là phong ba bất trắc, mà quanh năm chí tối bán quẩn buôn quanh.
Phàm làm việc gì có phải dễ dàng mỗi chốc mà thành hiệu(1) ngay được đâu. Ta buôn bán động hơi thấy lỗ vốn một chút hoặc hơi vấp váp điều gì đã ngã lòng ngay. Hoặc đóng cửa, hoặc xin thôi, làm cho việc có cơ tấn tới cũng phải tan không thành nữa.
(1) tức có kết quả.
--------------------------------------------------------------------------------
Bôi bác, giả dối
(Thạch Lam, Hà Nội ba sáu phố phường, năm 1994)???
Cái chí của người Việt Nam ta cũng khác: qùa muốn bán cho rẻ và nhiều, thích thế để xiêu lòng khách, còn cái phẩm có tất hay không, không quan tâm đến. Bát mằn thắn của người mình có đủ cả rau thơm, xá xíu, đôi khi mấy miếng dồi và một phần chia tám quả trứng vịt. Mằn thắn làm rất te bột, nặn xuề xòa để trông càng to hơn, nhưng nhân thì hết sức kín đáo và nhỏ bé vì được một tí thịt chỗ bàng nhạc(1) mua rẻ của các hàng thịt lậu ôi ở ngoại ô, lúc trút hàng bán rẻ. Nước cũng rất nhiều -nữa, dềnh lên như ao sau trận mưa, nhưng nhạt ví như nước bèo.
Tất cả chỉ bán có năm xu. Tưởng đắt hàng là phải. Thế mà không. Khó lấy nhiều hoa mắt người ta được. Miễn là thức hàng bán xứng với đồng tiền, đừng lừa dối người mua, của ngon thì người ta ăn đắt rẻ không kỳ quản. Đó là một sự thức giản dị trong nghề buôn bán mà tiếc thay nhiều nhà buôn người mình không biết đến, làm tồi bán rẻ rồi đánh lừa được người mua thì lấy làm sung sướng.
(1) bạc nhạc, chỉ chỗ thịt dai không có nạc.