Nói một lần cho tất cả

Nói một lần cho tất cả


10/06/ 2007
Nguyễn Xuân Nghĩa (Hải Phòng)

Trong bài ?oHãy làm một cái gì...? tôi đã dùng một cụm từ phê phán gay gắt làng báo của chính quyền khi đăng tải thông tin về các vụ đàn áp phong trào dân chủ trong nước. (Sở dĩ tôi nói ?olàng báo chính quyền? vì hiện nay ta đang có hai hệ thống báo chí: của chính quyền và của tư nhân cùng các đẳng phái, tổ chức chính trị đối lập). Những ngày vừa qua nhiều bài viết được đăng tải trên các trang báo điện tử dân chủ lên án thái độ vô liêm sỉ, vu khống trắng trợn, a dua... của các tác giả trong làng báo bồi bút, đặc biệt là tác giả Bảo Sơn của An Ninh Thế Giới. Không phải lần đầu tiên có nhiều người phẫn nộ. Vào các năm trước người có lương tri và được tiếp nhận thông tin hai chiều cũng đã từng lên án các bài báo đăng trên tờ An Ninh Thế Giới khi viết về các nhân vật đấu tranh cho dân chủ như Tiến Sĩ Nguyễn Thanh Giang, Hà Sỹ Phu, Trần Khuê, Phạm Hồng Sơn, Nguyễn Vũ Bình, Nguyễn Khắc Toàn... mà ngòi bút bị lên án nhiều nhất, theo tôi biết là Nguyễn Như Phong. Nhận thấy cần minh chứng rõ hơn về làng báo, làng văn bồi bút và chia sẻ sự phẫn nộ của các tác giả đã có bài phê phán tác giả Bảo Sơn và tờ An Ninh Thế Giới, tôi xin kể ra đây phần nổi của làng văn, làng báo chính quyền mà tôi đã có thời trong cuộc.

Tôi viết văn từ năm 1979, trở thành hội viên Hội Nhà Văn Hải Phòng năm 1982. Vào năm 1983 khi nói chuyện với văn nghệ sĩ Hải Phòng, nhà thơ Xuân Diệu kể: trong một lần trò chuyện bổ bã với vị chức sắc nào đó làm công việc quản lý văn nghệ ở cấp trung ương, ông nói: Chúng tôi phải làm đĩ, làm đĩ thì phải uốn éo, phải õng ẹo, phải có son phấn; nhuận bút thế này làm sao chúng tôi mua đủ son phấn? Mỉa mai thay! Câu nói này được thoát ra từ một nhà thơ có danh từng cho ra lò những tác phẩm: ?oÐảng cùng ta phá/ Ðảng cùng ta xây?. Ðến nay nhiều văn nghệ sĩ Hải Phòng còn nhắc lại câu nói trên của nhà thơ Xuân Diệu để suy xét cái nghiệp văn chương xã hội chủ nghĩa. Không chỉ nhà thơ Xuân Diệu đã phải thốt lên chua chát như vậy mà Nguyễn Ðình Thi, trước khi chết còn sám hối: ?oTay tôi nhuộm đầy bùn đen/ Mặt tôi nhuộm đầy xanh đỏ/ Trái tim tôi toàn đồ bỏ/ Toàn dây dợ tự buộc mình...?; rồi Chế Lan Viên, nhà thơ đã dùng hết mực trong lọ mực nghề nghiệp để được ngồi trên chiếc chiếu quyền lực văn nghệ đã phải sám hối bằng bài thơ ?obánh vẽ?. Chân dung các văn nghệ sĩ lớp đàn anh trên được một đồng niên khắc họa: ?oNửa đời trước vị nhân sinh/ Nửa đời còn lại vị người cấp trên?. Những sám hối của các nhân vật ?ocây đa, cây đề? đó không lẽ không nói lên được sự thật về làng bút văn nghệ Việt Nam dưới sự quản lý của Ðảng?

Trong khi viết văn tôi có tham gia viết báo. Tôi đã từng là công tác viên của các báo: Tiền Phong, Lao Ðộng - Xã Hội, Gia Ðình Xã Hội, Văn Nghệ, Văn Nghệ Công An... và cả tờ An Ninh Thế Giới mà chúng ta đang phê phán. Với công việc của mình tôi quen và tiếp xúc với nhiều nhà báo từ lớn đến nhỏ. Tôi không dám nói là tất cả, nhưng đa số họ không xứng đáng làm báo, khi sự thật và sự trong sạch là tiêu chí duy nhất của nghề nghiệp. Cho nên chúng ta không lạ gì khi có nhiều nhà báo bị phát hiện dùng nghề nghiệp để làm tiền phi pháp, mà ông Trần Mai Hạnh, người lãnh đạo làng báo một thời là ví dụ không thể chối cãi.

Tôi xin kể ra đây vài ví dụ liên đới khi tôi và họ đồng tác nghiệp.

Vào năm 1999 tôi có nhận được thư của một cán bộ ở ủy ban nhân dân quận Kiến An - Hải Phòng, nội dung nhờ báo phản ảnh những vụ tiêu cực, tham nhũng của lãnh đạo ủy ban nhân dân quận Kiến An. Không có thẻ nhà báo, tôi không thể tác nghiệp một mình trước vụ việc phức tạp và cần nhiều công sức như vậy. Tôi điện cho một người đang làm báo cho tờ VNT. Anh ta xuống ngay vào ngày hôm sau với đầy đủ phương tiện như máy ghi âm, máy ảnh... Vào thời điểm hiện nay những thứ đó người dân bình thường cũng có để chơi, mà còn hiện đại hơn. Còn ngày đó các nhà báo muốn đầy đủ, oai, phải đi mượn của nhau. Chúng tôi tức thì lên ủy ban nhân dân quận. Người có thư tố cáo kín đáo chào chúng tôi. Trong mắt của ông ta lộ rõ sự hoan hỉ vì đơn thư chống tham nhũng của ông đã thấu tới ?otrời?. Phần đầu buổi làm việc hôm đó với ông chủ tịch ủy ban nhân dân quận tôi ghi nhận là khá thẳng thắn, đúng chức năng nghề báo. Nhưng tôi không ngờ người đồng tác nghiệp lại đồng ý kết thúc mau lẹ đến vậy khi cô thư ký mang ra một chiếc khay trên có hai chiếc phong bì. Anh bạn nhà báo có thẻ nhìn anh nhà báo không thể là tôi. Thấy tôi quá ?okhách sáo? anh tự nhón đút luôn vào cặp. Tôi im lặng đưa anh ta về nhà. Vợ đi vắng, tôi thân chính làm cơm mời khách. Anh nhà báo mở cặp, đẩy sang tôi một chiếc phong bì, đoạn mở phong bì của mình, khi thấy nụ cười trên môi bạn đồng nghiệp, tôi biết người làm đơn tố cáo kia đã thất bại.

Cũng qua lần này tôi mới biết thế nào là chạy sô trong làng báo chí. Nghỉ trưa xong, tôi nghĩ anh ta về ngay Hà Nội, nhưng không! Anh rủ tôi đi ?okiếm chác? thêm hai nơi khác nữa. Số là còn hai cơ quan bị đơn thư từ ngày não ngày nào được anh ?oủ? lại. Hai cơ quan đó, một có ông giám đốc đã 6 tháng không đóng tiền bảo hiểm cho công nhân. Cơ quan thứ 2 có ông giám đốc sử dụng bằng giả, tẩy xóa lý lịch và đưa con cháu cũng sử dụng bằng giả vào giữ các vị trí trọng trách.

Không kể quý độc giả cũng biết. Khi chia cho tôi thêm hai chiếc phong bì, ở bến xe khách, anh nói rằng nếu không có ?onó? anh ta nuôi sao đủ một người vợ không công ăn việc làm, hai đứa con đang ăn học. Nếu ở Hà Nội đã cất công đi như thế này chúng ta (tức cả tôi vào đấy) phải được gấp đôi. Bọn ở tỉnh lẻ keo kiệt lắm. Nhưng keo kiệt cũng còn hơn phanh phui chúng nó ra để nhận được hơn trăm nghìn đồng nhuận bút mà đâu vẫn vào đấy, chúng nó vẫn yên vị, lần sau mình đến chúng nó không thèm tiếp. Chuyến đi hiệu quả nhất là chuyến đi cùng một thời điểm, cùng một địa phương mà ?olàm việc? được nhiều nhất.

Hy vọng cùng nhà báo chống tham nhũng của ông cán bộ ở ủy ban nhân dân quận Kiến An không chấm dứt ở lần thất bại ấy. Năm sau ông này nhận quyết định về hưu, tức là không còn bị đè nén trù úm gì nữa. Không báo này thì báo khác! Nghĩa là ông ta còn tin tưởng lắm lắm! Câu nói rất thuyết phục của ông là: ?oKhông lẽ các nhà báo đều thế! Ðánh đĩ mười phương cũng để một phương lấy chồng chứ nhỉ!? Lần này ông ta nhờ tôi chọn cho ông một tờ báo khác. Tôi chọn cho ông tờ ÐSPL, nhưng không dám chọn đích danh nhà báo nào mà tôi từng biết. Khi có hồi âm tiếp nhận, ông ép tôi cùng lên Hà Nội với ông. Nhà báo mà ông tự liên hệ đón chúng tôi ngay hè đường Cầu Giấy rồi đưa chúng tôi về nơi ở của anh ta. Ðây là một chái nhà, cơi nới thêm, mái lợp bằng tôn, thấp tè; không bếp, không WC, không nơi tắm rửa..., tiêu biểu cho loại nhà dân thập phương dồn về Hà Nội kiếm sống thuê trú ngụ. Bốn cử nhân báo chí trẻ chung nhau tá túc ở đây; hai người ngủ chung một chiếc giường đôi; không có bàn làm việc, không có nổi một chiếc máy vi tính. Họ nói rằng họ không cần vi tính vì đã có vi tính tại tòa báo. Mô tả các chi tiết này tôi không có ý nói tất cả nhà báo ở Việt Nam đều nghèo; Có nhiều nhà báo giàu nứt đổ đổ vách bằng nguồn thu rất sợ bạch hóa. Nhưng có một điều cần nói rõ, từ nhà báo giàu đến nhà báo nghèo đều có chung mục tiêu là kiếm được nhiều tiền. Số ít khi đã có danh thì kiếm tiền để giàu, số đông còn lại để để thoát khỏi cảnh nghèo và có danh.

Trưa hôm ấy ông cán bộ nọ mời nhà báo dùng cơm. Anh nhà báo kêu thêm người bạn có mặt nơi trú ngụ cùng đi. Bữa cơm và rượu kéo dài nuốt đi một khoản tiền kha khá của người đi kiện. Tôi không biết hai anh nhà báo nọ thay nhau gọi những loại rượu nào, chỉ biết đấy là rượu ngoại, đóng vào chai nâu hoặc đen, dẹt hoặc tròn bé xíu cỡ 1/4l. Sau bữa ăn đau lòng đứt ruột chủ chi, chúng tôi được họ đề nghị đi hát karaoke. Tất nhiên, chủ chi vẫn là người vừa làm chủ chi bữa ăn. Hai tôi đề nghị hát ?ovo?. ?oVo? có nghĩa là hát không cần ?oem?, chỉ hát với rượu cho đượm giọng. Tại đây hát và rượu đâm thêm vào ruột chủ chi một nhát nữa. Nhìn thấy chiếc cặp người chủ chi khá sang trọng (bằng da thật, có khóa số chính hiệu, anh nhà báo trẻ ngỏ lời: ?oBố cho con xin làm kỉ niệm?. Ðề nghị này được đáp ứng kèm thêm một nụ cười ?ovui vẻ?. Cuối buổi karaoke ông cán bộ nọ bị ép chi ra một triệu đồng trước để nhà báo ?ongoại giao? cho bài báo ra đời. Nhà báo nói, số tiền 1 triệu này chỉ đủ một bữa ăn của anh ta với người có trách nhiệm tại tòa báo. Khi báo ra, bồi dưỡng bao nhiêu tùy ?obố?. Ðâm lao phải theo lao, khổ chủ trao tiền. (Sau này khi không còn dám kiện tụng gì nữa, ông ta mới nêu nhận xét: ?oLũ nhố nhăng!?)

Tại đây lần đầu tiên tôi nghe đến ngôn từ ?ođánh hội đồng? của làng báo. ?oÐánh hội đồng? nghĩa là cùng một vụ việc nếu người tố cáo ?onhiệt tình?, nhà báo này ?ođánh? trước, ?ođánh? xong chia sẻ thông tin cho nhà báo khác. Những nhà báo sau không cần xuống cơ sở, chỉ nhận tài liệu và đọc bài viết của báo bạn rồi viết bài, miễn là cách hành văn, độ dài ngắn không giống nhau.

?oÐánh hội đồng? còn có nghĩa là vòi phong bì hội đồng. Cùng một vụ việc, nhà báo này xuống cơ sở, nhận phong bì rồi về không viết lách gì sứt. Thế nhưng anh ta trao lại đơn thư, tài liệu tố giác cho bạn đồng nghiệp làm ở tờ báo khác. Ðúng lúc người bị tố cáo tưởng đã êm thấm thì một nhà báo lạ hoắc lừng lững xuất hiện.

Trường hợp tôi vừa kể ra đây, có 3 nhà báo của 3 tờ báo khác nhau thứ tự xuống ?olàm việc?. Khi tờ báo cuối cùng đăng tải (bằng ngôn ngữ chọc buồn) thì cũng là lúc đương sự hạ cánh an toàn. Bài báo cùng vụ việc chìm vào im lặng.
Năm 2003 tôi bị một vụ việc khác. Số là một bà nông dân lấy chồng ở làng xa. Hai vợ chồng họ có nhà đất đàng hoàng như nhiều nông dân khác. Càng có tuổi, ông chồng càng nghiện rượu nặng. Nghiện rượu đi kèm với tệ vũ phu. Không chịu nổi chồng, người vợ bế con quay về nhà bố mẹ đẻ. Ông chồng vì rượu mà sinh bệnh tâm thần bỏ làng đi biệt. Giấy tờ sở hữu nhà đất, giấy kết hôn của họ cũng bị ông đánh mất. Vốn là nông dân không học hành, lại ở xa, không có thông tin, khi bà biết chuyện, đưa con về căn nhà cũ mà theo luật pháp là của bà thì ông chủ tịch xã sở tại đã cho xây trên đó một nhà trẻ, với lời giải thích đất đã 8 năm vô chủ.
Tôi đi thực tế, người dân ở làng ai cũng xác nhận đúng như bà nói. Vấn đề của bà tưởng phức tạp (phức tạp vì đất cũ của bà đã xây nhà trẻ) mà hóa đơn giản khi tôi biết ủy ban nhân dân xã đang làm tờ trình xin thành phố duyệt cho chuyển một bãi đất hoang sang làm đất ở để cấp cho những hộ dân trong xã chưa có đất định cư. Một mảnh đất nhỏ cho ba mẹ con bà ké luôn vào đó là hợp tình, hợp lý. Ðúng lúc ấy một nhà báo từ Hà Nội có công chuyện tại Hải Phòng ghé vào nhà tôi chơi. Cùng đi theo là một vệ tinh nữ, trẻ và khá xinh xắn.
Ta hãy tưởng tưởng hệ thống làm báo Việt Nam theo quỹ đạo: các tổng biên tập là vệ tinh của Vụ Báo Chí - Bộ Văn Hóa Thông tin. Hàng tuần, hàng quý họ nhận chỉ thị, nhiệm vụ viết bài, tuyên truyền trong thời gian tới (tuyên truyền cho ngày 2/9, ngày 30/4, ngày bầu cử Quốc Hội.v.v); các phóng viên là vệ tinh của tổng biên tập. Họ nhận lại tinh thần của Vụ Báo Chí qua tổng biên tập, mỗi phóng viên đeo mang một vài vệ tinh là các cử nhân báo chí mới ra trường. Khi có chuyến đi họ dự đoán phong bì nhẹ, hoặc không có phong bì, họ gọi vệ tinh đến, xin cho vệ tinh một giấy giới thiệu ngắn hạn. Vệ tinh hăm hở ra đi. Bài viết sau đó không được ký tên họ mà ký một tên trung hòa giữa hai người để ai giữ bản quyền cũng được. Mỗi năm các trường đại học báo chí cho ra lò hàng trăm cử nhân. Bị đào tạo trong môi trường thuộc nhóm bét nhất thế giới, nói chung họ không đủ kiến thức và tư cách phục vụ nghề làm báo đúng nghĩa. Ða phần trong số họ không tìm được việc làm, phải quay về với đồng ruộng, nơi 5-6 năm trước họ ra đi với ước muốn từ bỏ, nếu không là con ông cháu cha, hoặc có dăm bảy chục triệu đồng để hối lộ. Có một số ít quyết tâm sống bằng nghề làm báo, họ cố bám lấy Hà Nội, vừa làm các công việc ngắn hạn theo mùa như gia sư, rửa chén đĩa trong các tiệm ăn, bán hàng rong cho các công ty... vừa viết báo thuê cho các nhà báo có biên chế, chờ cơ hội xưng danh trên mặt báo và được vào biên chế. Chính vì vậy, bài báo họ viết có phần ?ohay? hơn, đúng chủ trương đường lối hơn. Với bài báo ký tên Bảo Sơn, không loại trừ khả năng là một trong các vệ tinh kia?
Nghe tôi kể vụ việc, anh ta nói vụ này cứ để anh ta làm, trên nguyên tắc không phải viết báo mà vẫn được việc. Quả là được việc thật. Bà nông dân có tên trong danh sách trình thành phố cấp đất. Hôm tiễn anh ta về Hà Nội, bà nông dân chạy vạy được 4 triệu đồng. Trước mặt cả 3 người tôi giao cho anh ta 3 triệu. Có vẻ anh ta không bằng lòng. Theo anh ta thì mảnh đất anh ta đòi được cho bà trị giá 100 triệu đồng. Riêng tôi, với 1 triệu đồng kia, tôi đã hoàn lại cho bà gần hết vào ngày hôm sau. Chỉ dám giữ lại 200.000đ mà đã thấy vô cùng xấu hổ.
Nếu chuyện đến đây kết thúc tôi đã không làm quý vị độc giả mất thêm thời gian vào bài bài báo này. Khoảng một tuần sau, từ Hà Nội anh nhà báo điện thoại cho tôi, hỏi xem người mang ơn kia có chi thêm nữa không? Tôi trả lời rằng không! Anh ta nói đang cần 2 triệu để mua một chiếc máy ảnh, nhờ tôi hỏi người chịu ơn có giúp được không. Tôi trả lời qua quýt cho xong chuyện. Tuần sau anh ta lại điện thoại xuống với thông tin rằng gia đình anh đang thương lượng mua một mảnh đất để làm nhà, chứ căn phòng anh ta đang ở là đi thuê. Nếu bà kia giúp đỡ được phần nhỏ nào thì tốt. Lần này tôi nói thật với anh ta ý nghĩ của tôi để anh ta không phải gọi xuống lần nữa.
Ở một trường hợp khác, tôi bị chiếm mất bản quyền một bài báo giá trị. Có một nhân vật là kỹ sư xây dựng các công trình biển tìm đến tôi. Ông ta là người của Bộ Giao Thông Vận Tải. Cơ quan của ông ta có tên là PMU hàng hải (đồng hạng của PMU18 nổi tiếng). Ðây là một nhân vật chống tham nhũng quyết liệt tại Bộ Giao Thông Vận Tải từ những năm 1980. Rất nhiều vị từ bộ trưởng đã hồi hưu, đang đương chức đều biết đến ông. Sau khi nghiên cứu các tài liệu, hỏi thêm ông về khía cạnh luật pháp... tôi đã dùng cả tuần lễ viết một bài báo, với hình thức pha trộn giữa thể báo và thể ký. Thể báo phản ảnh những vụ việc tiêu cực tại PMU hàng hải; thể ký dành ca ngợi nhân vật đấu tranh chống tham nhũng. Dung lượng bài báo khoảng 2.500 từ (8 trang vi tính A4). Viết xong, tôi đưa nhân vật và các tài liệu liên quan lên Hà Nội, đến báo Tiền Phong, báo Thanh Niên, Lao động & Xã hội và cả Văn Nghệ Trẻ. Ở đâu tôi cũng bị từ chối với lý do dung lượng dài và vụ việc phức tạp không thể dùng được với một người chỉ là cộng tác viên. Cuối cùng ông tổng biên tập tờ GÐXH (là nhà văn) quan tâm đến. Ông ta giao chúng tôi cho một phóng viên trẻ. Tuần sau bài báo ra đời, chiếm hết trang 2, có cả ảnh nhân vật của tôi, nhưng tên tác giả bài báo không phải là tôi. Nhân vật của tôi tức tốc đi Hà Nội mua về 100 tờ phân phát cho mọi người trong cơ quan. Ông an ủi tôi rằng tên ai cũng được, miễn là bài báo được in. Cuối năm đó bài báo này nhận được giải báo chí trong năm. Tôi không biết ai đã nhận nó.
Với tờ An Ninh Thế Giới mà chúng ta đang đề cập đến tôi cũng có một kỉ niệm đáng quên.
Vì kinh doanh thua lỗ vợ chồng tôi mang một khoản nợ. Khoản nợ này ép vợ tôi phải sang Ðài Loan làm khán hộ công (giúp việc gia đình). Cảnh bị bỏ đói, bị nhục mạ, bị lợi dụng sức lao động kiệt quệ của thân phận người đi ở trong những lá thư vợ tôi gửi về khiến tôi không cầm được nước mắt. Cùng thời gian đó rất nhiều chị em cùng đi với vợ tôi bị buộc về nước, hoặc do gia chủ không bằng lòng, hoặc họ phải tự nguyện về vì công việc quá sức, bị ngược đãi quá mức, hoặc do bị ép buộc ********... Tôi và một bạn văn dành ra hai ngày gặp gỡ, chuyện trò với những chị em vỡ mộng thoát cảnh nghèo hèn hồi hương từ xứ Ðài, để có tư liệu ra đời bài ký ?oÐi làm khán hộ công? của tôi và bài báo ?oKhi Ô-sin xuất ngoại? của người thứ hai. Bài ký được đăng trên tờ Văn Nghệ (hội nhà văn Việt Nam); bài báo đăng trên tờ An Ninh Thế Giới. Cả hai bài báo đều phản ảnh những bất cập của việc tuyển chọn, đào tạo lao động giúp việc gia đình xuất khẩu sang Ðài Loan và những dấu hiệu tiêu cực, ăn chặn của các cơ sở tuyển dụng. Bốn hoặc năm ngày sau khi hai bài báo được đăng tải, chúng tôi nhận bản sao về việc yêu cầu giải trình thông tin trên báo Văn nghệ và An ninh thế giới để xử lý của bộ trưởng bộ văn hóa thông tin, do ông vụ trưởng vụ báo chí Ðỗ Quý Doãn ký thay. Nội dung: ?oYêu cầu tổng biên tập hai tờ báo chỉ đạo kiểm tra thông tin, làm rõ trách nhiệm...? và ?oYêu cầu các cơ quan báo chí dừng việc thông tin về nội dung trên.?