Phương ngữ miền Tây

Cây CÙ NÈO sau này ko phải như thế !
Ảnh tư liệu của bạn có lẽ lâu lắm rùi, chắc là loại cổ xưa, thời cha ông mới mở đất , riêng mình biết thì cách đây khoảng 20 năm trở về trước, khi nhiều người còn sử dụng PHẢNG ( bi giờ thì ít lắm vì có nhiều phương tiện và công cụ khác hiên đại hơn nên người ta ít xài PHẢNG, riêng việc xài hoá chất thì cỏ cũng sạch ráo ). Cây CÙ NÈO cũng có hình dáng cong như trên hình tư liệu, nhưng chỉ có đầu cong được rèn từ sắt, phần cán còn lại dài khoảng 1m được làm bằng tre, phần móc cong có tác dụng cào sạch cỏ và gạt chướng ngại vật khi PHÁT ( động tác làm cỏ của người sử dụng PHẢNG ) đồng thời cũng để bảo vệ chính người sử dụng PHẢNG vì khi chém xuống thì CÙ NÈO cũng đưa hờ ra phía trước, nhìn người phát cỏ tư thế rất đẹp mắt và rất nhịp nhàng, nhưng cũng rất khó sử dụng vì nếu ko khéo thì sẽ vào chân ngay
- Nghe kể lại trong dân gian có một tuyệt chiêu của việc sử dụng PHẢNG gọi là QUA MÔ TRẢM NỌC có nghĩa là sử dụng PHẢNG chém qua một gò đất, chặt đứt một cái cây ( NỌC ), nói ra như thế để chúng ta hình dung lực chém của PHẢNG rất mạnh và nguy hiểm như thế nào
- Trong chiến tranh ( mình cũng nghe kể thôi ) do việc cấm rèn đao ,kiếm, mã tấu nên người ta rèn PHẢNG là một loại nông cụ ( ko bị cấm ) từ đó khi cần có thể rèn lại thành mã tấu và kiếm rất nhanh vì chúng có cùng hình dạng như nhau, thậm chí ko cần phải làm lại mà vẫn CHƠI NGỌT XỚT
Được meoden2611 sửa chữa / chuyển vào 20:34 ngày 14/06/2007

Minh họa đoạn miêu tả của bác meoden2611 sử dụng cù nèo

Biến thể của cây cù nèo là cây sào giật dừa phải không?

Mình nghĩ là ko phải, biến thể của sào giật dừa có lẽ là từ lưỡi hái, ko biết có đúng ko nữa !??

Em nó đây ạ - hình chụp trong Bảo tàng BTE

và được sử dụng trong những dịp này :



Được th_tr321 sửa chữa / chuyển vào 09:28 ngày 02/07/2007

Chiếc phảng Nam bộ
Nguồn:www.tiengiang.gov.vn

Chiếc phảng là nông cụ phổ biến của nông dân đồng bằng sông Cửu Long.Theo quyển Lịch sử khai phá vùng đất Nam Bộ, nó là công cụ cải tiến từ dụng cụ phát cỏ của người Khơ-me và nông cụ rựa phát bờ của nông dân Trung bộ.
- Phảng giò nai: cây phảng hình giống giò con nai. Luỡi phảng dài khoảng 65 cm, rộng 6,5cm, cổ dài 35 cm, góc cổ 135o, cán dài 20 cm. Phảng giò nai phổ biến vùng sông Vàm Cỏ, từ Tây Ninh sang Mộc Hóa, xuống vùng Cần Đước, Cần Giuộc. Phảng giò nai cổ dài thích hợp với ruộng sâu.
- Phảng nắp: Có nơi gọi phảng nắp lợi. Lưỡi phảng dài khoảng 90 cm, rộng khoảng 7 cm. Cổ dài 10 cm, góc cổ 90o, cán dài 25 cm.
- Phảng gai: phảng dùng để chặt cỏ bờ, đốn cây gai. Lưỡi phảng ngắn, chừng 50cm, rộng 7 cm. Cán dài 50 cm. Người ta thường dùng loại phảng phát dọn đất hoang.
Ở vùng Tiền Giang, Đồng Tháp phổ biến hai loại phảng:
- Phảng cổ cò: Lưỡi phảng dài 85cm, rộng 6 cm, cổ dài 20cm ( dài và eo như cổ con cò). Góc cổ 120o, cán dài 20 cm. Trước đây ở vùng nầy còn nhiều ruộng bưng, loại phảng nầy phổ biến.
- Phảng cổ lùn: Còn gọi phảng nắp nhặt. Lưỡi phảng dài 90cm, rộng 7cm, cổ dài 5cm (cổ lùn, ngắn). Góc cổ 75o, cán dài 30 cm. Ngoài ra còn có loại phảng cổ lùn, kích thước tương tự, nhưng góc cổ hơi lơi ra, gọi là phảng cổ lùn lơi. Phảng cổ lùn sử dụng ở ruộng cạn, ít nước.
Xưa kia, vào tháng 5 âm lịch bắt đầu gieo mạ đến tháng 6 mưa già mới phát đất, đắp lại bờ. Chiếc phảng phát huy hiệu lực rất cao trong việc dọn sạch cỏ trên ruộng. Người Nam bộ gọi là chế đất.
Trai tráng trong làng thường lập nhóm, lập hội thách đố nhau phát thi, gọi là phát cuộc. Ngoài ra còn một bí quyết phát cuộc nằm ở phương pháp mài phảng và thế phát nên còn gọi là phát. Các bô lão thuật rằng, những người phát thế có phương pháp mài mép phảng theo kiểu mép lưỡi đục. Đồng thời, phát thế phải là người có sức mạnh, khi phát đứng bộ, đứng tấn, hiểu là có thế võ. Đa số họ phát vào ban đêm. Có những chủ ruộng thuê họ phát, sáng ra thấy ruộng cỏ vẫn y nguyên, cây cỏ đứng xửng, nhưng khi nhổ lên thì mới biết nó đã bị phạt tận gốc. Hiện nay, huyền thoại về những nông dân nầy vẫn còn lưu truyền nhiều nơi. Xưa có người phát thế giỏi chỉ trong vòng chưa đầy một giờ đã phát xong một công đất (1.000m2).
Hiện nay, đồng ruộng đã cơ giới hóa, việc làm đất, dọn cỏ đã có máy xới làm thay nên hình ảnh chiếc phảng và cái cù nèo ngày càng lùi dần vào ký ức. Mai ngày còn chăng những điệu lý:
Mùa màng mạ mọng cù lăn gieo cù lăn gieo
Phảng kia phát chế cù nèo cà lăn quơ, cà lăn quơ.
(Lý cái phảng Bến Tre)
Hay:
Chú kia vác phảng đi đâu
Phảng mua, phảng mượn, phảng nhà của ai.
Bớ nàng ơi, có chồng chưa ? giúp tình thương
(Lý Cái phảng Gò Công)

Quá đúng. "Ên" tiếng Khmer nghĩa là "một mình"
Trong Nam hổng có anh cả vì "chức" đó được nhường cho hoàng tử Cảnh vắn số! Âu cũng là thuộc tính "uống nước nhớ nguồn" của dân "phá sơn lâm, đâm Hà Bá"! Miền Tây là dzậy đó!
Thân!

Bổ sung hình chiếc Nơm bắt cá:

Thứ Năm, 09/08/2007, 04:07 (GMT+7)
Nam bộ, thời khẩn hoang: Phảng, cù nèo và ruộng cỏ
Khác mùa huê nở trường đông...Mùa màng, mộng mạ, giống má thất bát, cà đun gieoPhảng kia phát chế, kèo nèo huơ, kèo nèo huơ...
(Lý cây phảng)



Các loại nọc cấy và phảng cấyTTCT - 1- Khoảng năm 1985, trong đợt điều tra về các hình thức diễn xướng dân gian ở ngoại thành TP.HCM, tôi được chị Nguyễn Thị Mười hát cho nghe mấy bài lý, trong đó có bài Lý cây phảng trên đây.
Cũng xuất thân là ?ongười Việt gốc ruộng?, nhưng kinh nghiệm canh tác ở Trung bộ của tôi đã không giúp tôi thấu hiểu được cái công việc một tay dùng phảng ?ophát chế? và một tay cầm ?okèo nèo (cù nèo) huơ huơ?... là ra làm sao.
Cái phảng ở Trung bộ là ?ocon dao trành?, tức loại dao dài độ 40 phân, mép dày, lưỡi không sắc mấy, dùng để phạt cỏ hai bên bờ ruộng trong công việc vệ sinh đồng ruộng chuẩn bị cấy lúa. Ở Quảng Nam, do vậy, gọi là dao phạt cỏ bờ. Ở đồng bằng Bắc bộ, vật dụng này gọi là ?odao phát bờ?. Và nói chung ở Trung Bắc bộ thì đây ?olà loại nông cụ không được dùng phổ biến và thông dụng như cày cuốc? (1). Đó là điều khác biệt hẳn so với cái phảng ở Nam bộ.
2- Xem lại Gia Định thành thông chí (biên soạn đầu thế kỷ XIX), chúng ta thấy ở đất phương Nam thời trước có hai loại ruộng là sơn điền (ruộng núi) và thảo điền (ruộng cỏ). Sơn điền thì canh tác bằng phương pháp ?ođao canh hỏa nậu? tức ?ocày bằng dao? (dùng dao chặt phát cây cối) và bừa bằng lửa (đốt cây cỏ cháy sạch để gieo cấy). Điều này giải thích cho chúng ta nội dung câu ca dao miêu tả hình ảnh người đi mở cõi thuở xa xưa ấy:
Ra đi dao bảy dắt lưngNgó truông truông rộng, ngó rừng rừng cao
Cái dao bảy, dài bén như dao xắt chuối, đắc dụng cho người khai phá vùng ruộng núi (sơn điền). Còn với loại ruộng cỏ lùng, lác, bùn lầy thì có hai cách: 1) ở Phiên An (gồm TP.HCM, Long An, Tây Ninh... ngày nay) và Biên Hòa thì dùng trâu có móng chân cao để cày, nếu trâu thấp thì ?ongã ngập trong bùn không đứng dậy nổi?; 2) từ Định Tường, Vĩnh Long đến phía tây sông Hậu (Long Xuyên, Kiên Giang, Cà Mau...) thì ?okhông dùng trâu được mà phải đợi lúc hạ thu giao đại có nước mùa đầy dẫy, cắt bỏ lùng lác (trảm thảo, trảm phạt), cào cỏ đắp làm bờ, rồi chỏi đất cấy mạ xuống? (hiểu là cấy bằng ?onọc cấy?) (2).
Để làm công việc trảm thảo/trảm phạt nhằm ?ocắt bỏ lùng lác? đó, cái phảng và cái cù nèo là thứ nông cụ đắc dụng - thay cho cày và bừa. Phảng và cù nèo trở thành công cụ khẩn hoang lập điền ?odanh giá? là như vậy. Có người cho rằng các loại phảng ở Nam bộ vốn gốc của người Khơme, được người Việt tiếp thu và cải tiến ít nhiều. Ý kiến này có cơ sở lịch sử của nó, nhưng xin được giả định thêm là cái lưỡi phảng đó tưởng như có hình bóng của lưỡi dao bảy sắc lẻm của những lưu dân hồi ?ora đi dao bảy dắt lưng?.
3- Huỳnh Tịnh Của, trong Đại Nam quấc âm tự vị (Sài Gòn, 1895) cho chúng ta biết có ba loại phảng: phảng gai, phảng giò nai và phảng cổ cò. Theo kích thước đo đạc các hiện vật thuộc sưu tập nông cụ Nam kỳ của Trương Ngọc Tường thì:
Phảng gai là loại phảng ngắn lưỡi dùng để đốn, chặt cây gai, cán gỗ dài khoảng 50cm, cong gãy khoảng 1600, lưỡi cũng chỉ dài 50cm và rộng 8cm.
Phảng giò nai giống như cẳng con nai, cán ngắn khoảng 20cm, cổ dài 0,35cm tạo góc gãy với cán khoảng 1350, lưỡi phảng dài 65cm, rộng 7cm.
Phảng cổ cò cong và eo nhỏ lại như cổ con cò. Cán phảng cổ cò giống như cán phảng giò nai, tức khoảng 20cm, cổ phảng dài cũng khoảng 20cm, tạo góc cong khoảng 1300, lưỡi phảng dài 85cm, rộng 7cm.
Phảng gai dùng để phát hoang ở những vùng đất cao ráo hoặc để phạt cỏ bờ. Phảng giò nai và phảng cổ cò dùng để phát cỏ lác ruộng bưng. Kết quả nghiên cứu điền dã cho thấy phảng giò nai chỉ lưu hành ở vùng ruộng dọc sông Vàm Cỏ: Cần Đước, Cần Giuộc, Trảng Bàng, Mộc Hóa..., còn phảng cổ cò lại phổ biến khắp vùng đất ruộng hai bên sông Tiền và sông Hậu.
Ngoài ba loại phảng nêu trên, còn có phảng nắp, gồm hai loại: 1) phảng nắp lớn dài lưỡi ngắn cán (cán dài độ 25cm, lưỡi dài 90cm và rộng 9cm, cổ cong tạo một góc 750),  2) phảng nắp nhặt: cổ rất ngắn, tạo góc khoảng 750 (cán dài 30cm, lưỡi dài 90cm, rộng 7cm). Phảng nắp nói chung thích hợp với loại đồng cạn, ít cỏ.
4- Phát cỏ là công việc nặng nhọc và đòi hỏi phải có tay nghề. Tay phải cầm phảng phát một nhát, tay trái cầm cù nèo móc số cỏ đã đứt lìa gốc, kéo gom qua một bên cho trống chân cỏ để phát nhát phảng kế tiếp được sát gốc cỏ. Người phát cỏ phải khom lưng sao cho lưỡi phảng nằm ngang dưới nước, song song với mặt nước. Đồng thời phải khéo léo lia sao cho lưỡi phảng nương theo nước lướt tới mà không nghiêng lưỡi để bị nước cản, hạn chế lực của nhát chém.
Mỗi công phát cỏ từ 6g-11g trưa, người có tay nghề phát được một công đất. Đây là công việc rất tốn sức nên mỗi sáng họ thường ăn cơm cho chắc bụng, buổi chiều nghỉ dưỡng sức. Việc phát cỏ để cấy đúng vụ mùa rất khẩn trương. Phát cỏ sớm, trời chưa mưa, đất khô cỏ mọc lại. Phát muộn, nước ngập cao thì khó chém sát gốc cỏ. Do đó, thuở đất rộng người thưa, đến mùa vụ rất hiếm nhân công. Giải pháp tối ưu là trau dồi tay nghề để tăng hiệu suất làm việc. Qua thời gian, từ thực tế đã đúc kết thành những thủ thuật gọi là ?ophát thế?.
Theo Sơn Nam (trong Cá tính miền Nam), ***** của kỹ thuật ?ophát thế? này là ông Cai Thoại, làm chức cai đồn điền thời vua Tự Đức. Vào cuối thế kỷ XIX, khi lục tỉnh lọt vào tay giặc Pháp, ông lưu lạc khắp vùng Cà Mau, Rạch Giá. Tục truyền gặp ông, cọp bỏ chạy cong đuôi hoặc chầu chực bên cạnh khi ông nghỉ giữa rừng. Gặp ai làm việc nặng nhọc ông sẵn sàng tiếp tay, không đòi hỏi điều kiện gì. Sức ông làm bằng năm bảy người, trên vai luôn có cây phảng to và nặng gấp đôi cây phảng thường: cỡ 6kg, dài hơn 1m. Ai muốn phát cỏ nhanh để kịp mùa vụ thì cứ mời. Ông phát suốt ngày đêm, nhịn đói ròng rã đôi ba ngày, rồi sau đó ăn một nồi cơm to, ngủ suốt cả ngày.
Về sau, nhiều người đi phát cỏ dạo từ làng này sang làng khác, xưng là đệ tử hai đời của Cai Thoại. Khi ra ruộng họ phát cỏ như múa, tâm trí chuyên chú như kẻ bị nhập đồng và phát cỏ nhanh gấp đôi người thường, từ hai đến năm công mỗi ngày. Ai tò mò hỏi bí quyết, họ bảo là nhờ được ?o***** truyền đạo?, nhờ ?othánh thần phò trợ? nên luôn được mạnh khỏe.
Do đó, trong dân gian gọi đó là cách ?ophát thiếp?, hiểu là được thần thánh nhập vào! Trong số đó cũng không ít tay điếm đàng, nhận truyền nghề nhưng mượn một khoản thù lao kha khá để tiêu xài rồi xù, viện cớ chưa được tổ nhập hay bỏ trốn mất biệt! Thật ra, cái gọi là bí quyết chẳng qua là sức khỏe và kỹ thuật thao tác hợp lý.
Nói chung, cây phảng là nông cụ đặc biệt quan trọng trong cuộc khẩn hoang lập điền, trong hoàn cảnh đất rộng, sình lầy, trâu bò không cày bừa được. Mặt khác, đây là chứng tích của năng lực thích nghi đầy sáng tạo của những lưu dân ở một xứ sở lạ lùng, khác với những gì họ đã từng trải nơi quê hương bản quán. 


HUỲNH NGỌC TRẢNG - TRƯƠNG NGỌC TƯỜNG
Một giống lúa ở ĐBSCL
(1) Nguyễn Quang Khải - Nông cụ và đồ gia dụng của nông dân đồng bằng Bắc bộ. NXB KHXH, H, 2003, tr. 35.
(2) Gia Định thành thông chí. Bản dịch của Tu Trai Nguyễn Tạo. Sài Gòn, 1972, tập hạ, tr. 30-31

Có bạn nào đã từng nghe người ta xưng hô là ?ochúc? không?
Vậy ?ochúc? ở đây mang ý nghĩa gì?

Trừu tượng quá cho 1 thí dụ đi