Những Hình ảnh xưa về Đất Nước, Con Người, Văn Hoá Việt Nam (Updated ngày 19/6/2014)

Nghề cạo và lấy ráy tai của người Việt xưa

07/03/2010 20:59:42
-Hocquard là một bác sĩ đã theo đạo quân viễn chính Pháp vào Hà Nội và lưu lại tại đây từ 1/1884 đến 5/1886, trong cuốn ghi chép “Một chiến dịch ở Bắc Kỳ” tỏ ra rất thú vị khi quan sát một nghề kiếm sống trên đường phố ở đây và viết: “Thú vị nhất trong các nghề ngoài trời đó là những chú thợ cạo - ngoáy tai và những người tẩm quất”.

• Người Hà Nội xưa đội nón thế nào?
• Chợ Tết Hà Nội xưa

Ông ví những người làm nghề này như nhân vật của nhà văn Pháp Beaumarchais khi mô tả: “Người thợ cạo thành Séville và khách hàng của mình ngồi trên một chiếc ghế dài để hai chân hai bên, mỗi người một đầu. Họ ngồi đối diện với nhau trong khi dao cạo lướt trên mặt...




Anh ta bắt đầu ngoáy tai một cách tỉ mẩn... và kết thúc bằng đưa cái hạt tròn cắm đầu que vào tận màng nhĩ rồi xoay tròn một cách nhẹ nhàng; đấy là giai đoạn thú vị nhất, nếu ta nhìn nét mặt của khách hàng, hai mắt lim dim và bày tỏ khoái cảm tột độ”.

Một nhận xét thật tinh tế và thú vị với một cái thú mà đến nay dường như vẫn còn?!
Dương Trung Quốc

Tục để móng tay dài, quan niệm quyền quý xưa

14/03/2010 20:05:16
- Quan niệm của người xưa về sự quyền quý, cao sang là người không phải “động chân, động tay”, tức là mọi việc năng nhọc đều sai khiến người khác. Lao động chân tay bị coi là công việc thấp hèn. Cộng với quan niệm của một số nho sĩ cho rằng, thân thể mình là do tạo hoá và cha mẹ ban cho, do vậy phải gìn giữ tất thảy cái gì có thể gìn giữ được.

• Nghề cạo và lấy ráy tai của người Việt xưa
• Người Hà Nội xưa đội nón thế nào?

Do vậy mà nảy sinh một tục của giới mày râu là để móng tay dài, không cắt ngắn. Những móng tay để dài đến mức nó cuộn tròn khiến bàn tay khó có thể cầm nắm hoặc làm việc gì nặng nhọc là cách thể hiện quan niệm và địa vị của mình. Đương nhiên vì không thể tuyệt đối không sử dụng bàn tay, nên thông thường người ta chỉ để móng tay của bàn tay trái, còn bàn tay phải thì ít nhất cũng phải dùng để cầm cây bút hay một vài sinh hoạt cá nhân.

Có lẽ trong con mắt của người Âu, một bàn tay như vậy có vẻ “kỳ dị” nên nó được đưa vào bưu ảnh: một ông quan và một ông lang thuốc. Với những quan niệm mới về cái đẹp, phép vệ sinh và lối sống hiện đại, tục để móng tay dài được nhìn như môt hủ tục và gần như mất hẳn...
Ông lang thuốc
Và ông quan
... đều coi để móng tay dài là quyền quý Dương Trung Quốc

Người Hà Nội xưa đội nón thế nào?

28/02/2010 13:45:01
- Thức đội để che nắng che mưa trên đầu của người Việt Nam phổ biến nhất là cái khăn vải và cái nón lá. Ngoài các loại mũ đội trong trang phục triều chính của vua và các quan, hay mũ tế của các chức sắc quan viên trong làng thì cả đàn ông và đàn bà trong dân gian đều vấn khăn hay đội nón.

• Chợ Tết Hà Nội xưa

Riêng cái nón bằng lá lợp trên khung tre, đã nhẹ lại che nắng che mưa rất tiện dụng. Nón phân làm rất nhiều loại, nhưng quy vào 2 loại chính đó là nón quai thao và nón chóp.

Người quyền quý với chiếc nón chóp bọc đồng
Nón quai thao với vành rộng hình tròn ở giữa có đai đội khít vòng đầu và một cái quai rất dài không thít vào cằm mà có thể dùng tay để giữ. Quai dùng bằng vải hay lụa màu với nhiều lối trang trí cùng với tư thế tay giữ quai khiến cho người phụ nữ nhà quyền quý đội nón quai thao trở nên duyên dáng. Còn người phụ nữ bình dân thì khi lao động thít chặt quai khiến cái nón vững chãi che cả một khoảng rộng từ khuôn mặt đến đôi vai khỏi nắng mưa.

Đến nay cái nón quai thao gần như không còn trong đời sống thường dụng mà chỉ còn trên sân khấu trình diễn như một chứng tích truyền thống. Chỉ còn cái nón hình chóp đến nay vẫn còn phổ biến chẳng cần mô tả.

Nhưng có điều đáng nói là xưa kia, đàn bà đội nón quai thao là đương nhiên, nhưng cái nón chóp thì lại chỉ có đàn ông đội. Điều này được chứng minh rất rõ trong các tấm ảnh chụp cho đến đầu thế kỷ XX..


Người dân quê chồng đội nón chóp, vợ đội nón quai thao
Cái nón hình chóp mà người đàn ông Việt Nam đội có nhiều loại khác nhau tuỳ theo thân phận người sử dụng. Các nhà quyền quý nón không lớn, có khi còn lợp vài và trên chóp bọc đồng hay bạc. Trong các sắc lính thời phong kiến và ngay trong thời thuộc địa vẫn còn sử dụng khá phổ biến.

Cái nón quai thao thì còn tồn tại ở nông thôn cho đến giữa thế kỷ XX, nhưng không rõ cái nón chóp chuyển sang đầu người phụ nữ từ khi nào để đến nay cùng với tà áo dài nó gần như không thể thiếu được trong trang phục “kinh điển” của phụ nữ Việt Nam?

Cắp nón
Đội nón
Ngả nón
Dương Trung Quốc

Chợ Tết Hà Nội xưa

14/02/2010 07:07:39
- Không biết vì hoàn cảnh hay vì quan niệm mà cứ nói đến Tết là phổ biến nhất vẫn là “ăn Tết”, rồi sau đó mới đến “chơi Tết”. Cái nhu cầu “ăn” hiển hiện khắp nơi từ “ăn học” đến “ăn chơi”, từ “ăn nhậu” đến “ăn giỗ” rồi cả đến... "ăn tiền”, “ăn quịt” và... “ăn nằm”.

• Về quê ăn Tết
• Ta về ăn Tết quê ta...

Nhưng cũng không hẳn là như vậy. Mấy tấm ảnh sinh hoạt nơi công cộng nhất là cái chợ của Hà Nội xưa, cũng cho thấy con người ngoài nhu cầu mua sắm đồ ăn, thức mặc cho ngày Tết cũng còn quan tâm đến những nhu cầu tinh thần, như một nhành hoa, một tấm tranh hay một đôi câu đối.

Ở Hà Nội xưa, chợ hoa lớn nhất và có truyền thống hơn cả là ở Chợ Đồng Xuân. Khu bán hoa trong chợ không đủ lan sang phía cổng chợ và theo Hàng Khoai tràn dần sang Cống Chéo Hàng Lược rồi kết với Hàng Mã bán đồ thờ cúng và Hàng Đường bán bánh mứt kẹo.

Lác đác có sạp bán tranh quê đưa từ Đông Hồ bên Kinh Bắc sang, hay tranh phố có của hàng cửa hiệu ở Hàng Trống. Còn các ông đồ thì trải chiếu ở phía cuối phố Hàng Bồ nơi có một thời còn bán “tranh Tàu” để (không gọi là “bán” mà là) “cho” chữ. Vì không ai đi “mua” chứ mà tuy có trả tiền nhưng vẫn nói là “xin chữ”...
Chợ Đồng Xuân và hoa ngày Tết bán trước cổng chợ.
Thuỷ tiên, cúc và quất xanh bán trong chợ.
Chợ hoa đào trên phố Hàng Khoai.
Phố Hàng Khoai trước Tết
Bán tranh Đông Hồ tại chợ.
Tranh Đông Hồ bán trong nhà
Và cửa hàng tranh trên phố Hàng Trống
Ông đồ trên phố Hàng Bồ
Dương Trung Quốc

Tranh Hàng Trống

13/06/2010 15:02:43
- Ở vùng đồng bằng Bắc Bộ, quanh Thăng Long - Hà Nội có mấy làng nghề chuyên vẽ tranh: làng Đông Hồ ở Thuận Thành, Kinh Bắc, và làng Vân Hoàng, Hoài Đức (Hà Đông). Nhưng ngay giữa lòng Hà Nội, dân làng Tự Tháp có nghề vẽ tranh riêng và mở cửa hàng ở phố Hàng Trống. Do vậy, người ta gọi đó là dòng tranh “Hàng Trống”.

• Nghề thông ngôn

Có không ít sự giống nhau của các dòng tranh khác nhau này, ví như cùng sử dụng bản khắc gỗ, rồi bôi màu. Nhưng chỉ thoạt nhìn vào tranh đủ thấy tranh Hàng Trống tỏ ra cầu kỳ hơn về đường nét và màu sắc, đề tài lại đa dạng hơn, đơn giản vì thị hiếu của dân ở thị thành khác với thôn quê.

Phố Hàng Trống lại có nhiều nghề đều đòi hỏi yếu tố tạo hình và dùng sắc màu. Ví như nghề thêu phải vẽ mẫu và phối màu, nghề làm trống cũng phải sơn vẽ lên thân trống.

Tranh Hàng Trống ngoài dùng để trang trí ngày Tết còn để thờ nên càng đòi hỏi tính chuyên nghiệp hơn cách làm tranh ở làng quê.

Bây giờ thì phố Hàng Trống chẳng còn dấu vết gì về nghề vẽ này, hoạ chăng chỉ còn trong các bộ sưu tập và bảo tàng, trong khi tranh Làng Hồ còn duy trì được.

Như thế phải chăng đô thị ít khả năng bảo tồn truyền thống hơn làng quê?

Bán tranh tại chợ

Thợ vẽ tranh Hàng Trống

Thợ vẽ tranh ngoài chợ Dương Trung Quốc

Nghề thông ngôn

06/06/2010 22:01:39
- Việt Nam tiếp xúc với những người phương Tây từ thế kỷ XVII. Việc các Chúa mở cửa ra Hội An ở Đàng Trong và Phố Hiến ở Đàng Ngoài tạo điều kiện cho người phương Tây đến giao thương và cả truyền giáo khiến cho nhu cầu giao tiếp về ngôn ngữ trở nên cần cấp.

Các nhà truyền giáo đã đi đầu trong việc tiếp cận và đào tạo giáo dân, đồng thời sáng tạo ra cách ghi âm tiếng Việt bằng chữ la tinh, thứ chữ viết sau này được dân ta sử dụng và nâng lên làm “quốc ngữ”. Nhiều giáo dân sau này học và sử dụng tiếng phương Tây thành thạo trở thành những người thông ngôn đầu tiên mà triều đình Việt Nam cũng phải sử dụng để giao tiếp với Tây, ví như Trương Vĩnh Ký, Nguyễn Trường Tộ...


Thông ngôn giúp việc buôn bán.
Ngay từ thời các Chúa Nguyễn, đặc biệt là triều Nguyễn, do nhu cầu tiếp xúc với phương Tây cả trong quan hệ hợp tác lẫn ứng phó ngoại giao đã cử người đi đào tạo ngoại ngữ.

Đến thời thuộc địa thì đã xuất hiện tầng lớp thông ngôn chuyên nghiệp nằm trong đội ngũ viên chức quan lại của cả Nam triều và chính quyền thuộc địa.
“Thông ngôn, ký lục chi chi...” trở thành một tầng lớp xã hội có vị thế vừa như kẻ cộng tác với ngoại bang, phò Tây, nhưng cũng lại là lớp người có điều kiện tiếp thu những tiến bộ, văn minh của phương Tây. Do vậy, tầng lớp này trong con mắt dân chúng thường thể hiện trái chiều sự khâm phục và khinh miệt...

Dương Trung Quốc

Cái yếm

20/06/2010 20:57:27
- Có thể nói cùng với tà áo dài tứ thân, cái yếm là thứ trang phục phổ biến nhất của phụ nữ người Việt xưa. Một vuông vải hay lụa và mấy sợi dây đính vào mép ở những chỗ cần thiết đủ để che chắn bộ ngực mà tất cả phần còn lại của nửa trên thân thể đều phơi lộ vừa gợi cảm vừa thoáng mát trong những ngày hè. Còn vào mùa đông thì nó như cái áo lót tăng cường giữ ấm ngực được phủ ngoài là tấm áo cánh trước khi thêm những lớp áo chống rét khác.

• Phố Hàng Đào
• Cái áo tơi

Ở phố Hàng Đào chuyên buôn bán vải lụa, có hẳn một ngôi đình mang tên “Đồng Lạc quyến yếm thị” của cộng đồng những người buôn bán loại trang phục này. Hình ảnh trong thơ của Hồ Xuân Hương vẽ nên cảnh thiếu nữ ngủ “yếm đào trễ xuống dưới nương long” cho thấy cái chất phóng khoáng và hồn nhiên của người phụ nữ không muốn bị trói buộc bởi những lễ giáo trưởng giả.

Yếm trở thành thứ trang phục thích hợp đối với mọi hạng người và một thời nó đã tưởng như biến mất bởi những trang phục ngoại nhập, nay lại thấy phục hồi và thấy thiên hạ cũng có xu hướng mặc... “yếm Tây”.




Dương Trung Quốc

Phố Hàng Đào

01/11/2009 15:19:08
- Rue de la Soie - tên gọi chính thức bằng tiếng Pháp trong bản đồ hành chính thành phố Hà Nội - đủ để giải thích tên gọi “Hàng Đào”. Đây chính là phố bán các loại vải vóc, tơ lụa mà có lẽ là loại vải màu điều (đào/đỏ).

• Đường bờ sông
• Điện Kính Thiên

Nghề nhuộm màu tạo nên loại sản phẩm đặc trưng trở thành tên gọi của một trong những con phố nằm trên trục đường thuộc loại sầm uất nhất của người bản xứ, chạy dọc từ Bờ Hồ cho đến Chợ Đồng Xuân.

Ngôi nhà ngoài cùng bên phải ảnh chính là nhà số 4 nơi cư trú của gia đình cụ Cử Lương Văn Can. Ngôi nhà 2 tầng có lan can màu trắng cách 2 ngôi nhà tiếp theo là nhà số 10 nơi mở trường Đông Kinh Nghĩa Thục. Sách “Dư Địa Chí” của danh nhân Nguyễn Trãi gọi tên gốc của phố này thuộc địa phận “phường Đại Lợi”, tâp trung dân làng Đan Loan chuyên nghề nhuộm tơ lụa có từ thời Trần - Hồ, rồi quy tụ đến đây như một khu chợ vải vóc cũng họp theo phiên. Phiên chợ thu hút các làng dệt tứ xứ đến mua bán, như the từ La Cả, La Khê, lĩnh từ làng Bưởi ven Hồ Tây, gấm vóc của Vạn Phúc, rồi các giao dịch của thợ nhuộm, thợ cửi, người bán tơ, bán sợi...

Điểm rẽ của 2 tuyến xe điện, một đi thẳng vào Hàng Đào đi tiếp tới Chợ Đồng Xuân; một rẽ trái theo phố Hàng Gai lên Cửa Nam. Về sau, vải vóc còn giao dịch với miền Trung hay miền Nam, cũng như việc nhập hàng vải bông từ nước ngoài vào nội địa. Kể từ sau Đại chiến I, lại có thêm người Ấn Độ đến sinh sống với các cửa hàng “Tây Đen bán vải”, càng làm cho phố phường thêm sinh động, cạnh tranh với cái sầm uất của dãy phố liền kề là Hàng Ngang - có nhiều cửa hàng người Hoa giàu có nhưng không buôn bán loại hàng dùng làm đồ mặc này.

Nói đến Hàng Đào, không thể không kể đến một thời ngắn ngủi sôi động bởi một phong trào yêu nước của các nhà Duy Tân đầu thế kỷ XX, khi lập ra Đông Kinh Nghĩa Thục. Ngôi nhà số 4 là nhà của Cụ Cử Lương Văn Can, vị thục trưởng và ngôi nhà số 10 được dùng làm nơi mở lớp của ngôi trường danh tiếng, nhưng chỉ tồn tại được không trọn một niên khoá (1907) đã bị thực dân đóng cửa và đàn áp, vì sợ dân trí dân ta lên cao thì nền đô hộ của ngoại bang bị đe dọa.
Cả hai ngôi nhà này đều có trong tấm ảnh kèm đây. Lại thêm cái tàu điện rất đặc trưng với tấm biển quảng cáo cho sản phẩm “Dubonnet”, ngày ngày di chuyển trên đường phố, kề cận với đầu mối ở Bờ Hồ toả đi tất cả các cửa ô của thành phố. Còn tấm ảnh thứ hai nhìn từ Bờ Hồ vào chính là nơi hiện giờ mang tên Quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục và là cửa ngõ đi vào khu vực trung tâm của Khu phố cổ Hà Nội.
Dương Trung Quốc

Điện Kính Thiên

18/10/2009 11:57:21
- Hoàng thành Thăng Long qua các triều đại có thể to nhỏ khác nhau, vòng thành có thể rộng hẹp khác nhau, nhưng trên trục hoàng đạo nối từ Cửa Bắc đến Cửa Nam có một địa điểm không khi nào thay đổi, đó chính là Điện Kính Thiên.

• Rạp chiếu bóng đầu tiên của Hà Nội xưa
• Rạp chiếu bóng Pathé cạnh đền Bà Kiệu

Từ khi triều Nguyễn rời đô vào Huế, đã đổi cả tên lẫn đơn vị hành chính của Kinh thành Thăng Long ra Bắc Thành rồi tỉnh Hà Nội, thành quách bị phá đi xây gọn nhỏ lại. Không gian của Điện Kính Thiên xưa, nay được làm nền xây Hành Cung để mỗi lần Hoàng đế ngự giá Bắc Hà làm nơi Ngài ngự và tiếp kiến quần thần.

Điện Kính Thiên đương nhiên không còn như xưa, duy nhất còn mấy đôi rồng đá rất đặc trưng của nghệ thuật tạo hình thời Lê là còn nguyên vẹn, trừ mấy đôi rồng nhỏ phía sau đã bị mất. Toà Hành Cung vẫn hiện diện khi quân Pháp mới chiếm thành nên ta mới có hình ảnh toà nhà xây trên nền Điện cũ khá hoành tráng. Ảnh này được chụp nhưng để in họ phải chuyển sang hình thức khắc đồng (iconographie) (ảnh 1).
Ảnh 2: Công trình phòng thủ của đội quân chiếm đóng Nhưng rồi toà kiến trúc ấy cũng biến mất, thay bằng những bức tường dày xây gạch làm công trình phòng thủ của đội quân chiếm đóng khi chiến sự chưa chấm dứt (ảnh 2).

Ảnh 1: Hình ảnh toà nhà xây trên nền Điện cũ khá hoành tráng Hình bóng những tên lính đánh thuê ngoại quốc lố nhố trên nền điện linh làm ta liên tưởng đến câu ca trong áng văn vần “Hà Thành thất thủ” nói lên cái nỗi nhục của một dân tộc bị mất nước :

“Kính Thiên ngai ngự thiếp vàng
Tây ngồi đánh chén với đoàn thanh lâu”

Đến năm 1887, khi công cuộc bình định của người Pháp đã hoàn thành, trên nền điện cũ, thực dân xây một kiến trúc hoàn toàn Tây phương làm Đại bản doanh lực lượng Pháo binh thuộc địa (Direction d’ Artillerie)

Sau ngày ta tiếp quản Thủ đô (1954), khu vực thành cũ trở thành doanh trại quân đội ta và Toà nhà trên Điện Kính Thiên được củng cố tầng hầm để trở thành “Tổng hành dinh” chỉ huy cuộc Kháng chiến chống Mỹ cứu nước.

Vì thế ngày nay, không gian này trở thành một di tích “kép” cho cả hai thời đại, Điện Kính Thiên của Hoàng thành Thăng Long xưa (đang được đệ trình UNESCO công nhận quần thể Hoàng thành là Di sản Văn hoá Thế giới) và Bộ Tổng chi huy Quân đội Nhân dân, di tích lịch sử quan trọng của Lịch sử hiện đại Việt Nam.

• Dương Trung Quốc

Rạp chiếu bóng Pathé cạnh đền Bà Kiệu

11/10/2009 15:10:29
- Nếu như rạp chiếu bóng lớn nhất và cũng tồn tại tương đối lâu bền nhất là Rạp Palace trên đường Paul Bert (nay là rạp Công nhân trên phố Tràng Tiền), chuyên chiếu các bộ phim do Hãng Gaumont sản xuất, thì sau đó không lâu, một rạp chuyên chiếu phim của Hãng Pathé cũng xuất hiện tại khu đất trống bên cạnh đền Bà Kiệu, trước cửa đền Ngọc Sơn.
Sự xuất hiện rạp chiếu mới này chứng tỏ cuộc cạnh tranh giữa 2 hãng phim hàng đầu của Pháp hồi đó ở bên chính quốc cũng lan sang thuộc địa là nước ta.

Rạp Pathé nằm ở khu đất trống cạnh đền Bà Kiệu, trước mặt đền Ngọc Sơn Rạp chiếu này, kiến trúc có vẻ xuềnh xoàng tựa một rạp diễn kịch hay hoà nhạc hơn là chiếu phim. Đúng tại địa điểm ấy, những cuộc trình diễn đầu tiên các môn nghệ thuật phương Tây như hoà nhạc, diễn kịch và các tiết mục tạp kỹ phục vụ cộng đồng người Âu (chủ yếu là binh lính và công chức của bộ máy chiếm đóng) đã diễn ra trong những khung nhà đơn sơ...

• Phố Cầu Gỗ-khu dịch vụ của Hà Thành xưa?
• Nhà Thờ Lớn HN, công trình kiến trúc ít thay đổi nhất
• Rạp chiếu bóng đầu tiên của Hà Nội xưa

Hồi đó, nơi này được gọi là Rạp Chùa Bút. Dần dà, các rạp hát được xây dựng, ngay gần đây có một toà nhà khá đẹp của Hội khuyến nhạc (Philarmonique), rồi tại đầu đường Paul Bert là Nhà Hát Lớn hoành tráng... Không gian ấy được chuyển thành một rạp chiếu bóng cạnh tranh với Palace bằng cách chiếu phim của đối thủ Gaumont là Hãng Pathé. Và người ta đã kẻ tên biển của Hãng phim ấy là tên rạp.

Một thời gian sau, không chỉ có phim Pháp mà còn có phim của nhiều nước khác nhập về nên rạp không còn chuyên chiếu cho Pathé nữa. Rạp đổi tên là “Variété” (tạm dịch là Vạn Hoa hay Biến Hoá).

Nằm ngay bên lề đường gần tuyến xe điện, lại bị vây quanh là các nơi thờ cúng tôn giáo, vì thế rạp chiếu phim này có vẻ không còn thích hợp với cảnh quan. Rồi không biết vì lý do kinh doanh hay quy hoạch của thành phố mà nó bị dỡ bỏ.

Tại không gian này năm 1943, chính quyền Pháp ở Hà Nội và Hội Truyền bá Quốc ngữ đã dựng môt nhà bia, trong đó đặt bài văn bia “tam ngữ” (Hán-Quốc ngữ, Pháp) tôn vinh ông cố đạo Alexandre De Rodhes là “ông tổ chữ quốc ngữ”. Sau 1954, tấm bia và nhà bia đều bị phá, một thời gian sau đặt tượng “Cảm tử để Tổ quốc quyết sinh” cho đến nay.

• Dương Trung Quốc