Sách: Tìm hiểu thiên tài quân sự của Nguyễn Huệ

tiếp đi bác ơi, đang hay

... đoàn chúa Trịnh, mà tập đoàn vua Lê vẫn tồn tại, vẫn đối lập với nghĩa quân Tây Sơn, dựa vào tầng lớp sĩ phu kêu gọi nhân dân cần vương cứu giá thì nghĩa quân Tây Sơn cũng chưa dễ đã chiếm đóng được Bắc Hà hoặc ổn định được tình hình Bắc Hà cũng rất khó khăn. Tình hình chính trị Bắc Hà không những không giống Gia Định mà cũng không giống Thuận Hóa.
Nghĩa quân Tây Sơn đã chiến thắng và ổn định tình hình Thuận Hóa một cách nhanh chóng, một phần cũng vì Thuận Hóa chỉ mới đặt lại dưới quyền thống trị của họ Trịnh khoảng mươi năm và nhân Dân Thuận Hóa đang rất căm ghét bọn quan lại tham nhũng của nhà Trịnh. Trái lại, nhân dân Bắc Hà đã là thần dân của vua Lê chúa Trịnh từ mấy trăm năm, nghĩa quân Tây Sơn từ miền trong xa xôi tiến ra mà làm lay chuyển được lòng ?ophò vua, luyến chúa? của người Bắc Hà, không phải là một việc dễ dàng lắm. Về quân sự, quân Nguyễn ở Gia Định ít hơn quân Trịnh ở Thuận Hóa, thường chỉ có một vài vạn người, nhiều nhất là ba vạn người. Khi đánh ra Phú Xuân, hơn ba vạn quân Trịnh ở thuận Hóa đã là một lực lượng địch rất đáng kể đối với nghĩa quân Tây Sơn. Nhưng quân đội Trịnh ở sắc Hà còn đông hơn nhiều so với Thuận Hóa, và Bắc Hà là nơi tập trung đại bộ phận lực lượng vũ trang của các tập đoàn phong kiến Lê Trịnh.
Tiêu diệt một lực lượng vũ trang quan trọng như thế, tại ngay căn cứ của họ, nếu không có chiến lược chiến thuật thật đúng đắn sắc bén thì không thể thành công. Hình thế chiến trường Bắc Hà cũng khác với Thuận Hóa và Gia Định. Bắc Hà đất rộng, nhiều cứ điểm quân Trịnh ở sâu trong nội địa, quân đội Tây Sơn không thể vận động nhanh chóng tới được. Trước đây một lần tiến công Gia Định quân đội Tây Sơn có thể theo đường biển, tiến thẳng ngay vào trước thành Gia Định, vì thành này ở gần bờ biển. Thành Gia Định mất, là lực lượng quân Nguyễn bị tan rã ngay. Khác với thành Gia Định, Thăng Long ở vào trung
tâm Bắc Hà, sâu trong nội địa, quân đội Tây Sơn không thể mở trận tiến công đầu tiên vào ngay Thăng Long. Với hình thế chiến trường Bắc Hà như vậy, không thể tiến công cùng một lúc nhiều cứ điểm như khi đánh Thuận Hóa, cũng không thể với trận đầu tiên đánh thẳng ngay vào Thăng Long, trung tâm chính trị, quân sự của Bắc Hà như những khi tiến công Gia Định.
Nếu nghĩa quân Tây Sơn tiến công Bắc Hà theo lối tiến dần từng bước, từ song Gianh lần lượt đánh chiếm Nghệ An, Thanh Hóa, Sơn Nam, v.v. thì cuộc tiến công không thể tiến hành nhanh chóng. Mà cuộc tiến công không tiến hành được nhanh chóng thì mục đích của nó chưa chắc đã đạt được.
Muốn tiến công Bắc Hà trong những điều kiện chính trị, quân sự cụ thể của nó lúc bấy giờ, không thể áp dụng những chiến lược, chiến thuật đánh Thuận Hóa và Gia Định trước đây, mà phải có những chiến lược, chiến thuật thích hợp với hoàn cảnh Bắc Hà và cũng nhằm đạt tới mục đích đánh nhanh, thắng nhanh như những khi tiến công Gia Định, Thuận Hóa. Tiến ra Bắc Hà lúc này, đánh chậm thì không phải là chỉ có thắng chậm, mà có thể là không thắng.
Căn cứ vào tình hình cụ thể của Bắc Hà như vậy, Nguyễn Huệ đã định ra chủ trương và phương hướng tiến công Bắc Hà như sau:
1. Về chính trị. Căn cứ vào tình hình chính trị của Bắc Hà lúc ấy, cần phải phân hóa kẻ thù, xác định kẻ thù chính trị trước mắt là tập đoàn thống trị họ Trịnh. Cần nêu khẩu hiệu ?ophù Lê diệt Trịnh? để tranh thủ sự đồng tình của các tầng lớp nhân dân Bắc Hà và triệt để cô lập bọn chúa Trịnh. Đồng thời, tập hợp mọi lực lượng chống đối nhà Trịnh ở Bắc Hà, để tăng cường sức mạnh của nghĩa quân Tây Sơn, một khi đại quân của Nguyễn Huệ tiến ra thực hành quyết chiến với nhà Trịnh. Trong tình hình bị cô lập như vậy, nhà Trịnh không thể đương đầu được với sức tiến công của nghĩa quân Tây Sơn. Diệt được nhà

Trịnh, tức là giải phóng nông dân Bắc Hà khỏi một ách phong kiến thống trị nặng nề nhất, tàn bạo nhất ở Bắc Hà, xoá bỏ được sự phân chia Nam Bắc, thực hiện thống nhất nước nhà. Như thế, nhiệm vụ tiến công Bắc Hà sẽ được
hoàn thành tốt đẹp.
2. Về quân sự. Muốn thực hiện khẩu hiệu ?ophù Lê diệt Trịnh?, giải phóng nhân dân trong tình hình chính trị Bắc Hà phức tạp như vậy, thì về quân sự phải thực hiện chiến lược: đánh nhanh thắng nhanh. Trong điều kiện lúc ấy quân đội Tây Sơn không thể đánh thẳng vào Thăng Long, không thể cùng một lúc đánh nhiều cứ điểm quan trọng, cũng không thể đánh dần từng bước, từ Nghệ An đánh ra, mà muốn đánh nhanh thắng nhanh thì phải tiến công bất ngờ đánh chiếm lấy một vị trí xung yếu ở gần Thăng Long, làm bàn đạp đánh ra Thăng Long và cũng làm nơi thu hút đại bộ phận lực lượng địch để tiêu diệt.
Bấy giờ là mùa hè, muốn đánh bất ngờ và muốn hành quân nhanh chóng trong điều kiện gió nồm đang thuận lợi thì phải dùng thủy quân và vị trí tiến công đầu tiên phải vừa ở gần biển, vừa tiện đường tiến lên Thăng Long. Vị Hoàng, thủ phủ trấn Sơn Nam, đã được Nguyễn Huệ chọn làm mục tiêu tiến công đầu tiên. Vị Hoàng là một vị trí chiến lược quan trọng trên đường từ Bắc vào Nam, đồng thời là một kho dự trữ lương thực rất lớn, đủ bảo đảm lương thực cho mọi cuộc hành quân của chúa Trịnh, hoặc đánh vào Nam Hà, hoặc đánh phá các cuộc khởi nghĩa ở miền Nam và đông nam Bắc Hà. Vị Hoàng ở gần biển khiến thuỷ quân Tây Sơn có thể tiến ra đánh tập kích dễ dàng. Vị Hoàng lại tiện đường thuỷ bộ để nghĩa quân Tây Sơn có thể từ đấy tiến nhanh lên đánh chiếm Thăng Long.
Trong khi một bộ phận quân đội Tây Sơn tiến đánh Vị Hoàng, thì một bộ phận khác sẽ lần lượt chiếm đóng Nghệ An, Thanh Hóa. Khi nghĩa quân Tây Sơn từ Vị Hoàng tiến đánh Thăng long, thì từ Vị Hoàng trở vào sông Gianh đã trở thành hậu phương an toàn của nghĩa quân, nối tiếp từ Vị Hoàng vào tới Phú Xuân, Qui Nhơn, Gia Định.
Trên cơ sở chủ trương và phương hướng tiến đánh Bắc Hà đã được vạch ra như trên, Nguyễn Huệ quyết định chia quân làm ba đạo: một đạo ở lại cùng Nguyễn Lữ [1] làm nhiệm vụ giữ Thuận Hóa, còn hai đạo tiến ra Bắc Hà.
Trong hai đạo quân này, một đạo làm nhiệm vụ tiền phong, do Nguyễn Hữu Chỉnh chỉ gồm 400 thuyền chiến [2], theo đường biển tiến ra đánh chiếm Vị Hoàng, và đạo quân chủ lực do Nguyễn Huệ trực tiếp chỉ huy, có Vũ Văn Nhậm làm phó tướng, sẽ theo hai đường thuỷ bộ cùng tiến [3], riêng thủy quân gồm hơn 1.000 thuyền chiến [4]. Trong đạo quân chủ lực, có tượng binh đi cùng [5].
Nhiệm vụ chiến lược và kế hoạch tiến công đã được Nguyễn Huệ trao cụ thể cho từng đạo quân.
Đạo quân tiền phong của Nguyễn Hữu Chỉnh có nhiệm vụ:
1. Đánh úp Vị Hoàng. Sau khi đã chiếm đóng Vị Hoàng, không mở rộng chiến đấu mà ở lại Vị Hoàng làm nhiệm vụ chuẩn bị quân lương và thuyền bè chuyên chở để phục vụ toàn quân trong suốt cả thời gian tiến công Bắc Hà.
2. Khi tiến ra Bắc, đạo quân tiền phong sẽ cho những toán du binh nhỏ chừng vài trăm người đánh úp vào các
-----------------------------------------
1 . Đại Nam chính biên liệt truyện sơ tập, q. 30. tờ 20.
2. Thư của Le Roy viết ngày 6 tháng 12 năm 1786 trong Cadière, tài liệu đã dẫn, tr. 6.
3. Việt sử thông giám cương mục, Bản dịch của Viện Sử học, t. XX, tr. 14.
4. Ngô gia văn phái, Hoàng Lê nhất thống chí. Bản dịch, tr. 100.
5: Không rõ cụ thể tổng số lực lượng quân dội Tây Sơn tiến ra Bắc Hà là bao nhiêu. Chỉ thấy Việt sử thông giám cương mục và Hoàng Lê nhất thống chí ghi một câu nói của Nguyễn Huệ khi vào Thăng Long: ?oTa đem mấy vạn quân ra đây chỉ đánh một trận mà dẹp yên thiên hạ...? thì có thể hiểu đại khái quân số Tây Sơn tiến ra Bắc Hà là khoảng vài ba vạn người.

đồn binh, các doanh trại quân Trịnh ở gần bờ biển, suốt dọc đường từ bờ bắc sông Gianh tới Vị Hoàng vừa tiêu hao sinh lực địch, vừa uy hiếp tinh thần địch làm cho quân tướng Trịnh ở Nghệ An, Thanh Hóa phải khiếp sợ, tạo điều kiện cho đại quân của Nguyễn Huệ tiến ra thu phục Nghệ An, Thanh Hóa được nhanh chóng.
3. Khi đã chiếm đóng Vị Hoàng, đạo quân tiền phong sẽ làm nhiệm vụ chính trị, nêu rõ khẩu hiệu ?ophù Lê diệt Trịnh? [1], cho một toán quân nhỏ bí mật vào Thăng Long bảo vệ hoàng cung và trao cho vua Lê tờ mật tấu tôn phù của Nguyễn Huệ [2] để trấn tĩnh nhân tâm trong triều, một khi đại quân Tây Sơn tiến tới nơi , đồng thời tuyên truyền, vận động nhân dân Bắc Hà hưởng ứng cuộc tiến quân ra Bắc của nghĩa quân Tầy Sơn [3] và tìm cách thu phục các toán nghĩa quân đang chống nhà Trịnh ở miền nam và đông nam Bắc Hà [4], định kế hoạch cùng họ phối hợp tác chiến.
Về đạo quân chủ lực do Nguyễn Huệ trực tiếp chỉ huy, nhiệm vụ cơ bản của nó là thực hiện bằng được mục đích của toàn bộ cuộc tiến công: tiêu diệt lực lượng vũ trang của các tập đoàn phong kiến Bắc Hà, đánh đổ nhà Trịnh, thống nhất lãnh thổ và ổn định tình hình chiếm đóng Bắc Hà, suốt từ bờ bắc sông Gianh trở ra.
Để làm tròn nhiệm vụ cơ bản đó, đạo quân chủ lực Tây Sơn sẽ theo kế hoạch tiến hành từng bước như sau:
1 . Đạo quân chủ lực sẽ theo hai đường thủy bộ tiến ra Nghệ An, Thanh Hóa, củng cố những vị trí mới chiếm đóng.
-----------------------------------
1. Ngô gia văn phái, Hoàng Lê nhất thống chí, Bản dịch đã dẫn, tr 99, Việt sứ thông giám cương mục. Bản dịch đã dẫn, t XX tr. 14, Đại Nam chính biên liệt truyện, sơ tập. q. 30, tờ 21.
2, Việt sử thông giám cương mục, Bản dịch đã dẫn, t. XX, tr 1 9.
3, 4. Ngô gia văn phái, Hoàng Lê nhất thống chí, Bản dịch đã dẫn, tr. 100.

2. Khi dược tin của đạo quân tiền phong báo về, đạo quân chủ lực sẽ lên đường ra Bắc, cùng đạo quân tiền phong nhanh chóng đánh tan đại bộ phận quân lực của nhà Trịnh đã tiến về gần Vị Hoàng để án ngữ đường tiến lên Thăng Long của nghĩa quân Tây Sơn.
3. Sau khi đã tiêu diệt đại bộ phận sinh lực địch ở gần Vị Hoàng, đạo quân chủ lực Tây Sơn sẽ tiến gấp lên Thăng Long, đánh đổ nhà Trịnh, hoàn thành toàn bộ nhiệm vụ của cuộc tiến công.
Với nhiệm vụ và kế hoạch đã trao cho, đạo quân tiền phong của Nguyễn Hữu Chỉnh được lệnh xuất phát [1].
Theo kế hoạch đã định, dọc đường từ sông Gianh trở ra, đạo quân tiền phong Tây Sơn đã cho nhiều toán du binh lên bờ đánh phá các đồn trại quân Trịnh, dọn đường cho đạo quân chủ lực tiến lên chiếm đóng. Vốn sợ uy danh quân đội Tây Sơn, quân Trịnh ở các đồn trại này thấy bóng cờ Tây Sơn là bỏ chạy. Trước hết, đồn dinh Cầu [2] (ở phía nam Hà Tĩnh hiện nay) bị mất vào tay du binh Tây Sơn. Sau đó các tướng Trịnh trấn thủ Nghệ An, Thanh Hóa là Bùi Thế Toại và Tạ Danh Thùy, nghe tin quân Tây Sơn tiến ra cũng đều bỏ thành chạy trốn.
Dọc đường tiến ra Bắc, đội quân tiền phong Nguyễn Hữu Chỉnh không gặp một cản trở gì, nên đi rất nhanh. Sáng sớm ngày 11 tháng 7 năm 1786 [3], đội quân Nguyễn
====================================
1. Chưa thấy tài liệu nào nói rõ ngày xuất phát của đạo tiền quân Tây Sơn.
2. Thư cửa giám mục La Bartette, ngày 23 tháng 6 năm 1786 trong Cadière, tài liệu đã dẫn, tr. 13.
3. Thư của giáo sĩ Le Roy ở Kẻ Vĩnh (Ninh Bình) viết ngày 6 tháng 12 năm 1786 và thư của giáo sĩ Sérard viết từ Bắc Hà ngày 31 tháng 7 năm 1786 - Ngày dương lịch 11 tháng 7 năm 1786 tức ngày âm lịch 16 tháng Sáu năm Bính Ngọ. Tài liệu của ta như Hoàng Lê nhất thống chí, chép là Nguyễn Hữu Chỉnh tới Vị Hoàng ngày 6 tháng Sáu năm Bính Ngọ, tức là sớm hơn 10 ngày. Chắc là tài liệu của ta ghi nhầm 16 ra mồng 6.
=========================================
Hữu Chỉnh gồm 400 thuyền chiến đã tới Vị Hoàng. Quân Trịnh đóng ở đây, hoảng sợ, không ngờ quân Tây Sơn tiến ra Bắc nhanh như thế, vội vàng bỏ chạy, Nguyễn Hữu Chỉnh đem quân vào thành Vị Hoàng thu được hơn trăm vạn hộc thóc trong kho [1] và rất nhiều tiền bạc [2], khí giới, đạn dược. Chiếm xong Vị Hoàng, Nguyễn Hữu Chỉnh lập tức một mặt "đốt lửa hiệu" báo cho quân chủ lực của Nguyễn Huệ ở Thanh - Nghệ biết [3], một mặt cho một viên tỳ tướng cùng một toán quân nhỏ bí mật tiến vào kinh thành Thăng Long.
Các tầng lớp nhân dân nô nức tới Vị Hoàng hoan nghênh quân đội Tây Sơn. Tình hình quân đội nhà Trịnh và tình hình Bắc Hà đều được nhân dân trình bày tường tận với quân đội Tây Sơn [4]. Chỉ trong vòng mấy ngày, hơn 100 vạn hộc thóc trong kho Vi hoàng đã được nhân dân địa phương đem ra xay giã và vận chuyển xuống các thuyền lương, chuẩn bị cho đại quân của Nguyễn Huệ tiến ra, đánh lên Thăng Long [5]. Một số thuyền buôn của người Trung quốc đậu ở bến Vị Hoàng cũng dược trưng tập để vận chuyển
=================================
1. Hoàng Lê nhất thống chí, Bản dịch..., tr. 100 và Đại Nam chính biên liệt truyện, sơ tập, q. 30. tờ 2l.
2. 4, 5. Thư của Sérard ngày 31 tháng 7 năm 1786.
3. Các sử cũ ghi Nguyễn Hữu Chinh đốt lửa làm hiệu để báo tin, nhưng không nói rõ cách đốt lửa báo hiệu. Dựa vào một vài câu ghi chép trong sách Description hisstorique de la Cochinchine của J. Koffler, một giáo sĩ ở Việt Nam thế kỷ XVII, chúng tôi thấy cách đốt lửa hiệu có thể như sau: Tại các đồi núi ven biển, cứ cách một nghìn bước lập một chòi thông tin, chạy nối nhau quạ các địa phương ven biển. Khi một chòi đốt lửa báo hiệu, thì lần lượt cả hệ thống chòi thông tin sẽ theo nhau cùng đốt lửa. Do đấy, địa phương ở cuối hệ thống dù rất xa, cũng có thể trong thời gian ngắn nhận được báo hiệu của địa phương ở đầu hệ thống. Trong những điều kiện và phương tiện thông tin liên lạc thời xưa, cách đốt lửa báo hiệu này có thể là nhanh chóng hơn cả.
=========================================
quân lương [1]. Những toán nghĩa quân Bắc Hà đang đánh nhau với tướng Trịnh Đinh Tích Nhưỡng ở vùng Hải Dương, nghe tin quân Tây Sơn đã tới Vị Hoàng, cũng bỏ trận địa, về Vị Hoàng gia nhập đoàn quân cách mạng Tây Sơn [2].
Đại quân của Nguyễn Huệ, tuy chưa ra tới nơi, nhưng thanh thế quân Tây Sơn ở Bắc Hà cũng đã lớn mạnh lắm kể từ khi đội quân tiền phong Nguyễn Hữu Chỉnh đánh chiếm được Vị Hoàng. Kế hoạch cho đội tiền phong Nguyễn Hữu Chỉnh đi trước, đánh lấy Vị Hoàng làm bàn đạp tiến công lên Thăng tong đã tạo nhiều điều kiện thuận lợi cho nghĩa quân đánh chiếm Bắc Hà được mau chóng.
Khi được tin của đạo quân tiền phong từ Vị Hoàng báo về Nguyễn Huệ liền dẫn toàn quân, theo đường biển rầm rộ tiến ra Bắc, khí thế vô cùng mạnh mẽ. Gặp gió nam thổi mạnh [3], hơn 1.000 thuyền chiến Tây Sơn lướt sóng, đi "như bay", quân kỳ Tây Sơn "đỏ rực cả mặt biển" [4]. Nhân dân Nghệ An nhìn theo đoàn thuyền chiến Tây Sơn hùng dũng xuất phát, cờ quạt rợp trời, đều tấm tắc: "Đây cũng là một việc không mấy đời đã có" [5].
Ngày 17 tháng 7 năm 1786 [6], tức 22 tháng Sáu năm Bính Ngọ, Nguyễn Huệ cùng đại quân tới Vị Hoàng. Nguyễn Huệ hạ lệnh ngay cho đội quân tiền phong và đại quân phải lập tức chuẩn bị ngày hôm sau tiếp đánh quân đội Trịnh dang tập trung ở miền Sơn Nam thượng để đối phó với nghĩa quân Tây Sơn. Vậy thì quân đội Trịnh đã tập trung như thế nào và có khả năng đối phó với nghĩa quân Tây Sơn hay không?
Sự thật thì tình hình Bắc Hà lúc ấy vô cùng rối ren, lực lượng quân sự của nhà Trịnh đã suy yếu đến cực độ và
====================================
1, 2. Hoàng Lê nhất thống chí, Bản dịch..., đã dẫn, tr. 100, l01.
3, 4, 5. Ngô gia văn phái. Hoàng Lê nhất thống chí. Bản dịch đã dẫn, tr. 100.
6. Thư của Sêrard ngày 31 tháng 7 năm 1786, trong Cadière, đã dẫn, tr. 10.
====================================
tinh thần chiến bại trong quân đội nhà Trịnh đã bộc lộ rõ rệt hơn bao giờ hết. Quân tướng nhà Trịnh khiếp sợ quân đội Tây Sơn ngay từ khi mất Thuận Hóa.
Nguyễn Huệ tiến đánh Phú Xuân, không phải là triều đình Bắc Hà không biết. Biết, nhưng sợ, không dám động binh. Ngay từ ngày 24 tháng Năm năm Bính Ngọ [1] tức 19 tháng 6 năm 1786, triều đình Lê Trịnh đã được tin quân Tây sơn tiến đánh tới sông Gianh [2]. Chúa Trịnh có họp quần thần lại bàn việc cử binh cứu viện và cho quân đi tăng cường phòng thủ các thành trấn duyên hải. Nhưng chúa Trịnh không cử được binh vì không tướng nào chịu đi [3]. Các tướng Trịnh cũng tự biết rằng đi đánh nhau với quân đội Tây Sơn, tức là đi vào chỗ chết, số phận mong manh như sợi tóc.
Ngày mồng 3 tháng Sáu năm Bính Ngọ [4] tức 28 tháng 6 năm 1786, triều đình Bắc Hà lại nhận được tin của trấn thần Nghệ An cho chạy trạm về cáo cấp Phú Xuân thất thủ [5]. Chúa tôi nhà Trịnh lại họp bàn lần nữa. Nhưng, xuất phát từ tinh thần chiến đấu bạc nhược đến cực độ, mọi người đều cho rằng: "Thuận Hóa vốn không phải là bờ cõi của triều đình, tiền triều hao phí bao nhiêu của cải trong nước mới lấy được xứ ấy, rồi lại phải đem quân đóng giữ, rốt cuộc chẳng có ích gì. Ngày nay mất đi cũng là một cái may. Bây giờ chỉ nên bàn tính việc đóng đồn ở trấn Nghệ An và định rõ cương giới cũ mà thôi. Ta lấy sự mất Thuận Hóa làm may, ắt họ phảt lấy sự lấy đất của ta làm điều đáng ngại. Như vậy hẳn là ta không phải lo gì nữa" [6].
===============================
1, 2, 3. Bùi Dương Lịch. Lê quí dật sử, tờ 23.
4, 5. Bùi Dương Lịch. Tài liệu đã dẫn, tờ 24.
6. Ngô gia văn phái. Hoàng Lê nhất thống chí, Bản dịch đã dẫn, tr. 100 - 101. Việt sử thông giám cương mục, Bản dịch, t. XX, tr. 14.

Thế là chúa tôi nhà Trịnh, ai nấy đều yên lòng làm theo lời bàn ấy. Trịnh Khải hạ lệnh cho Trịnh Tự Quyền làm thống tướng, đem quân lính 27 cơ vào ngay Nghệ An, giữ lấy đầu địa giới, đề phòng Tây Sơn tiến quân ra [1]. Nhưng hơn 10 ngày sau khi nhận được lệnh, Trịnh Tự Quyền vẫn không thể chuẩn bị xuất quân được, vì quân lính chần chừ không muốn đi, và không tin ở khả năng chỉ huy chiến đấu của Trịnh Tự Quyền, quân lính đòi thay người khác làm thống tướng [2]. Tới khi Trịnh Tự Quyền xuất quân được thì quân vừa ra khỏi thành Thăng Long 30 dặm [3] tức mới đi được khoảng nửa ngày đường [4], triều đình Thăng Long đã được tin quân tiền phong Tây Sơn chiếm đóng Vị Hoàng. Trịnh Khải vội hạ lệnh cấp tốc cho Trịnh Tự Quyền đưa quân xuống chống giữ ở miền Kim Động (thuộc Hải Hưng), một mặt phi sức cho Đỗ Thế Dận, trấn thủ Sơn Nam, lập tức đem bộ binh tiến đóng ở bờ sông Phù Xa (một khúc hạ lưu sông Hồng, thuộc địa phận thôn Phù Xa, huyện Khoái Châu. tỉnh Hải Hưng) và Đinh Tích Nhưỡng, đốc lãnh các quân thủy đạo, đang hành quân tại vùng Hải Dương, phải lập tức đưa toàn bộ thủy quân về giữ sông cửa Luộc. Ba đạo quân này phải phối hợp chiến đấu để ngăn chặn bước tiến của nghĩa quân Tây Sơn và đây cũng là toàn bộ quân chủ lực của Bắc Hà để đối phó với Tây Sơn.
Nhưng những đạo quân chủ lực ấy của chúa Trịnh không đủ sức đương đầu với sức tiến ồ ạt như vũ bão của quân đội Tây Sơn.

Ngày 17 tháng 7 năm 1786, Nguyễn Huệ tới Vị Hoàng, lập tức ngày 18 tháng 7 năm 1786 [5], Nguyễn Huệ xuất quân, tiến lên phố Hiến, thủ phủ trấn Sơn Nam thượng và là nơi tập
==================================
1, 2, 3. Việt sử thông giám cương mục, Bản dịch, t. XX, tr. 14.
4. Ngô gia văn phái, Hoàng Lê nhất thống chí, Bản dịch đã dẫn, tr. 101.
5. Thư của Sérard ngày 31 tháng 7 năm 1786 và thư của Le Roy ngày 6 tháng 12 năm l786.

trong các dạo quân chủ lực của nhà Trịnh. Chiều ngày 18, thuyền chiến Tây Sơn tiến vào trung tâm trận địa của quân Trịnh. Đinh Tích Nhưỡng đem thuyền chiến chặn ngang sông, dàn thành thế trận hình chữ ?onhất? để chống nhau với quân Tây Sơn. Đỗ Thế Dận dàn bộ binh ra hai bên bờ sông, để đánh vào hai bên sườn thủy quân Tây Sơn [1].
Khoảng 6 giờ tối [2], cuộc chiến đấu bắt đầu.
Lúc ấy gió đông nam đang thổi mạnh, Nguyễn Huệ cho năm thuyền chiến lớn, giương buồm thuận gió xung phong lên trước, đại quân từ từ tiến theo sau. Đinh Tích Nhưỡng hạ lệnh cho quân lính tập trung hỏa lực bắn tan đoàn thuyền chiến xung phong của Tây Sơn. Đạn súng và tên nỏ ở thuyền chiến quân Trịnh bắn ra như mưa. Một chiến thuyền xung phong của Tây Sơn bị bắn đắm. Nhưng các thuyền chiến khác vẫn theo chiều gió nối nhau ào ạt tiến lên. Tên, đạn của quân Trịnh bắn ra tới tấp nhưng không sao cản được. Quân Trịnh vô cùng hoảng sợ. Khi những thuyền chiến lớn ấy tới gần, quân Trịnh mới biết là thuyền không người, chân sào trên thuyền chỉ là những bù nhìn. Nhưng khi ấy, tên đạn của quân Đinh Tích Nhưỡng đã kiệt và đại đội thuyền chiến Tây Sơn cũng đã tiến sát thuyền chiến quân Đinh Tích Nhưỡng. Quân Tây Sơn vừa đánh trống vừa hò reo xung phong ?othanh thế kinh thiên động địa? [3]. Thủy quân của Đinh Tích Nhưỡng kêu la thảm thiết, tranh nhau bỏ thuyền mà chạy [4]. Từ dưới thuyền chiến, quân Tây Sơn bắn đại bác lớn lên hai bên bờ sông, tiếng súng đại bác nổ như sấm [5], cây cổ thụ trên bờ sông bị đạn đại bác
================================
1. Ngô gia văn phái, Hoàng Lê nhất thống chí, Bản dịch đã dẫn, tr. 102.
2. Thư của Sérard ngày 31 tháng 7 năm 1786.
3, 4. Việt sử thông giám cương mục, Bản dịch đã dẫn, t. XX, tr. 15.
5. Ngô gia văn phái, Hoàng Lê nhất thống chí, Bản dịch đã dẫn, tr. l02.

làm đổ gãy [l]. Thấy đại bác của Tây Sơn bắn lên, quân Đỗ Thế Dận ở trên bờ khiếp sợ không dám đánh trả lại. Đánh tan thủy quân của Đinh Tích Nhưỡng, nghĩa quân Tây Sơn thừa thắng kéo lên bờ, xông thẳng vào trận địa Đỗ Thế Dận, dùng hỏa hổ tung lửa đốt phá lan tràn. Bộ binh của Đỗ Thế Dận hoảng sợ, bỏ chạy hết. Chủ tướng Đỗ Thế Dận và viên đốc đồng Nguyễn Huy Bình cũng bỏ mặc quân lính, chạy thoát lấy thân. Từ phía Kim Động, 27 cơ binh của Trịnh Tự Quyền nghe thấy tiếng súng trận trên sông cửa Luộc cũng vội vàng chạy trốn, không đánh mà tan.

Như thế là các đạo quân chủ lực của chúa Trịnh đã hoàn toàn tan rã. Cuộc chiến đấu chỉ diễn ra trong một đêm [2] kết thúc vào lúc rạng sáng ngày 24 tháng Sáu năm Bính Ngọ [3] tức 19 tháng 7 năm 1786 [4]. Nguyễn Huệ cùng đoàn quân chiến thắng ngay sáng hôm ấy, rầm bộ tiến vào phố Hiến, thủ phủ của trấn Sơn Nam thượng.
Tin thua trận tới tấp đưa về Thăng Long, triều đình hoảng sợ, văn võ triều thần cuống quít lo cất giấu của cải, đưa vợ con chạy trốn, không một ai dám đứng ra nhận lấy trách nhiệm chống nhau với quân Tây Sơn.
Chúa Trịnh đang rất lúng túng lại thấy tể tướng Bùi Huy Bích không có một mưu kế, sách lược nào để đối phó với tình hình, liền bãi chức tể tướng của Bùi Huy Bích và
====================================
1. Ngô gia văn phái, Hoàng Lê nhất thống chí, Bản dịch đã dẫn, tr. 102.
2. Giáo sĩ Sérard có mặt ở Bắc Hà trong lúc này, hiểu rất rõ sự yếu hèn của quân tướng nhà Trịnh, nên trong thư viết về Pháp ngày 31 tháng 7 năm 1786 đã cho rằng: các tướng Trịnh có ý mở cuộc chiến dấu với Tây Sơn vào buổi tối để phòng khi thua trận thì trong đêm tối chạy trốn được dễ dàng.
3. Bùi Dương Lịch, Lê quí dật sử, tờ 24.
4. Thư của giáo sĩ Le Roy ngày 6 tháng 12 năm 1786.

bắt ra trận đốc chiến [1]. Thấy Bùi Huy Bích, một văn thần phải ra trận đốc chiến, lòng người càng mất tin tưởng. Cả kinh thành xao xuyến, náo động. Cựu tham tụng Nguyễn Lệ từ Nghệ An về triều hiến kế:
?oNên rút ra khỏi kinh thành, đưa vua Lê lên Sơn Tây, khống chế miền thượng du để tính việc đối phó về sau. ở khúc sông bên bãi Tự nhiên [2], nên giăng những bè nổi trên mặt nước để chặn thuyền chiến địch. Hai bên bờ sông đặt nhiều đồn bộ binh để đánh đột kích. Chiêu dụ bọn thủy phỉ, cho quan tước để họ đánh tập hậu thủy quân Tây Sơn. Giặc lấy danh nghĩa ?otôn phù? mà tới, nhưng không thấy vua Lê sẽ tiến thoái đều bất lợi. Chiến trận kéo dài, lương hết, giặc sẽ kkông thể ở lại lâu được. Khi ấy, báo cho hào mục Thanh Nghệ đánh chặn đường về của giặc thì giặc sẽ đại bại. Nhược bằng nay cứ giao chiến với giặc thì kiêu binh không thể dùng được, nhất định sẽ thất bại, việc nước sẽ hỏng? [3].
Kế hoạch của Nguyễn Lệ , nếu được thực hiện, dù không thể chiến thắng quân dội Tây Sơn, cũng có thể gây khó khăn cho chiến lược tốc chiến tốc thắng của Nguyễn Huệ. Nhưng kế ấy đã bị quân tướng nhà Trịnh phản đối kịch liệt. Bọn tôi chúa nhà Trịnh tuy sợ chết trong tay quân Tây Sơn, nhưng lại sợ gian khổ khi phải chạy ra khỏi kinh thành, nên ngần ngại không muốn theo mưu kế của Nguyễn Lệ. Lính tam phủ - tức kiêu binh - vốn ghét Nguyễn Lệ, đã có lần làm binh biến đánh đổ ngôi tể tướng của Nguyễn Lệ (năm 1784) lại càng phản đối Nguyễn Lệ dữ dội. Nguyễn Lệ phải chạy lên Sơn Tây.
===========================
1. Hoàng Lê nhất thống chí, Bản dịch đã dẫn, tr. 102.
2. Bãi Tự Nhiên trên sông Hồng, thuộc huyện Thường Tín, Hà Đông, giáp địa phận Hưng Yên.
3. Nguyễn Thu, Lê quí dật sử, Sách chữ Hán, bản chép tay của Viện Sử học, ký hiệu H.V. 108, tờ 8.

Chúa Trịnh lại một lần nữa cùng triều thần bàn kế đối phó với nghĩa quân Tây Sơn. Trần Công Xán [1] hiến kế:
?oGiặc kéo quân vào sâu xứ lạ đó là điều mà trong binh pháp rất kỵ. Nên dử cho chúng tới gần nữa, rồi đánh một trận mà tiêu diệt cho hết, đó là cái thuật kỳ diệu trong phép dùng binh. Vả lại, kinh sư là cái gốc của thiên hạ, rời bỏ thì sẽ đi đâu? Chẳng những thế, nếu kiệu chúa lật đật ra ngoài thành, tất lòng người sẽ phải lìa tan, ấy là đem nước mà trao cho giặc vậy. Bây giờ chỉ nên xin thái phi và cả sáu cung hãy tạm lánh ra ngoài thành mà thôi? [2].
Ý kiến của Trần Công Xán chứng tỏ y không hiểu biết binh pháp là gì, không biết mình, biết người, không biết sức mạnh của quân đội Tây Sơn như thế nào. Tuy vậy, ý kiến ấy, đã làm vừa lòng chúa Trịnh. Nhưng lấy ai là người đứng ra bảo vệ kinh thành, đứng ra ?ođánh một trận mà tiêu diệt hết địch? như ý kiến Trần Công Xán. Trịnh Khải đành phải tìm đến những viên tướng già còn lại và lập tức sai người lên Sơn Tây gọi lão tướng Hoàng Phùng Cơ về triều cứu chúa.
Hoàng Phùng Cơ lúc ấy chỉ có vẻn vẹn 500 quân. Trịnh Khải phải bỏ ra năm nghìn lạng bạc để Hoàng Phùng Cơ mộ thêm quân và trong một ngày mộ được hơn một nghìn lính cũ. Nhưng mặc dầu có thêm quân, bọn chúa tôi nhà Trịnh không một ai dám nghĩ đến việc xuất quân đón đánh quân đội Tây Sơn, mà chỉ nghĩ đến việc phòng thủ Thăng Long, ngồi chờ cho Tây Sơn đến đánh.
Trịnh Khải và các tướng lĩnh bố trí kế hoạch phòng thủ Thăng Long như sau:
- Cho đội thủy quân Tứ Thị, là đội thủy quân duy nhất còn lại ở kinh thành, tới dàn thuyền chiến ở bến sông Thuý
===========================
1. Cũng có tên là Trần Công Thước.
2. Ngô gia văn phái, Hoàng Lê nhất thống chí, Bản dịch, tr. l03

Ái [1] để chặn giữ thuỷ quân Tây Sơn. Hai viên tiểu tướng già là Ngô Cảnh Hoàn và Nguyễn Trọng Yên được cắt cử ra quản lĩnh đội thủy quân này.
- Cho đội bộ binh do Hoàng Phùng Cơ chỉ huy tới hồ Vạn Xuân [2] để đối phó với bộ binh Tây Sơn, và khi cần thiết thì tiếp viện cho thủy quân ở bến Thúy Ái.
- Còn Trịnh Khải thì ngay từ ngày 25 tháng Sáu âm lịch [3] tức ngày 20 tháng 7 năm 1786, thân đốc xuất hết thảy bộ binh còn lại trong kinh thành và một đội tượng binh gồm hơn 100 con voi chiến [4] ra quảng trường lầu Ngũ
=================================
1. Bến Thuý Ái là một bến sông Hồng, nay thuộc thôn Thuý Lĩnh, huyện Thanh Trì, ngoại thành Hà Nội.
2. Từ xưa, các sách sử đều chú thích hồ Vạn Xuân 1à đầm Vạn Phúc, ở thôn Vạn Phúc, huyện Thanh Trì, gần đây, có những công trình điều tra nghiên cứu tại chỗ đã xác định lại vị tri của hồ Vạn Xuân không phải là đầm Vạn Phúc ở thôn Vạn Phúc mà chính là hồ Vạn Xuân thuộc địa phận thôn Thanh Trì và thôn Vĩnh Tuy đoài, huyện Thanh Trì, ngoại thành Hà Nội hiện nay. Hồ Vạn Xuân, sau này tiếng xuân đọc trệch thành xoan, nên cũng gọi là hồ Vạn Xoan. Xưa kia hồ rộng khoảng 10 - 50 mẫu, hiện nay còn lại một phần hồ và vẫn mang tên là hồ Vạn Xoan. Chúng tôi tán thành kết quả điều tra nghiên cứu này, xác định vị trí hồ Vạn Xuân như thế là đúng. Phát hiện mới này giúp chúng ta hiểu được chính xác hai vấn đề lịch sử:
1) Đường tiến quân của Nguyễn Huệ ra Thăng mong: đánh quân Trịnh ở bên Thuý Ái rồi tiến lên đánh quân Trịnh ở hồ Vạn Xuân, như thế là hợp lý.
2) Khu vực hồ Vạn Xuân chính là nơi Lý Nam Đế ở thế kỷ thứ VI đã lập đài Vạn Xuân, định đô Vạn Xuân và nhân đó lấy tên nước là Vạn Xuân. Đây là những điều mà từ trước các sử sách không xác định được. (Xem thêm bài nghiên cứu của Vũ Tuấn Sán: Về hai cuộc hành quân của Nguyễn Huệ ra Thăng Long, Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, số 119, tháng 2-1969, tr. 14 - 15).
3. Bùi Dương Lịch, Lê quí dật sử, tờ 26.
4. Việt sử thông giám cương mục, Bản dịch của viện Sử học. t. XX. tr. 17.