Sách: Tìm hiểu thiên tài quân sự của Nguyễn Huệ

Nhưng chúng vừa tới nơi, quân Tây Sơn đã đem hơn 20 thuyền chiến đến vây bắt. Bọn Nguyễn Ánh bỏ chạy ra khơi. Quân Tây Sơn truy kích. Nguyễn Ánh chạy trốn, 7 ngày 7 đêm, lênh đênh trên mặt biển. Sau mấy ngày truy kích, quân Tây Sơn quay về, Nguyễn Ánh mới chạy thoát trở lại Phú Quốc.
Nhưng cũng như lần trước, không thể ở Phú Quốc để chờ chết, Nguyễn Ánh lại mò về cửa biển ông Đốc để kiếm ăn và định tiến vào Long Xuyên.
Được tin ấy, tướng Tây Sơn Nguyễn Hóa đem hơn 50 thuyền chiến ra phục ngầm ở của biển ông Đốc để đón đánh. Thấy nguy cơ bị tiêu diệt, bọn Nguyễn Ánh quay thuyền chạy nhanh ra biển. Chuyến này, Nguyễn Ánh phải bỏ Phú Quốc, chạy qua hòn Chông, rồi chạy thẳng ra đảo Thổ Châu, cách đất liền khoảng 200 ki-lô-mét. Không có lương ăn, bọn Nguyễn Ánh phải nhịn đói, chèo thuyền mấy ngày đêm liền, để trốn thoát sự truy kích của quân Tây Sơn.
Tình hình Gia Định tới đấy đã tương đổi ổn định, nhiệm vụ giải phóng Gia Định đã hoàn thành. Nguyễn Huệ cùng Nguyễn Lữ đem đại quân trở về Qui Nhơn, lưu phò mã Trương Văn Đa và chưởng tiền Bảo ở lại giữ Gia Định.
Khác với những lần trước, lần này, trước khi trở về Qui Nhơn, Nguyễn Huệ bố trí phòng thủ Gia Định chu đáo hơn. Lơ-gờ-răng đờ la Li-re (Legrand de la Liraye), tác giả cuốn "Bút ký lịch sử về dân tộc An-nam" đã dựa theo dã sử, nhận định về việc Nguyễn Huệ tổ chức phòng thủ Gia Định lần này như sau:
"Vớt việc chiếm đóng Gia Định, Long Nhương [1] đã hoàn toàn làm chủ cả Đàng Trong. Ông này không phải chỉ là một người cầm quân mà còn là một nhà cai trị rất giỏi và khác với những tướng
--------------------------------------
1 . Long Nhương hay Long Tương tướng quân là chức tước mà Nguyễn Nhạc đã phong cho Nguyễn Huệ.

lĩnh mà Nguyễn Nhạc đã cử vào lần đầu, ông nắm được cả miền Gia Định trong tay, bằng những đồn Binh vững vàng ở khắp các đường bộ, đường sông, cửa biển và bằng một kỷ luật nghiêm minh, đồng thời lại nhân từ với nhân dân..." [1].
Quân Tây Sơn ở lại Gia Định lần này không những đủ sức phòng thủ lãnh thổ của mình, mà còn có khả năng đi dẹp loạn giúp nước láng giềng Chân Lạp. Số là trong mấy tháng cuối năm 1783, một số người Mã Lai đem quân sang đánh chiếm Chân Lạp. Nước Chân Lạp cầu viện nghĩa quân Tây Sơn. Tháng 12 năm 1783, tướng Tây Sơn Trương Văn Đa đem quân sang Chân Lạp đánh đưổi quân Mã Lai giải phóng đất nước Chân Lạp. Quân Mã Lai chạy trốn sang Xiêm [2]. Nghĩa quân Tây Sơn rút về Gia Định.
Qua cuộc tiến quân của Nguyễn Huệ vào đánh Gia Định lần này, nhìn vào khả năng chiến đấu của địch thì ta có thể thấy, lực lượng quân sự của Nguyễn Ánh đã suy yếu rất nhiều kề từ sau lần đại bại trước. Tuy quân Nguyễn có phản công thắng lợi đối với một đạo quân nhỏ của Tây Sơn, và đã khôi phục lực lượng được ít nhiều vào đầu năm l783. Nhưng so với quân đội Nguyễn Huệ, lực lượng quân sự của Nguyễn Ánh đã mất ưu thế. Vì vậy, Nguyễn Ánh phải tập trung gần như toàn bộ thủy quân và lục quân để phòng thủ khu vực Gia Định. Về mặt chỉ đạo tác chiến, Nguyễn Ánh đã mất dần tính tích cực tương đối của những năm trước, mà chuyển sang phòng thủ đơn thuần. Điều đó phản ánh sự mất tin tưởng vào thắng lợi của hắn.
------------------------------------
1. Legrand de la Liraye: Notes historiques sur la nation annamite, Sai gon, 1865, tr. 95.
2. Thư của Ginestar viết năm 1784. B.S.E.I, tome XV, n0s 3-4, 19410, tr. 98.

Nhưng, mặt khác, phải thừa nhận rằng Nguyễn Ánh đã có nhiều cố gắng để tìm ra một hình thức phòng thủ mới, trong một khu vực địa thế có lợi cho quân Nguyễn. Khu vực phòng thủ tuy rút hẹp lại, nhưng binh lực, thuyền chiến, công sự được tăng lên rất nhiều, có sử dựng phối hợp nhiều loại phương tiện chiến đấu, kể cả bè hỏa công và rồng cỏ, do đó sự vững chắc trong phòng thủ được tăng lên. Khác với năm trước, phòng thủ từ xa, có khúc sông rộng, lần này Nguyễn Ánh tổ chức phòng thủ ở gần thành Gia Định, có đoạn sông hẹp hơn, khiến cho thủy quân Tây Sơn khó cơ động, và không sử dụng được thật nhiều thuyền chiến trong đợt đột kích đầu tiên. Nguyễn Ánh lại tin cậy ở kỹ thuật hỏa công có thể áp đảo được quân đội Nguyễn Huệ.
Tại khu vực phòng thủ, Nguyễn Ánh sử dụng thủy quân làm quân cơ động, và bộ binh đồn trú trong hai cứ điểm mạnh làm nhiệm vụ ngăn chặn cuộc tiến quân của thủy quân Tây Sơn .
Khó khăn càng lớn, lại càng làm nổi bật tinh thần dũng cảm tiến công của quân đội Tây Sơn và nghệ thuật chỉ huy quân sự của Nguyễn Huệ. Chính lần này, Nguyễn Huệ đã thành công trong việc tổ chức đội hình chiến đấu của thủy quân và triệt để lợi dụng con nước, lợi dụng chiều gió trong thủy chiến để tiến công địch, đánh phá kế hoạch hỏa công của địch. Nguyễn Huệ đã chọn đúng lúc nước triều dâng lên, gió biển theo nước triều thổi mạnh vào mà tiến quân.
Còn viên tướng Nguyễn chỉ huy đánh hỏa công thì hốt hoảng cực độ trước uy lực tiến công của quân đội Tây Sơn đã phóng hỏa đốt bừa, không còn khả năng phân biệt nước triều lên xuống và gió thuận hay ngược. Đòn đánh mãnh liệt của Nguyễn Huệ đã làm cho tổ chức phòng thủ vững chắc của quân Nguyễn bị chọc thủng hết sức nhanh chóng đến nỗi Nguyễn Ánh không dám, mà cũng không còn phương tiện để cố thủ thành Gia Định.

Đòn đánh thứ hai của Nguyễn Huệ vào Đồng Tuyên lại gây thêm cho quân đội Nguyễn Ánh một bất ngờ mới, một khủng khiếp mới: sự xuất hiện của đội tượng binh lợi hại nổi tiếng của quân đội Tây Sơn đã làm cho Nguyễn Ánh không kịp trở tay. Trong lúc các đội tiền phong, trung quân tả chi, hữu chi của Nguyễn Ánh bị voi nghiền nát thì đội hậu quân chưa xuất trận đã bị bộ binh Tây Sơn bao vây bắt gọn không sót một tên. Quân đội Nguyen ánh đã từng nếm mùi thất bại trước đội tượng binh Tây Sơn, trong trận chiến đấu tại Bình Khang năm xưa, nhưng đây là lần đầu tiên, đội tượng binh đáng sợ đó đã xuất hiện tại chiến trường Gia Đinh, xa xôi với căn cứ Qui Nhơn của nghĩa quân. Đưa đội tượng binh vào chiến trường Gia Đinh, Nguyễn Huệ tỏ ra rất mạnh bạo trong việc sử dụng binh chủng đặc biệt này. Chiến trường Gia Định nhiều sông ngòi, đất lại xốp, có ảnh hưởng nhất định đến việc vận động của voi. Nguyễn Huệ không những đã mạnh dạn dùng thuyền vận tải chở voi, bí mật vận chuyển cả một đội tượng binh quan trọng, mà còn sử dụng nó một cách tập trung thành một lực lượng rất mạnh, hiệp đồng chặt chẽ với bộ binh để công kích.
Qua hai đòn đánh mãnh liệt và giai đoạn đánh đuổi lùng sục tích cực, trận chiến đấu đã kết thúc thắng lợi. Thời gian tuy ngắn, chiến đấu tuy ít, nhưng trong trận chiến đấu này, Nguyễn Huệ đã hoàn thành việc đặt cơ sở vững chắc cho chiến thuật cận đại của quân đội Tây Sơn: chiến thuật hợp đồng của thủy quân, pháo binh đặt trên thuyền chiến và bộ binh; chiến thuật hợp đồng của bộ binh, tượng binh và pháo binh dã chiến.
Đó cũng là bước phát triển mới về nghệ thuật tác chiến của quân đội Nguyễn Huệ và đó cũng là ý nghĩa quan trọng của trận chiến đấu này.

NGUYỄN HUỆ TIẾN QUÂN ĐÁNH TAN LIÊN QUÂN XIÊM ?" NGUYỄN GIẢI PHÓNG GIA ĐỊNH LẦN THỨ TƯ (1785)
Nguyễn Huệ đem đại quân rời khỏi Gia Dinh thì cũng như các lần trước, một số tướng của Nguyễn Ánh như Hồ Văn Lân, Tôn Thất Hội, Lê Văn Quân còn lẩn trốn ở Gia Đinh lại ra mặt hoạt động.
Tháng Mười năm Quý Mão (1783), Hồ Văn Lân đem tàn quân đánh thắng một cánh quân Tây Sơn ở Tân Châu, rồi tiến lên Cần Thơ, đánh bại tướng Tây Sơn Nguyễn Hóa và bắt được 13 thuyrền chiến lớn đi biển của quân Tây Sơn. Tôn Thất Hội cũng thu thập tướng sĩ cũ, tiến lên giữ đồn Tinh Phụ. Lê Văn Quân cũng mộ quân chiếm giữ song Tân Hòa.
Nhưng, như chúng ta đã thấy ở trên, lần này Nguyễn Huệ đã bố trí phòng thủ chu đáo, không để cho bọn tướng Nguyễn có thể mở rộng hoạt động, giành giật lại đất Gia Dinh như các lần trước. Khi Tôn Thất Hội tiến giữ đồn Tinh Phụ thì lập tức tướng Tây Sơn Trương Văn Đa cho quân tới vây chặt lấy đồn Tinh Phụ.
Tháng Giêng nhuận năm Giáp Thìn (1784), Hồ Văn Lân đem quân đến cứu đồn Tinh Phụ. Tôn Thất Hội ở trong đồn, cố đánh phá vòng vây vượt ra, cùng Hồ Văn Lân chạy về Tân Hòa, hợp quân với Lê Văn Quân. Trương Văn Đa cùng quân Tây Sơn tiến đánh Tân Hoà. Quân

Đúng là tài thật, ứng biến mau lẹ, tổ chức đâu ra đấy, hiệp đồng binh chủng nhịp nhàng

Nguyễn tan vỡ, các tướng Nguyễn bỏ chạy. Bọn Lê Văn Quân. Tôn Thất Hội, cùng đường, phải chạy sang Xiêm.
Trong khi các tướng của Nguyễn Ánh còn ở lại Gia Định phải chạy trốn một cách tuyệt vọng như vậy thì Nguyễn Ánh và bọn tùy tùng cũng đang sống ở Thổ Châu một cách vất vưởng, tuyệt vọng không kém. Ngày 15 tháng 12 năm 1783, Nguyễn Ánh viết thư cầu cứu giáo sĩ Li-ô, nguyên là giám đốc trường đạo ở Mạc Bắc. Từ ngày 19 tháng 3 năm 1783 , Li-ô đã cùng Bá Đa Lộc chạy trốn trên các hải đảo ở vịnh Xiêm La. Khi biết tin Nguyễn Ánh bị thất bại lớn ở đảo Cổ Long và thấy không còn hy vọng trở về Gia Định, Li-ô và Bá Đa Lộc chạy tới Chan-ta-bun (thuộc Xiêm) ngày 21 tháng 8 năm 1783. Được biết Li-ô và Bá Đa Lộc ở Chan-ta-bun, Nguyễn Ánh cho cai đội Sùng Đức Hầu cầm thư và 10 nén vàng đi Chan-ta-bun gặp Li-ô, trình bày hoàn cảnh khốn quẫn, thiếu thốn, chỉ còn lương ăn trong 12 ngày. Nguyễn Ánh khẩn khoản yêu cầu Li-ô mua giúp lương thực và nhờ những người dân có đạo chuyên chở tới giúp[1].
Bá Da Lộc và Li-ô chưa kịp trả lời và mua giúp lương thực thì khoảng giữa tháng Giêng năm 1784, bọn Nguyễn Ánh đã chạy lang thang tới một hòn đảo cách Chan-ta-bun chừng hơn một dặm. Lúc ấy Nguyễn Ánh còn một tàu Tây và chừng 15 chiếc thuyền cùng với 600 - 700 quân. Nhưng đói lắm, mọi người phải đào củ, rễ, để ăn cho qua ngày. Bọn Bá Đa Lộc và Li-ô được tin, tới thăm bọn Nguyễn Ánh và nhường lại cho Nguyễn Ánh một phần lương thực. ở với Nguyễn Ánh chừng nửa tháng, bọn Bá Đa Lộc chạy ra đảo Thổ Châu rồi ra đảo Pu-Lô-Oay
-----------------------------------------------------------
1. L. Cadière, Les Francais au service de Gia Long, Bulletin des Amis du Vieux Huế, Janvier - Mars l9l26, n0 1, pp. 15 - 19

(Poulo - Way), và ở đây từ tháng 3 đến tháng 12 năm 1784 [1].
Về phía Nguyễn Ánh, với một số ít lương thực của bọn Bá Đa Lộc nhượng lại, không đủ sống lâu dài. Tháng Hai năm Giáp Thìn (1784), Nguyễn Ánh quyết định chạy theo bọn Chu Văn Tiếp sang Xiêm, để một lần nữa cầu cứu vua Xiêm. Muốn nhân dịp này gây ân huệ với Nguyễn Ánh để giành quyền khống chế Chân Lạp và xâm lấn một phần đất đai Gia Định, vua Xiêm nhận lời cho quân giúp Nguyễn Ánh về đánh nhau với nghĩa quân Tây Sơn.
Đầu tháng Sáu năm Giáp Thìn, vua Xiêm cho hai cháu là chiêu Tăng là chiêu Sương [2] đem 2 vạn thủy quân và 300 thuyền chiến theo Nguyễn Ánh tiến vào Gia Định. Nguyễn Ánh cũng tập hợp tàn quân và cử Chu Văn Tiếp làm Bình tây đại đô đốc, điều khiển các quân.
Ngày 9 tháng Sáu năm Giáp Thìn [3] tức 25 tháng 7 năm 1784, liên quân Xiêm - Nguyễn từ Vọng Các xuất phát.
Quân đội Xiêm là một quân đội như thế nào, ra đi có khả năng chiến thắng quân Tây Sơn không? Âm mưu "cõng rứn cắn gà nhà" của Nguyễn Ánh có thực hiện được không? Thực tế chiến đấu sau này sẽ cho chúng ta biết rõ những điều đó. Nhưng quân đội Xiêm cũng là một lực lượng vũ trang đáng kể. Sự can thiệp của quân đội Xiêm không phải không là mối nguy cơ cho nền độc lập của nước nhà thời bấy giờ.
Về tổ chức, quân đội Xiêm có lục quân và thủy quân. Trong lục quân, bộ binh và tượng binh là hai binh chủng
----------------------------------------
1. Thư của Bá Đa Lộc ngày 20 tháng 3 năm 1785, trong Lettres édifiantes et curieuses. Paris, 1843, tome IV, pp. 621 ?" 622.
2. Chiêu hay chiếu là một chức tước, không phải tên họ, có thể gọi là chao, châu như tiếng Lào, tiếng Thái. Chữ nho vốn viết là *** (chiếu), vì kiêng húy vua chúa nhà Nguyễn, các sử thần nhà Nguyễn mới viết là *** (chiêu).
3. Trịnh Hoài Đức. Gia Định thành thông chí. q. 3, tờ 75.
===================
*** chữ Tàu thì chịu thua
===================

chủ yếu. Qua những cuộc chiến đấu chống quân Miến Điện, bộ binh và tượng binh Xiêm tỏ ra khá thông thạo trong tác chiến ở rừng núi.
Nước Xiêm có nhiều sông ngòi, có biển, nên thủy quân Xiêm có điều kiện phát triển khá mạnh. Thủy quân Xiêm có đủ các loại thuyền chiến: thuyền chiến lớn đi biển, thuyền chiến vừa và thuyền chiến nhỏ đi sông.
Về trang bị, quân đội Xiêm căn bản không khác gì các quân đội phong kiến Việt Nam, Trung Quốc và các nước phương Đông khác. Từ giữa thế kỷ XVIII, để đẩy mạnh âm mưu xâm lược Chân Lạp, phong kiến Xiêm liên lạc với tư bản phương Tây mua vũ khí trang bị cho quân đội của họ. Thuyền chiến đi biển của Xiêm được trang bị khá đầy đủ.
Quân đội Xiêm đã nhiều lần tác chiến với quân đội Nguyễn trên các địa hình nhiều sông ngòi ở miền Nam nước ta và ở Chân Lạp, nhưng lần này mới là lần đầu tiên họ chạm trán với quân dội Tây Sơn hùng mạnh.
Để phản công chiếm lại Gia Định lần này, Nguyễn Ánh dựa vào chủ lực là hai vạn thủy binh thiện chiến và 300 thuyền chiến của bọn can thiệp Xiêm. Ngoài ra, Nguyễn Ánh có một số quân đã chiêu mộ trên đất Xiêm và một bộ phận nhỏ quân Nguyễn còn lén lút tại một vài nơi miền Gia Định.
Kế hoạch tiến công của các tướng Xiêm và Nguyễn Ánh là trước hết dùng ưu thế thủy quân nhanh chóng tiêu diệt các đội quân nhỏ của Tây Sơn đồn trú tại các nơi xa Gia Định, bảo đảm cho Nguyễn Ánh có căn cứ để xây dựng lực lượng, đồng thời kéo một bộ phận quân Tây Sơn ra khỏi Gia Định để tiêu diệt. Sau đó, do lực lượng được tăng cường, họ vẫn có ưu thế để đối phó với sự tăng viện của Tây Sơn từ Qui Nhơn đưa tới. Nếu quân tăng viện của Tây Sơn không tới kịp thì ưu thế tiến công của họ lại càng lớn, khi họ tiến lên Gia Định. Cho nên, phản công lần này,

quân Xiêm - Nguyễn không vội vàng đánh thành Gia Định ngay, mà trước hết đánh chiếm các vùng từ vịnh Xiêm La đến Tiền Giang, đánh đến đâu củng cố đến đó. Phương châm tác chiến của họ là vừa đánh ăn chắc, vừa giải
quyết nhanh.
Tháng Bảy năm Giáp Thìn (l784) cuộc phản công của Nguyễn Ánh bắt đầu. Quân Xiêm - Nguyễn đổ bộ lên Rạch Giá, chiếm giữ khu vực này làm một đầu cầu chiến lược, vừa thuận tiện cho việc cung cấp, vừa thuận tiện cho việc phát triển hoặc rút lui. Tuy nhiên, quân Xiêm - Nguyễn tiến triển cũng rất chậm. Trong vòng hơn 3 tháng, từ tháng Bảy đến giữa tháng Mười âm lịch, quân Xiêm - Nguyễn mới tiến được lên Cần Thơ, chiếm giữ mấy đồn Ba Xác, Trà ôn, rồi tiến lên Sa Đéc.
Chủ quan với những thắng lợi đạt được và tin tưởng lần này dựa vào hai vạn quân Xiêm, sẽ nhất định chiến thắng quân Tây Sơn, Nguyễn Ánh vội vàng viết thư gọi bọn Bá Đa Lộc và Li-ô trở về Gia Định, Ngày l0 tháng 10 năm 1784, Nguyễn Ánh gửi thư cho Li-ô ở Cham-ta-bun [1].
Nhưng nỗi vui của Nguyễn Ánh không được mấy ngày thì đã phải thất vọng về quân Xiêm. Với những thắng lợi đạt được, quân Xiêm sinh kiêu căng, khinh mạn, không nghĩ gì đến chiến đấu, chỉ chuyên đàn áp nhân dân, giết người cướp của vô cùng tàn bạo. Khắp nơi, nhân dân oán hờn cao độ. Thấy tình hình như vậy, Nguyễn Ánh rất hoảng sợ và hết sức lo lắng, lo cho số phận của mình, lo không chiến thắng được Tây Sơn, không lập lại được ngôi chúa. Cho nên, tuy sống bên cạnh quân Xiêm, dựa vào quân Xiêm, nhưng Nguyễn Ánh đã mất tin tưởng, đi cầu viện nơi khác. Khoảng tháng 11 năm 1784, Bá Đa Lộc trở về Gia Định tìm gặp Nguyễn Ánh.
------------------------------------
1 Cadière. Les Francais au service de Gia Long. Bulletin des Amis du vieux Huế, Janvier - Mars 1926, n0 1.