Sài Gòn năm xưa (Vương Hồng Sển)

Sài Gòn năm xưa (Vương Hồng Sển)

Đây là box để đọc nên tôi cũng xin được góp một phần nhỏ nhằm giúp các bạn nắm rõ hơn về Đất Sài Gòn. Vì kiến thức bản thân có hạn nên tôi xin được để nguyên văn tác phẩm của cụ Vương, xin các bạn thông cảm. Tôi cũng xin gửi lờ xin lỗi tới cụ Vương và người thân vì đưa cuốn sách này lên net mà không xin phép vì không biết làm sao để liên lạc.


Những thung lũng sâu không bao giờ thiếu nước,
Những trái núi to lớn bao giờ cũng có lối đi qua!


Được vetgia sửa chữa / chuyển vào 22:43 ngày 10/02/2003

I
Phần thứ nhất
Nhắc lại cuộc mở mang bờ cõi vĩ đại cúa dân Việt
Nối dõi tổ tiên trong cuộc mở mang bờ cõi vĩ đại
Đến bây giờ, còn phân phân bất nhứt: các học giả vẫn bàn cãi không thôi xung quanh hai tiếng ?oSài Gòn?, chẳng biết từ đâu, bởi đâu mà có. Kẻ nói vầy, người nói khác, không ai chịu ai. Tranh luận mãi càng thêm rối trí, không bổ ích vào đâu. Một điều an ủi chung cho hạng gàn như tôi là chính trong tập khảo cứu năm 1885, nhà bác học uyên thâm trong Nam, cụ Trương Vĩnh Ký, cũng tỏ ra bối rối như ai!
*
Để dọn đường tìm hiểu thêm về nguồn gốc ?oSài Gòn? của người Việt, chúng tôi trước tiên, xin tóm tắt cuộc mở mang bờ cõi như sau:
Căn cứ theo tài liệu sử sách để lại, đại cương sự phát triển không ngừng của dân tộc Việt Nam gồm có những năm này, quan trọng nhất:
- 939, tổ tiên Việt còn ở vùng Thanh Hóa, và nhờ có ông Ngô Quyền, cởi được ách Bắc thuộc, mở đường cho Đinh, Lê, Lý, Trần về sau được tự chủ ở cõi Nam;
- 1069, xuống đến Quảng Bình, Quảng Trị;
- 1307, nhà Trần gả Huyền Trân Công chúa cho vua Chàm, mở rộng cõi bờ thêm hai châu Oâ, Lý (Thừa Thiên);
- 1425, đến Thuận Hóa;
- 1471, đến Quy Nhơn;
- 1611, đến Phú Yên;
- 1653, đến Nha Trang;
- 1658, Chân Lạp xin thần phục chúa Nguyễn, nhìn nhận quyền của triều đình Huế;
- 1680, Nguyễn chúa cho bọn tàn binh nhà Minh khai khẩn hoang địa vùng Đồng Nai;
- 1693, đến Phan Thiết;
- 1698, đến Biên Hòa và Gia Định (Sài Gòn);
- 1708, MẠC CỬU dâng Hà Tiên cho chúa Nguyễn, Mạc được phong làm tổng binh đời đời vĩnh trấn Hà Tiên;
- 1755, quốc vương Chân Lạp nhượng đất Tần Bôn và Lôi Lạp cho Võ Vương. Trong Nam, ông Nguyễn Cư Trinh với những kế hoạch khẩn hoang, dinh điền ở miền Nam. Vào cuối thế kỷ XVIII, tại Gia Định, Trịnh Hoài Đức, Ngô Nhơn Tịnh, Lê Quang Định ba người cùng lập thị xã nâng cao đuốc văn hiến một thời;
- 1780, MẠC THIÊN TỨ (con MẠC CỬU) mất, không có con nối hậu. Từ đây, đất Hà Tiên sáp nhập cơ đồ Nguyễn chúa: cuộc khẩn hoang đồng bằng sông Cửu Long của dân tộc Việt Nam, đến đây đã hoàn thành.
Bản đại lược tóm tắt như trên, gọn thì có gọn, nhưng quá vắn tắt nên khó tránh sự tối nghĩa, và kém sáng suốt, nhứt là đối với những người không nằm lòng lịch sử nước nhà.
Về tổ chức đồn điền, xét ra đã có từ đời Hồng Đức (Lê Thánh Tôn){Lê Thánh Tôn (1460 - 1497) Niên hiệu: Quan Thuận (1460 - 1469) Hồng Đức(1470 - 1497)}, từ ngày vua Lê Lợi đuổi được quân Tàu, thế nước rất mạnh, hiềm vì đất đai chật hẹp không đủ cho dân cày cấy, nên Lê Thánh Tôn thi hành chính sách bành trướng vào Nam, lập đồn điền. Tổ chức này có hai phương lợi: một là trấn an biên thùy, hai là mở rộng bờ cõi một cách hòa bình. Nhơn thế, một chức quan được đặt ra, gọi quan Thu ngự kinh lược sứ với nhiệm vụ chiêu tập những lưu dân (gồm những dân tình nguyện, những người phải tội lưu trú ngoài bien cương, hoặc những người bỏ làng để trốn lính và tránh sưu thuế...). Những người ấy được đưa đi khai khẩn đất hoang, được quan kinh lược giúp đỡ và ủng hộ. Họ biến vùng đất hoang vu ở đồng bằng sông Cửu Long thành một nơi trù phú.
Sau một hai đời, thì những hạt mới được sung nhập lãnh thổ việt. Lần lần, những lưu dân miền Bắc , miền Trung mở rộng đất đai bờ cõi Việt từ sông Cả đến tận mũi Cà Mau.
Nhân đây là bài khảo cứu về căn cội đất Sài Gòn, và muốn cho đầy đủ, chúng tôi không sợ lẩn thẩn, mà thuật lại cho có đầu có đuôi ?ocông cuộc mở mang bờ cõi? của tổ tiên ta, tính ra kéo dài trên tám trăm năm (từ năm 939 đến năm 1780) mới hoàn thành. Có một khoảng trên dưới một trăm năm, cần phải nhấn mạnh nhứt là khoảng từ năm 1658 đến năm 1759, tức đoạn tổ tiên ta chung đụng với người Cam Bốt, trên cõi Nam này. Ngày nay hai nước là bạn thân, chúng tôi hết sức trân trọng, vô tư và khách quan, thuật lại như sau để đánh tan những hiểu lầm.
1. ?" Cõi Nam từ năm 1658 đến năm 1753
Lúc ấy đã có người Cam Bốt ở trên đất Nam này rồi. Nói chính đáng mà nghe, từ Huế, chúa Hiền Vương đã từng đưa quân, dân đi đến miền Nam, dân Việt đã có dịp chen vai thích cánh sát với những người Khmer, nơi có những vùng biên giới cũ Chàm, kể tưd năm 1658.
Một điều nên nhớ kỹ, là vào thời buổi ấy, DÂN THƯA ĐẤT RỘNG, DÂN LÀM ĂN KHÔNG HẾT, việc đi khai khẩn đất hoang là thường sự và không hề sanh ra việc gì rắc rối. Tục thường ví ?oCHIM TRỜI CÁ NƯỚC?, ai bắt được nấy nhờ.
Một điều khác cần nói rõ thêm là đất miền Nam của bán đảo Ấn Độ ?" Chi Na cũng không phải thiệt thọ ?ophần đất phụ ấm? của Khmer. Sự thật thì dòng thổ dân tiên chiếm vùng này là giống Phù Nam đã bị tiêu diệt từ thế kỷ VII, và có thể người Khmer chiếm thay người Phù Nam từ thế kỷ VII, lại mấy ai có sự đòi hỏi tranh tụng gì? Tha hồ lúc ấy ai khai phá được khoảnh nào thì nấy làm chủ hoa lợi. Và như đã nói ?ođất ở không hết?, tội gì tranh giành cho nhọc lòng lo, cho mệt xác. Sợ nhứt là làm như vậy, chỉ sanh oán thù, ích gì?
Gương xưa tích cũ còn trước mắt sờ sờ:
- Pháp quốc đã giàu mạnh, nhưng còn nhà đất Gia Nã Đại, chẳng qua lúc ấy vừa chê xa xôi, vừa chê ít hoa lợi...
- Trung Quốc là nước lớn, thế mà cắt đất Mã Cao để làm nhượng địa cho Bồ Đào Nha, rồi cũng cắt đứt Hương Cảng làm nhượng địa cho Anh quốc, chung quy cũng vì thời buổi ấy hai chỗ này chỉ núi đá trơ trơ, toàn đất hoang vu không sanh hoa lợi, ?omất? hay ?obỏ? vẫn không tiếc...
Nhắc lại, sau khi nhà Minh bên Trung Quốc bị nhà Mãn Châu thay thế, thì năm 1680, bọn di thần Minh Triều như Dương Ngạn Địch, Huỳnh Tấn, Trần Thắng Tài, v.v... tự xưng người ?oTrường Phát? (tóc dài) không khứng đầu hàng Thanh triều, vì họ ghét tục dân Mãn Châu cạo đầu dóc bím (để đuôi sam như đuôi lừa). Bởi rứa, theo sử chép lại, các tướng ấy dìu dắt độ ba ngàn tinh binh trung thành với cựu trào, lướt sóng trên năm mươi, sáu mươi chiến thuyền vượt trùng dương tìm xuống miền Nam, xin đầu hàng chúa Nguyễn, vì dân Nam cũng để tóc dài và trung thành với đạo Khổng Mạnh như họ. Đứng trước tình trạng khó xử này, chúa Hiền Vương trong lòng bối rối không vừa, vì kỳ trung chúa chẳng muốn gần gụi đám vong thần bất trị ấy; nhưng với trí tinh khôn có thừa, ngoài mặt chúa giả cách niềm nở tận tình. Chúa bày tiệc khoản đãi quân sĩ nhà Minh rồi ?otống khứ? họ xuống miền Đông Phố (Nên gọi ?oĐông Phố? hay là ?oGiản Phố???
a)-danh từ ?oĐông Phố? đã trở nên bất hủ vì bài văn Tiền quận công Nguyễn Văn Thành tế trận vong tướng sĩ năm 1802 có câu: ?oThan ôi! Trời Đông Phố vận ra Sóc Cảnh...?.v.v...
Theo chú thích trong Quốc văn trích diễn Dương Quảng Hàm, trương 132, thì ?oĐông Phố? là tên cũ của thành Gia Định.
b)-Theo giáo sự Nghiêm Toản thì:
Đông Phố thực ra là ?oGiản Phố?, vì lẽ chữ ?oGiản? và chữ ?oĐông? viết gần giống nhau, chỉ khác hai chấm thay vì một nét.
Truy thêm ra, thì ?oGiản Phố? do nơi ?ogiàn Phố Trại? mà ra, và ?oGiản Phố Trại? tức là ?oCambodia? do người Tàu âm ra tiếng của họ và vẫn đọc ?okan-pou-tchai?, tức là ?oCambodge? ngày nay vậy.
Như vậy, thì đúng hơn nên gọi ?oGiản Phố? hơn ?oĐông Phố?, nhưng cái gì cũng không mạnh hơn thông tục.), đề nghị vua Chân Lạp để cho họ được khai thác vùng Đồng Nai, Miên Vương tỏ ra không bận tâm nhiều đến vùng hoang địa ranh mức tầm ruồng này. Như thế, nhơn một mũi tên, chúa Nguyễn bắn được hai chim: một đàng, được lòng người Tàu vì họ có chỗ dung thân, đàng khác nhơn cơ hội, mượn tay tha nhơn, mở rộng cõi bờ một cách hòa bình, không tốn hao binh sĩ; thật là ngón ngoại giao sắc cạnh khôn bì.
Nhắc lại, được lịnh chúa Nguyễn, tướng Dương Ngạn Địch kéo quân xuống đóng vùng Mỹ Tho trên sông Tiền Giang (Mékong); còn Trần Thắng Tài, Huỳnh Tấn và Trần An Bình thì đem bổn bộ binh mã đến vùng Biên Hòa trên con sông Đồng Nai. Vì không nói được chữ ?ođ? nên họ vẫn gọi ?oĐồng Nai? thành ?oNông Nại?.
Khi người Khmer đụng độ với người Tàu thì lấy làm bực mình vì phong tục khác xa, không dè đến khi họ ăn chung ở lộn với dân ?oduồng? họ lại càng thêm khó chịu. Họ ngầm ghét dân ?oĐồn điền? mới.
Lần hồi, không cử động binh đao, mà người Cam Bốt (Campuchia) tự rút lui về miền thượng Lục Chân Lạp (Hault Cambodge) bỏ đất hoang Thủy Chân Lạp (Basse Cochinchine) cho mặc tình người Trung Quốc và Việt Nam tha hồ khai phá. Tỷ dụ như lối năm 1920, dân Miên và dân Việt đua nhau khai thác xin khẩn đất hoang dọc theo kinh xáng mới đào vùng Phước Long và Vĩnh Quới (Rạch Giá) để làm ruộng. Mỗi khi đôi bên không thuận nhau về quyền tiên chủ sở đất nào, thì người Miên thường thách đố người Việt hãy đồng lòng đem sở đất tranh chấp ?ohiến nạp? ngon lành cho viên chức sở tại, như vậy thì họ sẽ hết giận, báo hại quan thinh không phát tài ngang! Nhưng người Việt đâu chịu là vậy và thường có cách khéo giải hòa với bạn Miên khỏi ?olàm giàu vô cớ? cho quan! Duy ngày nay, còn giận ai nữa mà Miên vẫn cất nhà xây mặt tiền vào vườn, ít chịu xây mặt ra đường cái hay ngó ra con sông tấp nập?
Nhắc lại năm Giáp Dần (1674), chúa Hiền đã từng sai binh xuống giúp nước Miên do Nặc Ông Non cầu cứu dẹp hộ binh Xiêm. Đến khi vua Miên thấy cảnh ở Sài Gòn bị kẹp giữa hai gọng kềm ?ochệc?(a) Chệc hay chiệc, do thúc là chú, giọng Triều Châu. Nghĩ họ gác thật: thuở ấy bắt mình kê vai kênh họ lên rất cao; ?oChú chệch?, ?oThím xẩm?o(Quảng Đông gọi là ?othím?, là ?xẩm?). Rồi nào là ?oÔng Tây?, ?oBà Đầm?, thậm chí ?oAnh Bảy Chà?,v.v...
b) Người Miên gọi dân Trung Hoa là ?ochênh?. Truy ra, có đến hai điển: ?oChênh? là ?oThanh? Tsing thì có đời Mãn Châu. Nếu ?oChênh? Tsing thì xưa đến đời Tần.), bèn cầu cứu với triều Huế, chúa Hiền nhân cơ hội ấy để sai nha trảo xuống dàn xếp ... Thêm một cơ hội may mắn đến cho triều Huế là vào năm 1688 giữa người Tàu Mỹ Tho và người Tàu Cù lao Phố sanh ra sự bất hòa lớn. Chúa Hiền khi ấy đã mất, nhưng Ngãi vương nối ngôi không kém sự trí mưu. Huỳnh Tấn giết Dương Ngạn Địch, binh sĩ chưa lại nghỉn thì kế bị chúa Ngãi ra tay trước, giết Huỳnh Tấn, dẹp tan đám giặc khách sót lại ở Mỹ Tho mà làm chủ tình thế hai thị trấn tân tạo Mỹ Tho và Cù lao Phố (Biên Hòa).
Miên Vương một mặt dẫn phi tần về thành U Đông, mặt khác sai sứ nạp biểu. Chúa Ngãi cho dân, quân về an dinh lập trại Bến Nghé. Công việc ấy gọi là ?ođồn dinh?(Năm Quý Dậu 1753 (tức năm thứ 16 chúa Thế Tôn, Võ Vương), chúa sai Thiện chính hầu làm Cai đội và Nghi biểu hầu Nguyễn Cư Trinh là ký lục, dẫn binh năm dinh: Bình Khánh (nay Khánh Hòa, Bình Thuận), Trấn Biên (nay Biên Hòa), Phiên Trấn (Gia Định) và Long Hồ (Vĩnh Long), tựu tại Bến Nghé, nơi sau này gọi là ?oĐồn Dinh?. (Tài liệu theo bản dịch ra Pháp văn của học giả Gaspardone dịch từ bản chữ Hán ?oGia Định thông chí? của Trịnh Hoài Đức. Bản chép tay mang số A.708 q. 9-4, fo 12 của trường Viễn Đông Bác cổ, Hà Nội). Nhà học giả L. Malleret độ chừng ?oĐồn Dinh? ở tại chỗ góc đường Thuận Kiều giáp rạch Nhiêu Lộc. Ngày nay đường Thuận Kiều đổi lại gọi đường Lê Văn Duyệt. Còn rạch Nhiêu Lộc có phải ở gần mộ ông này, chúng tôi mới tìm thấy trong vùng đấy thuộc dinh thự của nhân viên phi trường Tân Sơn Nhất, bọc theo con đường Võ Tánh chạy dài qua hồ tắm Chi Lăng, mộ này ở khoảng giữa hai đường Võ Di Nguy và Ngô Đình Khôi trong vòng rào, ngay chỗ vừa đào một ngôi mộ xưa để mở rộng con đường Võ Tánh)
Thuở đó, xứ Cam Bốt có đến hai vua:
- Vua Nhứt, Chánh Vương, ngự tại thành Lo Vek (sách sử Việt âm là ?oLa Bích? hoặc ?oGò Bích? (Trương Vĩnh Ký); (trong Việt Nam Sử lược, Trần Trọng Kim, trang 329, ghi ?othành Long Úc?, phải Lo Vek này chăng?!)
- Vua Nhì, tức Phó Vương, đóng đo tại Prei Norkor, sau này Sài Gòn.
Một nước hai vua, một xứ hai mặt trời, đây là một tình thế lưỡng lập vạn bất đắc dĩ, không bao giờ tồn tại được lâu. Về sau, nếu có xảy ra sự di dân Khmer tự mình bỏ Thủy Chân Lạp rút lui về Lục Chân Lạp, âu cũng vì một lẽ Chánh Vương ngầm muốn để còn một vua đặng dứt hậu hoạn về sau, một lẽ nữa, cũng tại lòng dân Miên mà cũng có tay Trời già ở trong!
Prei Norkor vào thời bấy giờ, là một thôn nhỏ trong rừng già dựa kề một đồn kiên cố, dân cư thưa thớt, nhà cửa lèo tèo, cột cây nóc lá, tập trung trên các gò nổng cao ráo, chung quanh là ao sình nước đọng quanh năm, sâu vô trong nữa thì toàn là rừng rú thiên nhiên đã có từ tạo thiên lập địa, không ai khai phá, đầy rẫy muỗi mòng, đỉa vắt và thú dữ: tây, tượng, hùm beo, khỉ, sấu ... Prei Norkor dùng làm nơi đồn trú của Phó Vương Cao Miên (một cái gai trong mắt Chánh Vương).
Việt Sử Trần Trọng Kim nói:
?oNăm Mậu Tuất (1658), vua nước Chân Lạp mất, chú cháu tranh nhau, sang cầu cứu bên chúa Nguyễn, chúa Nguyễn bấy giờ là chúa Hiền sai quan đem ba ngàn quân sang đánh ở Mỗi Xuy ( Nam gọi là Mô Xoài, nay thuộc Phúc Chánh, Biên Hòa) bắt được vua là Nặc Ông Chân đem về giam ở Quảng Bình một độ, rồi tha cho về nước, bắt phải triều cống và phải bênh vực người An Nam sang làm ăn ở bên ấy.
?oNăm Giáp Dần (1674), nước Chân Lạp có người Nặc Ông Đài đi cầu viện nước Xiêm La để đánh Nặc Ông Nộn.
?oNặc Ông Nộn bỏ chạy sang cầu cứu ở dinh Thái Khang (nay là Khánh Hòa). Chúa Hiền bèn sai cai cơ đạo Nha Trang là Nguyễn Dương Lâm cùng với Nguyễn Đình Phái làm tham mưu đem binh chia ra làm hai đạo sang đánh Nặc Ông Đài, phá được đồn Sài Gòn rồi tiến quân lên vây thành Nam Vang. Nặc Ông Đài phải bỏ thành chạy vào chết ở trong rừng. Nặc Ông Thu ra hàng. Nặc Ông Thu chính là dòng con trưởng nên lại lập làm chánh quốc vương đóng ở Long Úc, để Nặc Ông Nộn đóng ở Sài Gòn, bắt hàng năm phải triều cống.
...........................................
?oNăm Mậu Thìn (1688), Hoàng Tiến (Nam gọi là Huỳnh Tấn) giết Dương Ngạn Địch, rồi đem chúng đóng đồn ở Nam Khê, làm tàu, đúc súng để chống nhau với người Chân Lạp. Vua Chân Lạp là Nặc Ông Thu cũng đào hào đắp lũy làm kế cố thủ và bỏ không chịu thần phục chúa Nguyễn nữa.
?oBấy giờ chúa Nguyễn là Nguyễn Phúc Trăn sai quan đem quân đi đánh dẹp, dùng mưu giết được Hoàng Tiến và bắt vua Chân Lạp phải theo lệ triều cống.
Năm Mậu Dần (1698), chúa Nguyễn là Nguyễn Phúc Chu sai ông Nguyễn Hữu Kính (Nam gọi là Nguyễn Hữu Cảnh) làm kinh lược đất Chân Lạp, chia đất Đông Phố (Giản Phố) ra làm dinh, làm huyện, lấy xứ Đồng Nai làm huyện Phúc Long và xứ Sài Gòn làm huyện Tân Bình(Vì thế, người vùng Đồng Nai cũng được gọi là ?ongười hai huyện?. Đừng lầm với ?ongười hai huyện? vùng Hậu Giang đồng một thuở, là người huyệ Phong Phú (Cần Thơ) và huyệ Đông Xuyên (Long Xuyên)). Đặt Trấn Biên dinh (tức Biên Hòa) và Phiên Trấn dinh (tức Gia Định) sai quan vào cai trị. lại chiêu mộ những kẻ lưu dân từ Quảng Bình trở vào để lập ra thôn xã và khai khẩn ruộng đất. Còn những người Tàu ở đất Trấn Biên (Biên Hòa) thì lập làm xã Thanh Hà: những người ở đất Phiên Trấn (Gia Định) thì lập làm xã Minh Hương. Những người ấy đều thuộc về sổ bộ nước ta?.
(Việt Nam Sử lược, Trần Trọng Kim, trang 329-330)

(còn tiếp)

Những thung lũng sâu không bao giờ thiếu nước,
Những trái núi to lớn bao giờ cũng có lối đi qua!

Được vetgia sửa chữa / chuyển vào 22:48 ngày 11/02/2003

2) Từ năm 1753 đến năm 1780
Xin kể lại những năm oanh liệt nhất để đánh dấu những kỳ công của tổ tiên ta:
Năm 1753, vua Chân Lạp Nặc Ông Nguyên lấn hiếp người Côn Man ở trong Nam, triều đình Huế bèn cử ông Nguyễn Cư Trinh làm quan tham mưu lo việc đánh dẹp. Ba phen thắng giặc, Cư Trinh bèn hiến kế ?otàm thực? làm cho mười năm sau hoàn thành cuộc mở mang: Thủy Chân Lạp hoàn toàn về tay chúa Nguyễn ở Đàng Trong.
Bấy giờ miền rừng sác (Nhiều học giả viết ?orừng sát?(với chữ ?ot? ở chót) và đinh ninh rằng trúng. Phải chịu khó tra cứu bộ Đại Nam quốc âm tự vị của ông Huỳnh Tịnh Của, trang 276 mới thấy: ?oSác?: cây nước mặn. ?oRừng sác?: rừng nước mặn (ở gần biển) ) hoang vu, cực nam là vùng Lòi Lạp (Gò Công), Tầm Bôn (Tân An) và vùng các cửa sông Cửu Long (Ba Thắc(Tại chợ cũ Bãi Xàu, có một ngôi cổ miếu đề ?oBa Thắc cổ miếu? chung quanh cổ thọ um tùm, tương truyề đây là một địa điểm linh thính của Cổ Cao Miên gọi là Neak Ta Srock Passac _ VHS) tức vùng Sóc Trăng, Bạc Liêu) và Trà Vang (Trà Vinh, Bến Tre), còn thuộc Chân Lạp.
Đồng thời với việc thôn tính nước Chiêm (1611-1692), chúa Nguyễn đã tiến lần xuống miền Đồng Nai phì nhiêu. Hơn một thế kỷ (1623-1739), do việc giành ngôi lẫn nhau của các vua Miên mà chúa Nguyễn lần hồi thâu phục dân Việt dần dần mở mang các đất đai: Mô Xoài (Việt Nam Sử lược Trần Trọng Kim gọi là Mỗi Xuy)(Bà Rịa, Biên Hòa) (1658), Sài Gòn (Gia Định) (1698), Định Tường (Mỹ Tho) và Long Hồ (Vĩnh Long) (1731). Phía vịnh Xiêm La, MẠC CỬU dâng đất Hà Tiên và hòn Phú Quốc cho chúa Nguyễn từ năm 1741, sau đó con là MẠC THIÊN TỨ mở thêm bốn huyện (1739): Long Xuyên (miền Cà Mau), Kiên Giang (Rạch Giá), Trấn Giang (miền Cần Thơ) và Trấn Di (miền bắc Bạc Liêu).
Đến triều Võ Vương, vua Chân Lạp Nặc Ông Thu (Sthea) nhờ chúa Nguyễn mà giữ ngôi báu ở La Bích (Lovek) (1736 - 1748). Sau Nặc Ông Thâm (Thomae), chú của Tha, thua chạy trốn bên Xiêm từ năm 1715, lại trở về đánh đuổi Nặc Ông Tha và cướp ngôi (1748) song chẳng bao lâu thì mất.
Mấy người con của Thâm tranh ngôi. Võ Vương sai Nguyễn Hữu Doãn làm thống suất đánh dẹp và lập Nặc Ông Tha làm vua trở lại. Được vài tháng, Tha bị con của Thâm là Nặc Nguyên (Ang Snguôn) đen quân Xiêm đánh đuổi (1750). Tha thua, chạy sang Gia Định cầu cứu nhưng chết ở đấy.
Nặc Nguyên tranh được ngôi vua lại thường đem binh lấn hiếp người Côn Man là tàn tích dân Chiêm sang trú ngụ từ năm 1693.
Về phía Bắc, Nặc Nguyên lại thông sứ với Chúa Trịnh Doanh (1740-1767) để lập mưu đánh Chúa Nguyễn.
................................
Mùa đông năm Quý Dậu (1753), Võ Vương sai ông Thiện Chính (khuyết tên) làm thống suất và ông Nguyễn Cư Trinh, ký lục Bố Chánh Dinh làm quan tham mưu, điều khiển tướng sĩ năm dinh đi đánh giặc Nguyên. Quân tiến đến Ngưu Chử (Bến Nghé), lập dinh trại, kén sĩ tốt, trừ bị thêm nhiều, để làm kế khai thác.
Mùa hạ năm Giáp Tuất (1754), ông Cư Trinh với ông Thống suất chia quân tiến lên. Oâng Cư Trinh đi đến đâu, giặc quy phục đến đó; đi qua đất Tần Lê (?) ra đến Sông Lớn (có lẽ là sông Vàm Cỏ, chảy ngang qua phủ Lôi Lạp, Tầm Bôn, Ba Nam. Ông Maybon, trong quyển ?oHistoire moderne du pays d?TAnnam?, trang 127, đề là Vàm Cỏ Tây) cùng hội quân với ông Thiện Chính ở đồn Lôi Lạp (Soi Rạp: Gò Công), phủ Tầm Bôn (Tân An), phủ Cầu Nam (Ba Nam), phủ Nam Vinh (Nam Vang: Phnôm Pênh), bốn phủ hàng cả. Rồi chiêu phục người Côn Man để làm thanh thế.
Nặc Nguyên chạy trốn gần Vĩnh Long; gặp mùa nước nổi, phải ngưng đánh phá.
Mùa xuân năm Ất Hợi (1755), ông Thống suất về đồn Mỹ Tho, dẫn theo hơn vạn người Côn Man mới chiêu phục. Đến đất Vô Tà Ân (có lẽ là vùng Đồng Tháp Mười) bị quân của Nặc Nguyên đổ ra đánh úp. Quân của thống suất đi tập hậu bị mắc bụi rậm vũng lầy, không thể đến cứu viện. Ông Nguyễn Cư Trinh mới đem quân của ông đến cứu thoát hơn năm người Côn Man, vừa trai vừa gái, rồi đem về trú ở núi Bà Dinh (Bà Đen).
Nhân ông Cư Trinh hạch tấu ông Thiện Chính về tội để mất cơ nghi mà bỏ dân mới phục hàng, vua giáng ông ấy xuống chức cai đội, cho ông Trương Phúc Du thay thế.
Ông Cư Trinh với ông Phúc Du và người Côn Man đi tiên phong đến đánh hai phủ Cầu Nam và Nam Vinh.
Nặc Nguyên thua, chạy trốn sang Hà Tiên nương theo Mạc Thiên Tứ, nhờ Tứ xin hộ với Chúa Nguyễn, hiến hai phủ Tân Bôn, Lôi Lạp để chuộc tội, và bổ vào lệ triều cống đã bỏ ba năm về trước, cùng để xin cho về nước.
Vua nhận lấy hai phủ (1756) và cho Nặc Nguyên về nước.
Năm Đinh Sửu (1757), Nặc Nguyên chết, chú họ là Nặc Nhuận (Neac Ang Nhuan) làm gián đốc, xin hiến đất Trà Vang (Trà Vinh, Bến Tre) và Ba Thắc (Sóc Trăng, Bạc Liêu) để cầu được chúa Võ Vương phong làm Vua. Song không lâu, Nhuận bị rể là Nặc Hinh nổi loạn giết chết cướp ngôi (1758).
Cháu của Nặc Nhuận là Nặc Tôn, con của Nặc Nguyên, chạy sang Hà Tiên cầu cứu với Mạc Thiên Tứ, Thiên Tứ dâng sớ tâu qua các việc và xin phong Nặc Tôn làm vua Chân Lạp. Võ Vương thuận cho, sai tướng Ngũ dinh tại Gia Định hợp với Thiên Tứ lo việc ấy. Trương Phúc Du đem binh đánh dẹp, Nặc Hinh thua chạy, bị kẻ thuộc hạ giết. Hoàng tử Nặc Non cùng hoàng gia chạy trốn bên Xiêm.
Nặc Tôn được Mạc Thiên Tứ đưa về nước lập làm vua, và được Võ Vương sắc phong chức Phiên Vương.
Để tạ ơn Võ Vương, Nặc Tôn hiến đất Tầm Phong Long (Châu Đốc và Sa Đéc) (1759). Rồi cắt năm phủ: Hương Úc (Kompong Som), Cần Bột (Kampot), Sài Mạt (Cheal Meas), Chưng Rừm, Linh Quỳnh (vùng duyên hải từ Sré Ambel đến Peam) để riêng tạ ơn Thiên Tứ. Mạc Thiên Tứ đều dâng cả cho chúa Nguyễn (năm phủ này đến đời Thiệu Trị, năm 1847, được giao trả lại cho nước Miên). Võ Vương bèn dạy sát nhập vào trấn Hà Tiên.
(Tài liệu mượn trong quyển ?oNguyễn Cư Trinh? với quyển ?oSãi Vãi? của hai ông Lê Ngọc Trụ và Phạm Văn Luật, trang 45-49).
Đoạn trên kể lại công ngiệp khai mở bờ cõi của một vị tướng văn võ toàn tài là ông Nguyễn Cư Trinh. Cư Trinh lại rất có công về cuộc phòng thủ lâu dài.

Ông giỏi phương pháp ?odĩ địch chế địch? nên đặt người Côn Man thủ Tây Ninh và Hồng Ngự (Châu Đốc), nay hai chỗ này còn di tích người Chàm. Chính ông Cư Trinh xin dời dinh Long Hồ lên xứ Tầm Bào, cũng thuộc tỉnh lỵ Vĩnh Long.
Về mặt thủy đạo, ông sai lập đồn hai bên sông Cửu Long gần biên giới:
- Tân Châu đạo (Cù Lao Giêng) ở Tiền Giang.
- Châu Đốc đạo ở Hậu Giang.
- Thêm lập Đông Khẩu đạo, ở xứ Sa Đéc, để làm hậu thuẫn. Cấc đạo ấy dùng binh ở Long Hồ dinh để trấn áp. Giữ mặt vịnh Xiêm La, phòng Xiêm làm hỗn, Cư Trinh và Thiên Tứ đặt ra Kiên Giang đạo ở Rạch Giá và Long Xuyên đạo ở vùng Cà Mau.
Ông Cư Trinh lại rất giàu sáng kiến. Ông lo tổ chức sự an ninh vùng đất mới, đảm bảo sự thông thương buôn bán trên vùng rạch hồ. Như thuở ấy, khúc sông Gia Định còn nhiều chỗ xưng bá, thuyền cướp tụ tập phá khuấy ghe thương hồ (ngày trước còn để lại tàn tích ?obối Ba Cụm? thuộc vùng Bình Điền, Tân Bửu, v.v...), Cư Trinh bày ra lệ bắt thuyền các Hạt, bất luận lớn nhỏ, trước mũi phải khắc tên họ, quê quán, chủ thuyền và ghi bộ quan sở tại để tiện tra xét.
Nguyễn Cư Trinh còn là một văn nhơn tài tử, ông thường ngâm vịnh, sang Phương Thành (Hà Tiên) nhập Chiêu Anh Các xướng họa cùng Mạc Thiên Tứ. Hai người rất là tương đắc, Thiên Tứ có ra mười bài ?oHà Tiên thập cảnh vịnh? (nay còn truyền tụng). Cư Trinh có họa đủ mười bài.
Kể lại trong Nam, đời ấy công nghiệp lớn nhất có hai ông: Nguyễn Cư Trinh và Mạc Thiên Tứ. Ông trước cầm binh ra trận, thi phú tài tình; ong sau giỏi ngón ngoại giao và văn chương tao nhã. Cả hai mở rộng bờ cõi Miền Nam cho chúng ta được hưởng ngày rày.
Đồng thời tại Gia Định, trong nhóm người Minh Hương, có ba ông: Trịnh Hoài Đức, Ngô Nhơn Tịnh và Lê Quang Định đều là những bực công thần có công xây dựng cõi Nam, đua nhau nâng cao nền văn hiến Việt và tận tâm giúp chúa Nguyễn thâu lại cơ nghiệp tổ tiên thống nhất giang san. Hà Tiên có Chiêu Anh Các, Gia Định có Thi hữu tam gia không kém.
Năm 1780, Mạc Thiên Tứ từ trần, không con nối hậu. Đất Hà Tiên từ đây sát nhập cơ đồ Nguyễn Chúa:
CUỘC MỞ MANG BỜ CÕI CỦA DÂN TỘC VIỆT NAM ĐẾN ĐÂY, KỂ NHƯ ĐÃ HOÀN THÀNH.

Những thung lũng sâu không bao giờ thiếu nước,
Những trái núi to lớn bao giờ cũng có lối đi qua!

II
PHẦN THỨ HAI
THỬ TÌM HIỂU BỞI ĐÂU MÀ CÓ DANH TỪ ?oSÀI GÒN?Cuộc mở mang bờ cõi giải quyết xong, nay bắt qua tìm hiểu về lai lịch đất Sài Gòn.
Về danh từ ?oSÀI GÒN?
Đại Nam Quốc Âm Tự vị của Huỳnh Tịnh Của viết:
Sài: tức là củi thổi.
Gòn: tên loại cây có bông nhẹ xốp, nhẹ hơn bông thường, trong Nam hay dùng để dồn gối, dồn nệm, ngoài Bắc gọi là cây bông gạo (kapok, kapokier).
Điều nên nhớ là thuở cựu trào, mỗi lần chạy sớ tấu ra kinh, mỗi moxi lấy Hán tự làm gốc. Các quan trong Nam thuở ấy, để gọi thành ?oSài Gòn? đều viết hai chữ nôm. Viết làm vậy, nhưng đến khi đọc thì luôn luôn đọc là ?oSài Gòn?. Về sau, có nhiều người, đọc ?oSài Côn?, tưởng rằng đúng. Ngờ đâu, đọc như thế là phản ý người xưa, tôi muốn nói những người cố cựu miền Nam của đất Gia Định cũ. Cũng như có một ông tướng tên là Võ Tánh, vốn người Gò Công, nay rất nhiều người đọc tên ông là Vũ Tính. Lại như tên một trái núi trên Biên Hòa, thuở nào đến nay, quen gọi là ?onúi Châu Thới?. Nay thường nghe nhiều học giả đọc và viết ?onúi Chu Thái?, chúng tôi không dám nói gì, nhưng thiết tưởng đến ông Trời cũng phải chịu! Còn đến như nguyên do làm sao cổ nhân khi trước ghép chữ Hán ?oSài? với một chữ Nôm ?oGòn? làm vậy thì thú thật tôi xin chịu bí! Nói nhỏ mà nghe, dốt nát như tôi, tôi hiểu rằng khi ông bà ta thiếu chữ ?ogòn? không biết phải viết làm sao, thì ông bà cứ mượn chữ ?ocôn? thế tạm, có hại gì đâu, hại chăng là ngày nay con cháu không muốn đọc y như ông bà lại dám chê xưa kia ông bà ta quá dốt!
Cũng trong Tự Vị ông Huỳnh Tịnh Của, còn thấy ghi hai chỗ khác nhau về danh từ Sài Gòn:
Sài Gòn: tên riêng đất Chợ Lớn, bây giờ lại hiểu là đất Bến Nghé (trang 280 quyển II).
Sài Gòn: tên xứ ở về tỉnh Gia Định (trang 390 quyển I).
Tôi xin hẹn sau sẽ giải nghĩa việc này. Điều nên chú ý liền đây là bộ Tự vị Huỳnh Tịnh Của in vào năm 1895-1896 cho ta thấy rõ đời ấy đã có sự lẫn lộn về danh từ ?oSài Gòn? rồi.
Để tìm hiểu sâu rộng và muốn biết rành rẽ về nguồn gốc tích ?oSÀI GÒN?, phải dày công phăng từ ngọn ngành, căn cội và chịu khó tra cứu từng các dân tộc một, đã sống qua các thời đại trải không biết mấy ngàn năm và thay nhau khai thác cõi Nam này:
1) người Phù Nam,
2) người Cam Bốt,
3) người Tàu,
4) người Việt.
1 ?" Trước hết, từ giống người Phù Nam
(Về danh từ ?oPhù Nam?, có đến hai thuyết khác nhau:
a ?" Trong sử Tàu, gọi đó là đất Phù Nam, tức xứ Nam nổi phù. Đời Thượng Cổ, vùng đất này có lẽ quanh năm ngập lụt, không ai thấy được: đất chỉ lồi lên khỏi mặt nước cho ngó thấy vào mùa hạn, khi nước rút đi hết và trời dứt mưa.
b ?" Nhà lão thành, thông thái người Pháp, ông G.Coedès lại cắt nghĩa : ?oPhù Nam? do tiếng Khmer ?oPhnom? đọc ra làm vậy. (Còn trong vòng cãi cọ, chưa thuyết nào ngã ngũ nhất định).
c ?" Theo cố học giả người Pháp Pierre Dupont, thì xứ Phù Nam gồm đất Nam Kỳ cũ (Thủy Chân Lạp), đất Cao Miên (Lục Chân Lạp) và một phần xứ Xiêm La, và Phù Nam là một nước có từ thế kỷ thứ I đến thế kỷ thứ V sau Gia-tô. (BEFEO, năm 1959, tập II, trang 635)).
Thời cổ đại, theo sử Trung Quốc ghi lại, thì có giống người Phù Nam chiếm cứ sơ khởi vùng gọi Phù Nam. Đất Phù Nam sau đổi lại là ?oThủy Chân Lạp? (le Chan-la des eaux ou Basse Cochinchine) để phân biệt với đất Lục Chân Lạp (le Chan-la des montagnes ou Cambodge).
THỜI ĐẠI NÀY, ĐẤT THỦY CHÂN LẠP CÒN LÀ RỪNG RẬM SÌNH LẦY, THÀNH SÀI GÒN CHƯA CÓ.
Khoảng năm 1943 ?" 1944, nhà học giả Pháp, ông Louis Malleret nhân danh là hội viên trường Viễn Đông Bác cổ và Giám đốc viện Bảo tàng Sài Gòn có thân hành đến chặng giữa đường Long Xuyên đi Rạch Giá, noi dấu bọn thổ dân đã đến chỗ này nhiều tháng trước để bòn vàng ... Nơi đây, ông tìm ra di tích một nền cổ Phù Nam bị chôn vùi dưới đất từ ngàn xưa. Ông có đem về Viện Bảo tàng rất nhiều món đồ nữ trang, cổ vật, trang sức phẩm và rất nhiều tài liệu cổ có chơn giá trị về lịch sử (đồ đất nung, dót nấu kim khí, miểng bát chén, phao lưới, trái trì lưới (poids de filet), cục đá căng nặng xe chỉ sợi (fusaiolus), v.v...), hiện các vật này trưng bày làm một gian phòng riêng biệt trong Viện Bảo tàng Sài Gòn. Nhờ đó, ta biết được cội đất nước ta và biết tại đây xưa kia vào thế kỷ thứ hai, người dân La Mã đã tìm theo con đường biển thả tàu buồm đến đây và đã từng đặt chân trên đát này cũng như họ đã từng giao thiệp chặt chẽ cùng thổ dân bản xứ. Họ (người La Mã, Ấn Độ di cư, Mã Lai, Phù Nam, v.v...) qua lại đổi chác với nhau, tỷ như vàng khối xứ Chiêm Thành (l?Tor du Cathay), lụa Trung Quốc (soie de Chine), hoặc hương liệu (épices): sa nhân, đậu khấu vùng Khmer (núi Cardamomes rất gần). Đặc biệt nhất là có một đồng vàng tìm được tại chỗ và đó là một tài liệu quý hóa nhất chứng minh cho thuyết nói trên. Đồng vàng ấy mang dấu hiệu của vua Antonin le Pieux, sinh năm 86 và trị vì tại La Mã từ năm 138 đến năm 161 Tây lịch kỷ nguyên. Hiện thời, các nhà thông thái tạm lấy chỗ tìm được cổ vật mà đặt tên cho các vật tìm thấy, gọi đồ thuộc văn minh Óc-Eo. (theo chính tả Việt Ngữ. Nếu viết theo Phạn tự và theo giọng Khmer thì là ÂK EV). Nay Óc-Eo thuộc về làng Mỹ Lâm, tổng Kiên Hảo, giáp ranh hai tỉnh Long xuyên và Rạch Giá. Từ năm 1945 có chiến tranh, sự giao thông bất tiện, thêm thiếu điều kiện bảo thủ canh gác nên người tại chỗ đã đào đã hôi rất nhiều... Khó mà tiếp tục sưu tầm, tiếc thay! (Muốn biết rành rẽ, nên chờ xem bộ luận án thi Tiến sĩ của học giả Malleret, đăng trong tập kỷ yếu Trường Viễn Đông Bác cổ (Bulletin de l?TEcole Francaise d?TExtrême-Orient))
2 ?" Nối chân Phù Nam trên vùng Thủy Chân Lạp là người Cam Bốt.
Không nói đâu xa, từ đầu thế kỷ thứ XVII, người Cam Bốt đã có mặt tại vùng Sài Gòn lâu rồi. Nhưng họ không khai thác chi cả. Họ chỉ ăn hoa lợi tự nhiên: thú rừng, lâm sản; lá lợp nhà, cây làm củi, v.v... Bằng cớ hiển hiện là khi lọt về tay người Việt, Sài Gòn vẫn là một thôn quê rừng, ruộng, vô danh.
Nghiệm ra rằng người Khmer sanh đẻ tại Nam Việt, phát âm không giống y giọng Khmer trên Nam Vang. Tình trạng này có thể so sánh lại với tình trạng người Việt vùng Cà Mau Bạc Liêu giọng nói vẫn khác giọng Sài Gòn hoặc giọng Hà Nội. Đối với tiếng Khmer, trên Nam Vang, dùng nhiều chữ ?or? có thể nói mỗi tiếng nói, gần như mỗi có đánh lưỡi. Trái lại miền Nam Lục Tỉnh, dân Khmer nuốt gần mất chữ ?or?. Tỷ dụ trên kia nói ?oPréam riet? (là 5 đồng bạc) thì dưới này họ nói ?oPéam yiel?, v.v... chưa quen tai, không hiểu họ muốn nói gì.
Bởi rứa, về danh từ ?oSài Gòn? đối với người Cam Bốt, khi họ gọi:
a) Prei Kor
(nếu họ là người Nam Vang)
b) Prei Nokor
hoặc
c) Pẹi ?" ừ ?" Ko
(nếu họ là người Khmer Lục Tỉnh)
d) Pẹi - ằng ?" ko
Khiến người Việt ta điếc con ráy và ... khó phân biệt được.
Vả trong bốn cách phát âm trên, tưởng cần ghi lại hai cách Nam Vang, có phần khoa học, đáng tin cậy hơn, nhưng trong hai cách ấy cũng chưa phân biệt cách nào đúng nghĩa của người xưa.
Prei, prey : rừng, không còn ai chối cãi.
Kor : Kô, Ku : có hai nghĩa khác hẳn nhau : Khi ?okor? là gòn, Prei-kor là ?orừng gòn?. Khi khác thì ?oKor? : ?oKũ? : boeuf, Prei-Kor tức là ?orừng bò??
Có một tỷ dụ: Bockor : bâuk kũ : boeuf à bosse: bò u. Cố Tandart, sành về Miên ngữ, lại cắt nghĩa: Nokor do ?oNagaram? tiếng Nam Phạn (Pâli), đồng nghĩa với chữ ?othành? Việt Hán tự trong các danh từ: thành thị, đô thị (cité); thành phố (ville).
Một tự vị Miên Pháp nữa dịch: Nokor: royaume : quốc. Vậy thì : Prei-Nokor là lâm quốc.
Các thuyết trên cho phép ta định chừng ?oNokor? là giọng kinh chợ, giọng các nhà hay chữ thông thái trên Nam Vang, chớ người Khmer... miền lục tỉnh, nước phèn cứng lưỡi, quen nói trại bẹ, thuở nay, để ám chỉ Sài Gòn, họ dùng một danh từ lơ lớ nghe tương tự ?oPei-ừ-ko? hay ?oPẹằng-ko? không rõ chắc được.
Bằng như có ai hỏi họ sát đề quá, để tránh cái khó, họ dùng một danh từ khác, rõ rệt không còn chối cãi và lầm lộn nữa, ấy là danh từ ?osrock yuong? ta âm ra ?oSốc Duồng? để chỉ xứ Sài Gòn(Srock biến ra tiếng Việt là ?oSốc? tức xứ của người Miên ở. Về sau, ?osốc? nghĩa là xứ, vùng. Tỷ dụ: Sốc thổ, sốc mọi, sốc việt (Sock yuong). Về danh từ ?oYuong? hay ?oYuônn? hoặc ?oduong?, chưa ai giải nghĩa nghe ổn thỏa. Có thuyết cho ?oduong? do tiếng Phạn trong ?oYuong na? tức là người ngoại kiều. Cắt nghĩa làm vậy e thông thái quá, sợi tóc chẻ làm đôi, theo ý tôi phải chăng ?oduong? do tiếng chót danh từ ?oAn nam quốc vương? của vua chúa ta dùng để xưng hô đời trước mà có. Người Khmer quen nói tiếng một, danh từ ?oAn nam quốc vương? quá dài dòng bẻ miệng, bẻ môi, khó nói, nên họ dùng gọn chữ ?ovương? cũng đủ và ?ovương? biến lần ?oyuong? v.v... Có danh từ năm 1945-1946 người Miên dùng làm khẩu hiệu là ?oCáp duồng?. ?oCáp? là chém đầu, ?oCáp duồng? là chém đầu thằng Việt! ). Lấy theo điểm này và căn cứ hai chữ nên thơ ?oSrock yuong?, thì người Cam Bốt tự ngàn xưa đã ngấm ngầm nhìn nhận đất Sào Gòn là lãnh thổ Việt Nam không chối được. Dân Khmer Lục Tỉnh là người trí óc mộc mạc chất phác, người củi lục làm ăn, không biết nói láo và không biết ngụy biện! Do các thuyết Lang sa kể trên, ta có thể kết luận:
Dưới thời đại cam-bốt-diên, Sài Gòn là nước, xứ ở giữa rừng (Prei Mokor ). Vịn theo thuyết này danh từ ?oSài Gòn?, trước định do ?oPrei Nokor? là ?orừng gòn? không vững (trong tập ?oSouvenirs historiques? cụ Trương Vĩnh Ký quả quyết người Khmer xưa có trồng gòn chung quanh đồn Cây Mai và chính người còn trông thấy vài gốc cổ thụ này tại vùng ấy năm 1885). Nay nên dịch ?olâm quốc? đúng hơn. Tóm lại. danh từ ?oSài Gòn? không ắt do điển ?oPrei Nokor? mà có.

Những thung lũng sâu không bao giờ thiếu nước,
Những trái núi to lớn bao giờ cũng có lối đi qua!

3-Theo dấu người Tàu, năm 1680 đến miền Nam, năm 1778 lập Đề Ngạn.
Từ 1680, đã có dấu chân Hán tử trên dãy đất miền Nam nhưng họ lui tới đông đảo trên vùng Sài Gòn nhất là từ năm 1778.
Tài liệu này thấy rõ ràng trong bộ sách ?oAnnuaire de la Cochinchine Francaise pour l?Tannée 1866?. Nơi trang 83 và 84 của quyển sách hiếm có này, mục nói về thành phố ?oCHỢ LỚN?, tác giả là hải quân Trung úy Francis GARNIER, thanh tra chính trị bản xứ, viết nguyên văn bằng tiếng Pháp, tôi xin sao lục ra đầy đủ sau:
?oCHOLEN.- Vers la fin du XVIIe siècle, plusuieurs milliers dr Chinois préférant l?Texil à la domination tartare, partirent de Canton, pour demander des terres à l?Tempereur d?TAnnam. Celui-ci leur désigna la Basse Cochinchine: il se débarassait de la sorte d?Tune multitude trop hardie pour ne pas devenir bientôt dangereuse, et en faisait, en même temps, l?Tavantcoureur de ses projets de conquête sur le Cambodge. Les émegrés se dirigèrent donc vers le pays de Gia Dinh, et s?Tétablirent à Mitho et à Bien Hoa. Ce dernier point se développa rapidement sous leur influence, et l?Tile Cou-lao-pho devint le pôint fréquenté où chaque année de nombreuses jonques vỉnent entreposer leurs marchandises.
?oA partir de ce moment, on voit les Chinois jouer un grand rôle dans toutes les guerres qui eurent une partie de l?TIndochine pur théâtre, et, aussi redoutés comme adversaires, imposer parfois des con***ions aux diverses parties belligérantes. Ce fut ainsi que, à peu près à la même époque, le Chinois MAC CUU s?Tempara de Hatien, sur le Cambodge, pour le compte de la cour de Húe, et recut de celle-ci, pour lui et ses descendants, l?Tinvestiture de la province dont cette ville est la capitale. Hatien devint bientôt peuplée et florissante et garde encore, aux yeux des Annamites, cette réputation d?Télégance et de civilisation dont la colonisation chinoise a toujours eu le prestige pour eux.
?oUn siècle plus tard (1773), la révolte des TÁYON qui?Tectala tout, d?Tabord dans les montagnes de la province de Qui-Nhon, et s?Téten*** repidement dans le sud, chassa de Bien-Hoa le mouvement commercial qu?Ty avaient attiré les Chinois. Ceux-ci abandonnèrent Cou-lao-pho, remontèrent de fleuve de Tan-Binh, et vinrent choisir la position actuele de CHOLEN. Cette création date d?Tenvinron 1778. Ils appelèrent leur nouvelle résidence TAI-NGON ou TIN-GAN. Le nom transformé par les Annamites en celui de SAIGON fut depuis appliqué à tort, par l?Texpé***ion francaise, au SAIGON actuel dont la dénomination locale est BEN-NGHE ou BEN-THANH.
?oMais la rébellion ne s?Tarrêta pas à la conquête de la province de Bien-Hoa: le chef des TAY-SON Nguyen Van Nhac pénétra peu après dans la province de PHAN-YEN (Gia-Dinh), battit les troupes impériales, et passa au fil de l?Tépée tous les Chinois établis à Saigon (1782).
?oIl en périt plus de dix mille, *** l?Tauteur du ?oGia Dinh Thanh thung chi?, à qui nous empruntons tous ces détails; la terre fut couverte de cadavres depuis Ben-Nghe jusqu?Tà Saigon, et comme on les jetait dans la rivière, elle en fut réellement arrêtée dans son cours; personne ne voulut manger du poisson pendant un escape de temps qui ne dura pas moins de trois mois. Les marchandises de toutes sortes appartenant aux Chinois telles que thé, étoffes de soie, remèdes, parfums, parpiers, joinchèrent la route pendant longtemps, sans que personne osât y toucher. L?Tannée d?Taprès (année Qui-Meo - 1873), le prix du thé s?Télevait jusqu?Tà 8 ligatures la livre, une aiguille coutait jusqu?Tà 1 tayen; toutes les marchandises augmentèrent de prix à proportion (Traduction AUBARET).
?oOn peut juger par ces lignes de l?historien officiel de Gia-Dinh, de l?Timportance qu?Tavait déjà à cette époque a colonie chinoise de CHOLEN, et dans quelle dépendance du commerce chinois était tombée la contrée entirère.
?oQuand GIA-LONG, maitre enfin de ces états, eut rétabli la paix dans les provinces de la Basse Cochinchine, Cholen recouvra bientôt toute son activité et toute sa richesse, et la persévérance chinoise, triomphant des restrictions commerciales et des vexations de tout genre, en fit bientôt la marché le plus important des six provinces. La défense d?Texportation étendue à presque toutes les denrées autres que le riz, l?Té*** qui limitait le nombre des Chinois, les lois somptuaires qui leur étaient appliquées, ne lassèrent ni leur habileté, ni leur génie commercial. Toutes mesures qui n?Tetaient, d?Tailleur, pour les mandarins que des occasions de corruption de plus, n?Tempêchèrent pas les Chinois de construire à leurs frais à Cholen des quais en pierre sur une étendue de plusieurs kilomètres, et de contribuer pour une part considérable au creusement de canal destiné à relier le Binh-Duong ou Vam-Ben-Nghe (arroyo Chinois) au Ruot-Ngua qui aboutit au Rach-Cat (1819). Le-Ruot-Ngua avait été lui même canalisé en 1772. En même temps, on acheva les travaux de l?Tarroyo de la Poste, dont le creusement avait été ébauché des 1755. En 1820, la route commerciale du Cambogde à Saigon par Mitho se trouva complètement terminée, et à partir de ce moment, Cholen redevint l?Tentrepôt nécessaire de toutes les denrées de cette riche zone? (Annuaire de la cochinchine Francaise pour l?Tannée 1886, pages 83-84).
Cứ theo thuyết này, người Tàu dùng thuyền buồm chuyên chở hàng hóa, tơ lụa, trái cây khô và tươi v.v... của xứ họ qua dự trữ tại Cù lao Phố (Biên Hòa) {Nông Nại đại phố.-Đến Biên Hòa, Trần Thượng Xuyên bắt đầu khai thác, chiêu nạp khách buôn Tàu, xây dựng phố phường, lót đường, làm nhà ngói vách vôi, có lầu cao hai từng liên lạc dài bờ sông trên năm dặm, chia làm hai nhai lộ, nhai lớn giữa phố đá trắng, nhai ngang lót đá ong, nhai nhỏ lót đá xanh, đường rộng lớn, người buôn kẻ bán tụ tập đông đúc, tài đi biển, ghe thuyền đậu san sát liền khúc sông, quả là một đô hội sung túc.
Năm 1778, Tây Sơn tràn vào giết gần sạch, dỡ hết luôn nhà cửa, đá gạch, của cải, làm suy sụp luôn ?oPhố? này (Tài liệu theo Đại Nam nhất thống chí, bản dịch Nguyễn Tạo, trang 25)} (Mãi về sau, họ vẫn dùng thuyền cây chạy buồm để chở lúa gạo, cá khô, trầm hương của Nam Việt qua Trung Quốc, và bận trở về Nam nếu không đủ tơ lụa hàng hóa, họ còn có sáng kiến chở đá, gạch, đồ gốm, để vừa cho thuyền đủ sức khẳm sóng ít nhồi, vừa có đủ đồ dùng để xây cất chùa chiền tại Việt Nam y một thể thức như bên xứ họ). Vào thời ấy, người Tàu vẫn là những tay lợi hại và đắc lực ám trợ mọi cách và cả hai bên vào các cuộc nội loạn miền Nam. Có thể nói hễ họ dựa vào bên nào là bên ấy có phần chắc thắng địch thủ dễ dàng. Dân chúng nể uy danh họ và kiêng sợ võ lực bạo tàn của họ, thậm chí các tay lãnh tụ đương thời: Nhạc, Huệ, Nguyễn Ánh cũng lợi dụng họ để mượn thế ?olấy giáo Tàu đâm Chệc? cho họ sát hại lẫn nhau bớt. Xét ra đời nào cũng có họ ám trợ ta chống lại Trung Quốc với danh nghĩa ?odi thần Minh Mạt?, họ là người gốc Hán tộc lại ?otả? rất sướng tay lính để đuôi sam Mãn Thanh và biết đâu chừng, trong trận Đống Đa, há chẳng có quân sĩ Tàu hươi mã tấu ám trợ vua Quang Trung đánh giặc Chệc!
Cũng như dưới danh từ hội kín, như gần đây có ?oThiên Địa Hội?, nào ?oNghĩa Hòa Đoàn?, nào ?oNghĩa Hưng Đoàn?, từ ngàn xưa họ đã từng làm mưa làm gió một thời và đánh giặc mướn cho cả hai phe, khi theo chúa Nguyễn Ánh, khi theo Tây Sơn Nhạc Huệ và về sau cùng, thì có họ núp dưới bóng cờ Đen, trợ giúp triều đình Huế chống quân đội Pháp thời Tự Đức, và núp dưới hiệu lịnh ?oTư Mắt, Phan Xích Long? phá khám cũ Sài Gòn và làm phản chống chánh phủ Đô hộ Pháp lối 1914-1915. Anh hùng bất đắc chí, sẵn tánh phiêu lưu, họ cư xử không khác các nhân vật, các ?ođại ca? trong truyện Tàu bất hủ, khi làm tướng cướp khi lại tế khổn phò nguy! Nhưng cũng bởi tánh ăn ở không minh bạch, nên khi Tây Sơn nổi dậy (1773), kéo cờ bách thắng vào Nam, thuận tay, họ bèn quét đuổi quân Tàu ra khỏi Cù lao Phố (Biên Hòa) là nơi tàn quân Minh đến lập cơ sởtừ năm 1680. Khi ấy, những khách thương Tàu mất chỗ bèn rút lui theo con sông Tân Bình (Bến Nghé), họ nhắm xem địa thế, cân nhắc kỹ càng thiên thời địa lợi và sau rốt họ lựa vùng đất ở giữa chẹn đường Mỹ Tho đi Cù lao Phố mà xây dựng tân sở, tân sở này sau trở nên thành phố Chợ Lớn ngày nay vậy. Tác giả Grancis Garnier, quả quyết: THỊ TRẤN CHỢ LỚN DO NGƯỜI TÀU TẠO LẬP VÀO NĂM 1778 ĐÂY THÔI. Thị trấn này vừa phát đạt chưa được bốn năm năm đến 1782, thì ngộ nạn lớn: năm ấy, chúa Tây Sơn Nguyễn Văn Nhạc đánh lấy được thành Phan Yên (Gia Định), thừa cơ làm cỏ sạch người Tàu một phen nữa (Sở dĩ Tây Sơn giận dai như thế, theo một giả thuyết tôi được nghe gia nghiêm kể lại, có lẽ một phần do hậu quả những cờ gian bạc lận giữa các tay tổ Tàu và Biện Nhạc năm xưa, một phần khác quan trọng hơn, là lại đã không tiếp tay chống Nguyễn Ánh mà còn tiếp tế lương phạn, v.v...). Sau trận giặc 1782, theo Trịnh Hoài Đức thuật lại, thì hàng hóa các tiệm buôn Tàu như trà, vải lụa, thuốc men, hương liệu, giấy má đủ loại bị tuôn ra bỏ bừa bãi lềnh khên ngập đường sá, hèn lâu như vậy mà không ai dám rớ dám mót lượm về xài. Qua năm 1783, giá hàng hóa vụt lên mà ngợp : kim may mỗi cây một lượng bạc, trà Tàu tám quan tiền một cân, ... Còn nói chi số binh sĩ và thường dân Tàu bị chết đâm chết lụi kể trên số muôn, thậm chí thây ma lớp nằm chật đất, ngổn ngang từ vàm Bến Nghé đến tận kinh Chợ Lớn, lớp khác bị chuồi xuống nước, xác ma da, thằng chỗng kẹo lềnh một khúc sông, làm cho ngót ba bốn tháng trường, dân nghe nhắc mà ớn xương sống không dám rớ đến miếng thịt xương thịt cá! Nhưng người Tàu quả là giống dân giàu tính nhẫn nại nhất thế giới: tính coi họ thất bại to tát làm vậy mà họ không bỏ cơ sở làm ăn. Ít lâu sau họ gầy dựng lại cơ sở Chợ Lớn, có mòi sung túc thịnh vượng hơn trước bá bội. Họ lấy đất đắp thêm bờ kinh chỗ mới tạo lập, cẩn đá thêm cao ráo và kiên cố. Và có lẽ để ghi nhớ công trạng này họ đặt tên chỗ mới là ?oTai-Ngon?, hoặc ?oTin-Gan?, mà phát âm theo giọng Quảng Đông thì nghe ra ?oThầy Ngồnn? hay ?oThì Ngòn?. Xét theo mặt chữ, thì ?oTai-Ngon?, ?oTin-Gan?, ?oThầy Ngồnn?, ?oThì Ngòn? đọc theo giọng Việt là ?oĐề Ngạn?: Đề, Đê: là cái bờ, cái đê ngăn nước.
Đề : cũng có nghĩa là nắm lấy => nghĩa bóng : nắm lấy chỗ chủ yếu. Kể ra khi đi lựa địa thế, đã là đặt cả một hy vọng lớn rồi.
Ngạn: bờ sông cao dốc.
Đề Ngạn là vùng Chợ Lớn cũ ngày nay vậy (truy ra là xóm Quảng Đông Nhai chỗ miếu Quan Đế, miếu Tam Hội).
Còn khi khác nữa, họ dùng danh từ ?oTây Cống? mà họ phát âm nghe ?oXi-cóon? hoặc ?oXây-cóon? (theo giọng Quảng), theo tôi đây là cách phát âm giữa người Tàu với nhau để ám chỉ vùng đất mà người Pháp hiểu là ?oSài Gòn?, do giọng Tàu, vùng của người Việt ăn và ở, vùng ấy tức là vùng chợ cũ Sài Gòn và đây là cách nhái giọng nói, nhại tiếng ?oSài Gòn? của ta. ?oXi-cóon? giọng Quảng viết ra Hán tự thành ?oTây Cống? như vậy là chắc chắn rồi! Xin đừng hiểu theo một văn sĩ trẻ, giàu óc tưởng tượng nhưng túng đề, ghi trên tạp chí ?oPhổ thông? độ nọ cắt nghĩa ?oTây Cống? là thành trì của vua Tự Đức ngày xưa cống hiến cho Tây !Tôi không theo phái bảo hoàng nhưng tưởng viết làm vậy, nhơ ngòi bút, nhục quốc thể, người nước ngoài cười; thêm đắc tội với tiền nhân.
Tóm lại: Tây Cống, Xi-cóon, là xóm Việt, Sài Gòn của người Nam, không phải xóm Tàu trong Chợ Lớn, tức Thầy-Ngồnn, chữ viết đọc là Đề Ngạn.
Có ý nghe người Tàu khi nói chuyện với nhau, khi rủ đi chơi vùng ?oSài Gòn?; họ nói gọn lỏn ?ohui Cái Xị?, mà ?oCái Xị? ở dây là ?onhai thị? tức ?ochợ?, hoặc giả họ nói ?oxánh cái xị? là ?otân nhai thị?, tức là ?ochợ mới?(chợ Việt mới). Khi nào muốn ám chỉ Chợ Lớn Tàu, họ lại dùng danh từ ?oThầy Ngồnn?, là Đề Ngạn vậy.
Việt ?" ta nói : Sài Gòn;
Tàu ?" họ nói : Thầy Ngồnn, Xì Cụn.
Ai muốn hiểu thế nào thì hiểu!
Gần đây hơn hết, khi hai đô thị sát nhập làm một ?oTây Cống dồn với Đề Ngạn làm một khối duy nhất?, Tàu họ dùng một danh từ hết sức gọn và sáng, ấy là Tây Đề.
Trở lại dấu vết tổ tiên Việt.
Cái lộn xộn rắc rối làm cho ngày nay chúng ta điên đầu khó biết địa điểm đâu là Sài Gòn chính thức, truy ra, cũng tại Lang sa mà có!
1. Thành Sài Gòn do Minh Mạng dạy xây năm 1836, vị trí ở gần Ba Son.
2. Chợ Bến Thành (ở gần bến và thành) phân ra hai chợ:
a. Chợ Cũ ở chỗ Chợ Vải ngày xưa cất lại bằng gạch và sườn kèo sắt, phá bỏ năm 1913.
b. Chợ Mới ?" chợ Bến Thành ngày nay ?" khởi công năm 1912 đến tháng 3 năm 1914.
3. Hai vùng này gộp lại có tên là Bến Nghé.
Trong lúc ấy thì người Tàu dùng danh từ ?oThầy Ngồnn? (Đề Ngạn) để gọi vùng buôn bán ?oChợ Lớn? và danh từ ?oXi-Cóon? (Tây Cống) để ám chỉ xóm Việt tức chợ Bến Thành (từ xưa đến 1919 sự buôn bán vẫn nằm trong tay Hoa kiều, người Việt bắt đầu qua nghề thương mãi chỉ từ 1920 về sau).
Kịp đến buổi Tây qua, đứng trước danh từ ?oBến Nghé? và ?oSài Gòn? thì hai chữ ?oBến Nghé? đối với Tây líu lưỡi khó nói quá, nên chỉ sẵn uy lực kẻ chiến thắng trong tay, Tây bèn ép các sắc dân Nam, Chà, Chệc đều phải bỏ danh từ ?oBến Nghé?, và để thay vào đó, Tây ép dùng hai tiếng ?oSài Gòn? (hồi đời Linh mục Bá Đa Lộc đã năng dùng danh từ ?oSài Gòn? trong thư tín nhưng đến lối 1860 danh từ này mới phổ biến rộng và thống nhất) vừa kêu giòn, vừa dễ đọc (cũng như họ đã đọc và nói ?oCholen? thay vì ?oChợ Lớn?, rồi đọc và nói ?oDa Kao? thay vì ?oĐất Hộ?. Dân ta bắt chứơc theo mà còn ăn nói mạnh dạn hơn nữa, cho đến ngày nay họ đi rồi mà các danh từ ngoại lai này chưa hết hẳn). Một lúc, để chọn tên dặt cho kinh đô Nam Việt, Tây đã nghĩ đến danh từ ?oGia Định? nhưng họ lại chê là di tích cựu trào, khêu gợi chuyện xưa nên họ không dùng. Kế đó, họ muốn chọn danh từ ?oBà Chiểu?, nhưng họ cũng không thâu nhận vì ?oBà Chiểu? như ?oGia Định? là tên cũ của trào xưa, họ cố tránh, lại nữa ?okhi viết lại viết tháu, hoặc dùng gởi điện tín, sợ e có khi đọc hiểu lầm là ?oBạc Liêu?thì khốn?.
Tóm lại, danh từ ?oSài Gòn? trở nên bất tử vì người Việt, người Tàu trong lúc đàm thoại với Lang sa hoặc viết thơ hay ký giao kèo với họ; một nửa chiều ý người mới, một nửa ?onịnh Tây?, bèn dùng luôn danh từ ?oSài Gòn? thay thế danh từ ?oBến Nghé?, lâu ngày quen tai quen mắt và càng phổ biến rộng thêm mãi, khiến nên ?oSài Gòn? đã soán ngôi ?oBến Nghé? và ?oBến Nghé? thỉnh thoảng chỉ còn nghe nói trong giới người cố cựu đất Gia Định chính cống mà thôi.

Những thung lũng sâu không bao giờ thiếu nước,
Những trái núi to lớn bao giờ cũng có lối đi qua!

III
PHẦN THỨ BA
Thật ra, khó mà tóm tắt trong vài câu ngắn gọn và đầy đủ về điển tích chung quanh thành và đất Sài Gòn. Muốn hiểu vấn đề này, phải chịu khó tìm dấu gót vua Gia Long trong những năm người bôn tẩu trong Nam, từ năm 1774, và theo dõi các vì vua chúa nhà Nguyễn đến năm khia chiến cùng binh Pháp là năm 1859.
Phần này chia ra:
1. Thời đại Nguyễn Ánh (từ năm 1774 đến năm 1820). (Nguyễn Phúc Ánh xưng chúa từ 1774-1802, tức là vị hoàng đế lấy đế hiệu Gia Long từ 1802-1820).
(Xem một đoạn tả về vài nét ăn thói ở dưới triều hai vua Gia Long và Minh Mạng lúc quan Tả quân còn làm Tổng trấn tại Gia Định);
2. Sau năm biến cố 1859;
3. Tây đến Tây đi (dứt trước năm ký hiệp định Genève 1954).
1. Sài Gòn dưới trào Nguyễn Ánh (1774-1820)
Cõi Nam, đến năm 1772, Chúa Nguyễn đóng đô ở Huế. Lâm cảnh lưỡng đầu thọ địch, trên thì Chúa Trịnh Sâm sai tướng binh đánh xuống, dưới lại bị quân Tây Sơn nổi dậy, giết lên.
Qua năm 1774, Nguyễn Duệ Tông cùng hai cháu là Mục Vương và Nguyễn Ánh phải rời Huế đào tỵ vào Đồng Nai.
Từ năm 1774 đến năm 1789, ngót 15 năm, Chúa Nguyễn Ánh bị Tây Sơn đánh đuổi, chạy gần khắp nơi, khi thì về nương náu vùng Sài Gòn, mà về như vậy ở cũng không được lâu, khi lê gót lưu vong khắp miền Cà Mau (lúc bấy giờ gọi là Đông Xuyên), khi lại chạy ẩn trốn ngoài hòn Phú Quốc (1782-1786). Mỗi năm cứ đến mùa gió thuận thì binh Tây Sơn trẩy thuyền vào Nam ruồng kiếm, quyết tận diệt dòng Nguyễn Phúc.
Chúa Nguyễn Ánh ẩn núp miền Nam còn để lại nhiều cảm tình trong dân chúng. Cho đến ngày nay, người lục tỉnh còn cữ đặt tên con đứa đầu lòng luôn luôn là ?othứ hai? rồi ?othứ ba?, ?othứ tư?, v.v... vì kiêng chữ ?ocả? riêng dành tưởng niệm ông Hoàng Cả là Đông Cảnh.
Trong thú chơi ấm chén, di tích ?oGia Long tẩu quốc? còn ghi lại ở vài bộ chén trà cổ, tôi biết có đến ba kiểu vẽ khác nhau. Cả ba kiểu đều vẽ hình một khách lữ hành đứng độc thân bờ sông bên kia, tựa hồ đang chờ một chiếc thuyền con lững lờ giữa vời ra rước khác nhau chăng là tại hai câu thi:
Một bộ chén thì:
?oBình kiều nhơn hoán độ,
Chuyển lực tiểu thuyền lai.?
(Cầu vững, người kêu đò, ra sức, thuyền lại gần).
Một bộ chén khác nữa thì:
?oNgư gia độ hoàng gia,
Âm tinh ngộ đế tinh.?
(Ông chài độ ông vua, sao âm gặp sao đế).
Bộ thứ ba vẽ y hai bộ trước duy không có đề thi.
Nghiệm ra bộ ?oBình kiều...? có lẽ cổ hơn bộ ?oNgư gia?, nhưng cũng không có gì dám quả quyết. Trái lại bộ ?oNgư gia...? nói sát đề hơn, tuy phải giọng cao kỳ đế vương khó chịu! Còn bộ ba, khỏi nói, khi hai bộ trước thông dụng rồi, ai ai đều thuộc điển tích nằm lòng, cắt nghĩa nữa là thừa nên chi thợ vẽ bỏ không đề thi, vô ích. Tôi gặp cả thảy có trên vài chục bộ rã rời, còn trơ trọi cái đĩa bàn lẻ loi, không thấy bộ nào men già dặn cổ kính, có lẽ toàn mới ký kiểu vào thời Tự Đức hoặc gần đây: một dĩa đẹp tuyệt, rạn da rắn, nét vẽ thần tình, thì hiện chủ nó, ông bác sĩ H. mua được tại Huế, đã mang luôn về Pháp, mất dạng biệt tích cho mỹ thuật xứ sở. Nay Viện Bảo Tàng Sài Gòn có đủ hai kiểu dĩa vẽ tích này, bày tại phòng triển lãm mỹ thuật Việt. Tháng Ba dương lịch 1960, tình cờ tôi mua được một chén tống và hai chén quân vẽ tích này (thiếu một chén quân và một dĩa bàn). Hiện dưới đáy đề ?oTân Sửu? (1841). Theo tôi, đây là bộ chén cổ nhứt kiểu ?oGia Long tẩu quốc? do sứ bộ năm đầu Thiệu Trị sang Tàu mang về.
Năm 1789, Nguyễn Ánh cả thắng Tây Sơn, thâu được Sài Gòn và ra lịnh xây đắp thành trì thêm kiên cố. Tính ra thành này xây năm Canh Tuất (1790) đến năm Minh Mạng thứ 16 (1835) thì bị hạ, vỏn vẹn dùng chỉ bốn mươi lăm năm, uổng quá! Về sau sử sách gọi đây là ?oGia Định phế thành?.
Năm 1784, linh mục Bá Đa Lộc đưa Hoàng tử Cảnh sang Pháp quốc định cầu cứu viện, chuyển về năm 1789 (14-07-1789) Bá Đa Lộc dẫn đường cho một số võ quan và quân nhơn Pháp, nhơn tránh nạn Cách mạng đảo chánh đột khởi một ngày nào đó bên xứ họ, nên tình nguyện đàu quân dưới cờ Nguyễn Chúa. Thành Sài Gòn do Gia Long ra lịnh xây cất là do quan Oliver de Puymanuel (cũng có sách viết de Puymanel) ?" ông này Việt danh là ?oÔng Tín? (Ngày 15 tháng 5 năm thứ 51 Cảnh Hưng (27-06-1790) de Puymanuel được Nguyễn Chúa sắc phong ?oKhâm sai cai đội Thạnh oai hầu? ?" Bulletin de Société des Etudes Indochinoises năm 1935, trang 37) xây theo kiểu Vauban : thành xây tám góc theo Bát Quái, chữ gọi ?oQuy Thành?. Vách cao mười lăm thước mộc, tính ra lối bốn thước tây lẻ tám tấc (4m80), toàn bằng đá ong Biên Hòa kiểu ?olục lăng?. Hiện mớ đá này còn lưu trữ tại kho của Viện Bảo Tàng trong vườn Bách Thảo để làm dấu tích (những tảng đá lưu lại đo được 0,34 x 0,34 x 0,11m).
Theo ông Trương Vĩnh Ký kể lại thì trung tâm thành 1790 ở đúng trung tâm nhà thờ lớn Đức Bà hiện nay, nơi đây thuở xưa có dựng một cây cờ lịnh to lớn. Theo ông L.Malleret đã nghiên cứu kỹ càng thì cờ lịnh này phải đặt lối trên con đường Hai Bà Trưng mới trúng chỗ, vì thuở đó đường này là trung tâm đạo chia thành Gia Long làm hai phía bằng nhau (B.S.E.I năm 1935, trang 45). Cũng trong tập B.S.E.I năm 1935 này, nơi trang 53, tác giả kể khi xưa lúc đào nền móng để xây nhà thờ Đức Bà có gặp một lớp tro, cây, gạch và đá cháy lụn vụn dày trên ba tấc tây (0m30), định chừng đó là di tích kho lương mễ của giặc KHÔI bị binh lính Minh Mạng đốt năm 1835 khi phá Quy Thành. Trong đống tro này, thợ đào đất đã gặp lềnh kềnh ngổn ngang nào xác tiền điếu, tiền kẽm bị lửa cháy ra khối kẹo quánh lại, nào đạn súng to bằng gang sắt, bằng đá khối, nào hài cốt trẻ con còn đựng trong hũ trong vò.
Cứ theo tài liệu Trương Vĩnh Ký thì bốn vách Quy Thành, ám theo bốn hướng, có thể nói ở lọt vào:
1. Đông : đường Lê Thánh Tôn;
2. Tây : đường Nguyễn Đình Chiểu;
3. Bắc : đường Đinh Tiên Hoàng;
4. Nam : đường Nam Kỳ Khởi Nghĩa;
Tám cửa Phan Yên Thành này còn ghi tên để lại rành rẽ. Đây là tài liệu theo ông Trương Vĩnh Ký:
Đông môn, cũng gọi là Cửa Tiền gồm hai cửa:
- Gia Định môn, day mặt ra hướng chợ cũ Sài Gòn;
- Phan Yên môn, trên con đường bọc theo kinh Cây Cám (nay đã bị lấp mất);
Tây môn, cũng gọi là Cửa Hậu, gồm hai cửa:
- Võng Khuyết môn (ở lối cầu Bông);
- Cung Thình môn (ở lối rạch Thị Nghè) (theo P.Ký)
Bắc môn, cũng gọi là Cửa Tả, gồm có:
- Hoài Lai môn (trổ về rạch Thị Nghè);
- Phục Viễn môn (cũng trổ về rạch Thị Nghè);
Nam môn, cũng gọi là Cửa Hậu, gồm có:
- Định Biên môn (lối ngã tư Nam Kỳ Khởi Nghĩa với Nguyễn Thị Minh Khai);
- Tuyên Hóa môn;
Theo Đại Nam Nhứt Thống Chí, thì ?oQuy Thành? có tên khác là Gia Định kinh (sau vì phá bỏ nên lại gọi ?oGia Định phế thành?) ở về địa phận làng Tân Khai ?" Bình Dương và xây năm Canh Tuất (1790), vừa giống Bát Quái vừa giống hình Hoa sen.
Theo bộ này, thì tám cửa thành là:
Đông:
- Trấn Hanh (Chấn Hanh);
- Cấn chỉ;
Tây:
- Tốn Thuận;
- Đoài Duyệt;
Bắc:
- Khôn Hậu;
- Khảm Hiểm;
Nam :
- Kiền Nguyên (Càn Nguyên);
- Ly Minh;

Trong thành đếm được dọc ngang tám con đường cái.
Thành, chu vi đo được:
- Từ Đông qua Tây : 130 trượng 2 xích (tùy theo thời đại mà xê xích khác nhau, ông bạn lão thành Vi Huyền Đắc đọc đến đây đề nghị lấy chiết trung một xích là 40cm để tiện chuyển ra thước tây)
- Từ Bắc qua Nam: cũng y như thế.
Thành xây hướng về Đông Bắc và cao độ 1 trượng 3 xích có ba bậc.
Bề cao của chân tường dầy bảy trượng năm xích.
Trong thành đặt nhà Thái miếu và kho về bên tả, bên hữu là xưởng trại, ở giữa là hành cung.
Trại lính thì bố liệt chung quanh; trong để quân túc vệ ở, trước sân có trụ cờ ba tầng, cao 12 trượng 5 thước, trên có Vọng đẩu bát giác tọa (tháp canh) ở bên treo thang dây, trên đẩu có quân thủ vọng ngồi gác, có việc gì quan ngại thì ban ngày treo cờ hiệu, ban đêm treo đèn hiệu, quân đội tuân theo đó làm hiệu lệnh điều khiển.
Hào thành sâu 14 xích; bề ngang 10 trượng 5 xích; chu vi 794 trượng. Có xây điếu kiều, ngoài kiều có đắp thạch trại.
Năm Tân Dậu (1801), đại binh Nguyễn Ánh thâu được thành Phú Xuân (Huế). Vương sai tháo gỡ sườn nhah Thái miếu ở Sài Gòn chở ra Huế dựng lại (định cho mấy năm đời đầu Gia Long, chưa tuyển được danh mộc tốt nên phải chở Thái miếu từ Sài Gòn ra Huế xây dựng lại như thế). Từ đây thành Sài Gòn lọt xuống hàng ải trấn thủ miền Nam, không còn là kinh đô Nguyễn triều nữa. Nhưng đến năm Quý Dậu (1813), Gia Long sai Nguyễn Văn Nhân và Trịnh Hoài Đức lập hành cung tại Sài Gòn, có xây gác chuông và gác trống hai bên tả hữu, định chừng chưa bỏ ý trở vào Nam và vẫn có lòng thiết lập triều đình tạm trong này ngộ khi hữu sự. Sau tòa hành cung, có dinh quan tướng súy. Tại cửa Ly Minh có xây gác cao đặt tên gác Thân Minh. Nơi ba cửa Kiền Nguyên, Ly Minh và Tốn Thuận có đặt trại lính lợp ngói vách sơn đỏ.
Qua đời Minh Mạng, có lịnh đổi tám cửa thành:
Trấn Hanh đổi làm Phục Viễn,
Cấn Chỉ ?o Hoài Lai,
Tốn Thuận ?o Tĩnh Biên,
Đoài Duyệt ?o Tuyên Hóa,
Khôn Hậu ?o Củng Thần,
Khảm Hiểm ?o Vọng Khuyết,
Kiền Nguyên ?o Gia Định,
Ly Minh ?o Phiên An.
Trong quyển ?oSouvenirs historiques?, ông Trương Vĩnh Ký theo lời truyền khẩu của các cụ già từng biết thành năm 1790, đã ghi tên các cửa thành, nhưng địa điểm lại ghi khác (có lẽ vì không dọ lại với địa đồ). Nay tôi xin tóm tắt các tài liệu làm một bảng như sau:
Tên các cửa thành đặt từ đời Gia Long:
Đông Tấn (Chấn) Hanh
Cấn Chỉ
Tây Tốn Thuấn
Đoài Duyệt
Bắc Khôn Hậu
Khảm Hiểm
Nam Kiền Nguyên
Ly Minh
Đức Minh Mạng đổi lại:
Phục Viễn
Hoài Lai
Tĩnh Biên
Tuyên Hóa
Củng Thần
Vọng Khuyết
Gia Định
Phiên An
Theo ông Trương Vĩnh Ký:
Phục Viễn môn) cửa tả
Hoài Lai môn) Bắc môn?
Định Biên môn) cửa hữu
Tuyên Hóa môn) Nam môn?
Cung Thìn môn) cửa hậu
Vọng Khuyết môn) Tây môn
Gia Định môn) cửa tiền
Phan Yên môn) Đông môn
Như đã thấy, trên bản phương hướng không y và tên cửa thành cũng có đổi thay, tôi xin giữ đúng để các nhà khảo cứu tự so sánh và tìm hiểu lấy.
Đời quan Thượng (Lê Văn Duyệt) sai nối vách thành lên cao 1 thước 5 tấc dùng toàn đá ong kiên cố vì vậy sau này bị khép vào tội tự chuyên và có ngoại tâm.
Năm 1832 (Minh Mạng thứ 13) vua sai đổi tên là Phiên An Thành (Phan Yên).
Năm 1833, Lê Văn Khôi làm phản, chiếm thành được ba năm.
Năm 1835 (Minh Mạng thứ 16), binh triều hạ thành Phiên An.
Vua Minh Mạng vì giận giặc Khôi chiếm cứ mấy năm nên dạy phá bỏ Quy Thành của Gia Long xây cất năm 1790. Qua năm thứ 17 (1836), Minh Mạng ra lệnh xây thành khác ở về hướng Đông Bắc Quy Thành.
Chiếu theo bản dịch Gaspardone của bộ Gia Định thông chí Trịnh Hoài Đức thì thành 1836 có bốn cửa, chu vi 429 trượng, cao 10 trượng 3 thốn, hào thành sâu 7 xích, bề ngang hào 11 trượng 4 xích. Thành 1836 tại làng Nghĩa Hòa ?" Bình Dương.
Chính thành 1836, đến năm 1859 thì bị binh Pháp lấy được; Pháp gọi thành 1836 là ?oCitadelle de Saigon?. Đến năm 1859 thành bị hạ bình địa, tính ra xây năm 1836, hạ năm 1859, thành thử chỉ đúng vỏn vẹn hai mươi ba năm, còn vắn số thua Quy Thành của vua Gia Long nữa (Quy Thành, xây năm 1790, phá năm 1835 => 45 năm).
Nghĩ ra Minh Mạng phòng ngừa hậu hoạn, sợ một trận giặc Khôi tái diễn, nên phá Quy Thành còn có chỗ chế. Tuy vậy, người còn biết mót vật liệu thành cũ dùng vào việc tân tạo thành mới 1836. Đến như binh Tây, đoạt được thành ?oCitadelle de Saigon? kiên cố, mới ràng ràng, nếu họ có chút óc ?otồn cổ? và ?othẩm mỹ?, họ nên dành cho hậu thế biết lối kiến trúc xưa này mói phải. Té ra họ cũng sợ vu vơ, e cho một ngày kia người bản xứ sẽ dùng thành này chống lại nên họ sai châm lửa đốt tiêu. Ngày 8 tháng 3 dương lịch năm 1859, quân sĩ Pháp đặt 35 ổ cốt mìn phá tan tành Thành 1836 chỉ còn mấy đống gạch đá vụn; đối với lịch sử thật là một lỗi lầm không nhỏ.
Quân đội Pháp làm thống kê để lại chỉ cho ta biết trận hỏa thiêu này đã tiêu hủy một cách đáng tiếc:
- Hai mươi ngàn (20.000) cây súng tay đủ cỡ, và một số binh khí như gươm giáo v.v... nhiều không thể đếm.
- Tám mươi lăm (85) thùng thuốc súng và vô số kể nào bì súng, hỏa pháo, diêm sanh, tiêu thạch (salpêtre), chì v.v...
- Một số lúa trữ trong kho đủ sức nuôi từ sáu đến tám ngàn (6.000 ?" 8.000) nhân khẩu trong vòng một năm.
- Lại với một số tiền bản xứ (điếu và kẽm) để trong kho ước định và trị giá bằng 130.000 quan tiền lang sa thời đó.
Về lúa đốt bỏ, có sách đã trị giá trên ba triệu quan Pháp (3.000.000 francs) và thuật lại rằng có nhóm Hoa kiều trong Chợ Lớn đưa đè nghị xin mua mà tướng Rigault de Genouilly không chấp nhận sợ rằng số lúa này không may lại lọt vào tay binh lính Việt thì khác nào giúp giáo cho giặc. Thà cho họ đốt bỏ số lúa mà bọn Hoa kiều trả giá đến tám triệu quan (8.000.000 francs). Ba năm sau, đến 1862, trận lửa đốt lúa còn ngún ngấm ngầm... Ông Charles Lemire thuật lại rằng: ngày 27 tháng Giêng năm 1862, ông có thí nghiệm, thử thọc cây gậy cầm tay vào đống tro tàn, khi rút gậy ra thì đã cháy thành than (Bulletin de la Société des Etudes Indochinnoises, năm 1935, trang 8). Charles Lemire thuật tiếp rằng về sau chính bên phe Pháp có người tỏ ra hối tiếc hành động hủy hoại vô ích của Thủy sư Đề đốc Rigault de Genouilly nhưng đã muộn (B.S.E.I. 1935 kể trên, trang 96-97). Cho hay làm tướng đi chinh phục nước khác, có hạng còn chút lương tâm, hạng khác chỉ biết giết chóc, tàn phá, sát hại.
Sau khi triệt hạ thành ?oCitadelle de Saigon?, binh lính Pháp dùng sắt và vôi gạch xây thành lính ?oSơn đá? của họ, tục danh ?oThành 11è R.I.C? (Caserne du Onzième Régiment de l?TInfanterie Coloniale ?" Trại Bộ Binh Thuộc địa đội thứ 11).
Năm 1859 binh Pháp đổ bộ, do ngả Luro (Cường Để, nay là Đinh Tiên Hoàng) kéo lên công hãm thành Việt. Lúc đổ bộ, tàu chiến Pháp thả neo tại công trường Mê Linh. Trào Pháp đặt tên là Place Rigault de Ginouilly, có dựng tượng đồng to lớn để ghi chiến công Thủy sư Đề đốc này. Cũng vì thế, chỗ này xưa gọi ?oMột Hình?. Tương truyền những đêm mưa bão có bóng lão hình đồng hiện hình gọi đò qua sông. Trời đánh nhiều lần, lão không hầy hấn, tưởng vậy mà ?obền gan cùng tuế nguyệt?, không ngờ kịp năm đảo chính 1945-1946, thanh niên lôi lão, hạ bệ lão xuống, nấu chảy ra bì súng bắn trả hận năm xưa.
Theo Gia Định thông chí thì năm 1777 (Đinh Dậu) Gia Long thâu phục được Sài Gòn, năm 1779 (Kỷ Hợi) sai tu định địa đồ lập địa giới dinh Phiên Trấn. Năm 1790 (Canh Tuất) đắp thành bát quái trên gò cao thôn Tân Khai, tổng Bình Dương gọi đó là Gia Định kinh. Niên hiệu Gia Long nguyên niên (1802), cải tên Phủ Gia Định làm Trấn Gia Định, đặt Trấn quan thống trị. Qua năm thứ 7, cải làm Gia Định Thành do một Phó Tổng Trấn thống trị, gọi trấn Phiên An gồm luôn Biên Hòa, Định Tường, Vĩnh Thanh, Hà Tiên lại kiêm lãnh luôn trấn Bình Thuận.
Năm Minh Mạng thứ 13 (1832), đổi Gia Định Thành làm Phiên An Tỉnh Thành, đặt chức An Biên Tổng đốc thống trị hai tỉnh Phiên An và Biên Hòa. Năm Minh Mạng thứ 15 (1834), mang danh Nam Kỳ Lục Tỉnh. Năm thứ 17 (1836), xây thành mới đổi danh là Gia Định Tỉnh. Đổi An Biên Tổng đốc làm Định Biên Tổng đốc.

Những thung lũng sâu không bao giờ thiếu nước,
Những trái núi to lớn bao giờ cũng có lối đi qua!

Được vetgia sửa chữa / chuyển vào 13:20 ngày 20/02/2003

Địa thế Sài Gòn
Nhìn trên địa đồ, ta thấy rõ địa thế Sài Gòn khá gọi là hiểm trở:
a) Thuở xưa khi chiến tranh còn ?ohiền?, đánh bộ thì lính đi chân không, binh khí thì dùng dao mác, mã tấu, chà gạc, đánh thủy thì trông cậy nơi thuyền buồm, cung tên... Súng đồng nếu có thì bắn không xa, đạn đá đạn sắt làm sợ nhiều hơn giết chết. Vì thế, vị trí Sài Gòn đúng là hiểm yếu, kiên cố nhờ ở giữa trung tâm các ngọn ?osông sâu nước chảy? và giữa các đường lộ ?obủa giăng như lưới nhện?.
b) Nhờ ở cách biển tám mươi chín cây số ngàn (89km) nếu tàu chiến tàu ô ở ngoài khơi kéo vào thì Sài Gòn có đủ thời gian thủ thế và nghênh chiến. (Position de Saigon.-à 10.47 lat.O.-106.38 long. E. Greenwich, à 89 km du Cap St.-Jacques, 13.550 km de Marseille (7.316 miles) par mer, 12.000 km de Paris par air, d?Taprès Indochine modern d?TEug. Teston et Maur. Percheron, lib, de France, Pais, page 454)
c) Nhờ đóng ở trên gò trên nổng, cao hơn mặt biển trên mười thước có hơn, Sài Gòn có sẵn hai hào thiên nhiên che chở là sông Thị Nghè và sông Bến Nghé. Tuy vậy, năm 1859 rạch Thị Nghè không đủ sức ngăn tàu sắt của Đề đốc Rigault de Ginouilly và đã để cho tàu Pháp xáp cận thành ...; nhưng bình nhật nếu có phòng bị thả chông, nhận chìm xác ghe xác thuyền chở đá chẹn ở lòng sông cho thật nhiều, thì đủ ngăn sức giặc đường thủy một thời gian.
d) Sài Gòn có sự ủng hộ của nhiều đồn bao bọc xung quanh. Các đồn này nối liền nhau bởi các sông rạch bủa tứ giăng rất là thuận tiện và hiệu nghiệm. Vì bài biên khảo này có tính cách ?othường đàm?, nên không sao chép tên các đồn, đã được ghi rõ trong quyển Đại Nam nhất thống chí (Lục tỉnh Nam Việt), bản dịch Nguyễn Tạo, do bộ Quốc gia Giáo dục, Nha Văn hóa xuất bản năm 1959.
e) Thành Sài Gòn được tiện lợi là kề vựa lúa miền Nam, tức Chợ Lớn. Nếu chẳng may bị địch vây khổn thì ít lo nạn đói. Vả lại, Sài Gòn có chứa rất nhiều nước lọc thiên nhiên dưới đất sâu, hễ đào giếng là có nước ăn nước dùng rất tốt, không sợ nạn thiếu nước.
Tóm lại, ngày trước chiến tranh, chiến cụ còn theo lề lối xưa, nên vị trí và địa thế Sài Gòn thật là đắc thế. Ngày nay, tuy chiến lược đã đến thời kỳ nguyên tử, nhưng nhờ đứng giữa ổ nhện đường lộ tứ giăng, thêm có phi cảng rộng lớn, nên sự bành trướng và phồn thịnh của Sài Gòn càng tăng thêm mãi mãi chớ không bớt.
Thử nhắc lại vài nét ăn thói ở thời Quan Lớn Thượng
Quan Tả quân Lê Văn Duyệt làm Tổng trấn Gia Định Thành trước sau hai kỳ:
- Lần đầu, từ năm 1813 đến năm 1816, rồi được chỉ triệu về kinh để bàn nghị về ngôi Thái Tử.
- Lần sau, từ năm 1820 đến năm quy thần, tức năm 1832 [Về ngày quy thần của Lê Tả quân, ít người biết rành. Quyển Điều cổ hạ kim thi tập của Nguyễn Liên Phong, soạn năm 1915, trang 27, ghi rằng: ?oNgài (Lê Văn Duyệt), tuy đau sơ sịa, song biết mình đại mạng dĩ định, bèn trối với Đỗ phu nhơn, nhưng cùng các tướng sĩ bộ hạ thì trối sơ vài lời vậy thôi. Bước qua ngày ba mươi, tháng Bảy năm Nhâm Thìn (1832) ước chừng hai giờ khuya (giờ Sửu) Ngài tắt hoi, thọ bảy mươi, hiện nay ngày Mồng một tháng Tám là ngày kỵ. Lúc tắt hơi, thì bốn phía Xóm Chợ Đũi và nội làng Xuân Hòa, các quân lính đều ngó thấy sáng rực một đường dài lớn như cây lụa điều từ trong dinh bay xẹt ra, bay chậm chậm rồi phăng phăng bay lên hoài, trực chỉ mặt trời lặn hồi lâu biến mất.? ].
Tả quân bao giờ cũng nêu cao chủ quyền nhà vua. Mỗi năm đáo lệ, có hai lễ lớn: lễ triều kiến Vua vào đầu xuân nhựt và lễ hành binh. Tả quân giữ đúng lệ và rất nghiêm về mặt nghi tiết. Ngoài việc đúng năm vua Miên phải nạp lễ cống không được chậm trễ, bổn phận vua Miên phải sang chúc thọ vua Việt tại thành Phan An mỗi dịp Nguyên đán. Cứ đêm ba mươi Tết, vua Miên phải có mặt tại thành đê kịp sáng hôm sau đúng canh năm thì cùng Lê Tổng trấn hành lễ chúc thọ tại Vọng cung. Ông Trương Vĩnh Ký kể lại trong ức lục ?oSouvenirs historiques? rằng có một năm, vua Miên xuống dự lễ, thay vì ở trong thành Phan An, lại vào Chợ Lớn nghỉ đêm, bởi rứa, hôm sau lúc trống canh điểm năm dùi Tả quân và tiểu triều hành lễ tại Vọng cung thì vắng mặt vua Miên. Tả quân nhứt định không chờ, đến khi lễ tất, vua Miên mới đem lễ vật tiến vào, Tả quân chiếu điển lệ, phạt vạ vua Miên phải nộp đủ ba ngàn lượng bạc mới cho về nước.
Ngoài ra, cứ ngày mồng sáu tháng Giêng, thì Tả quân làm lễ ?oxuất binh?(muốn gọi ?ora binh?, ?ohành binh? đều được). Dịp này, người ta ra lệnh đòi hêt các cơ binh đóng ở ?oLục Tỉnh? (nói cho gọn, chớ kỳ thực danh từ ?oNam Kỳ Lục Tỉnh? chỉ có từ năm 1834 - Minh Mạng thứ 15) về để Người (Tả quân) duyệt nơi Đồng Tập trận cũng gọi ?oMô Súng? sau này mới gọi là Mã Ngụy.
Lễ này diễn ra để thị oai với các nước lân bang (Cao Miên, Xiêm La?) vừa để võ an dân tâm, vì thuở ấy dân tình chất phác vẫn tin tưởng quỷ thần và hiểu rằng đàu năm có diễn oai lực binh quân làm vậy thì trong xứ suốt năm dân sẽ được bình an vô bịnh, bởi tà ma quỷ mỵ đều khiếp sợ oai võ của Tả quân.
Ngày mồng sáu tháng Giêng, Tả quân tắm gội trai kỳ, gnồi kiệu đến Hành cung làm lễ chúc thọ vua rồi phát ba tiếng súng tiền hô hậu ủng, lên kiệu thẳng Đồng Tập trận, khi binh gia rần rộ kéo ra do ngả Gia Định môn, khi khác lại do cửa Phan Yên, từ đó xuống ngả Chợ Vải (tên xưa của xóm Chợ cũ Sài Gòn ngày nay) để trở lại đường Cửa Hữu (Nam Kỳ Khởi Nghĩa), và trực chỉ lên Mô Súng. Lễ diễn binh hoàn thành, ông Lớn Thượng (tên kính trọng của dân Nam tặng Đức Tả quân) đe liệu một vòng chung quanh Quy Thành, ghé viếng cơ xưởng Thủy quân rồi trở về dinh là giải tán. Trong khi ra quân, thì trong thành dân cư vọng bàn hương án đốt pháo, thắp hương, cốt mượn lễ ra quân để bày lễ tống quái trót thể. Thuở ấy, quân lịnh của Tả quân rất nghiêm mỗi khi hành quân thì những người có tang khó, nhứt là người đàn bà bụng mang dạ chửa, đều phải lánh xa. Đi trước đám quân sĩ, có lịnh nạt đường và quân cầm đồ nghi trượng: hai thanh mác trường, hai ngọn cờ tiết mao, hai trái dùi đồng, hai phủ việt (búa hoặc rìu), hai cái biển, một khắc chữ ?oTĩnh Túc? (im lặng cung kính), một đề ?oHồi Tỵ? (tránh đi) tức để cho thần dân biết trước mà đề phòng tránh mặt và sửa soạn chuẩn bị lễ rước cho oai nghi.
Một kỳ khác nữa, nhơn lễ ?oTrùng ngũ? (mồng 5 tháng 5), Tả quân xuất thành để hành lễ ?otịch điền? (hạ tịch) bên Thị Nghè. Tịch điền ở vào vùng này đã mất dấu vì gần đây dân cư đã xây cất nhà cửa lên trên. (Những chuyện về Tả quân còn nhiều nhưng trong tập này khảo về Sài Gòn, xin miễn kể).
Chúa Nguyễn Ánh đóng đô tại Sài Gòn trước sau hai mươi năm (1779-1801), và mỗi năm, cứ mùa gió thuận thì kéo binh từ Gia Định ra nghinh địch cùng Tây Sơn vùng Bình Định Quy Nhơn. Năm 1801, chúa Nguyễn thống nhất Bắc Nam, tức vị xưng đế hiệu Gia Long, từ khi định đo tại Huế, mới thôi ở Sài Gòn và thành này từ đó xuống địa vị một trấn biên thành.
2) Sài Gòn dưới trào Minh Mạng (1820 - 1840)
Chỗ này có tựa là SG dưới trào MM nhưng tôi không thấy nói về chủ đề này. Do không liên lạc được với tác giả nên không biết cụ thể về điều này, do đó tôi chỉ post nguyên văn.
Ngày nay nhắc lại thì tòa Hành cung đã không còn duy cứ theo dấu tích để lại thì lọt giữa đường Thống Nhứt hiện tại. Địa điểm phủ tướng súy, tức là dinh Tả quân, truy ra thì ở gần nhà linh mục Bá Đa Lộc và gần bộ Ngoại giao hiện thời (đường Alexandre de Rhodes) chạy dài ra sau dinh Tổng thống (dinh Thống Nhất hiện giờ) ?" vì thế cho nên cái hoa viên Tao Đàn xưa tách ra còn mang tên riêng là ?oVườn Ông Thượng?. Còn tư dinh của Tả quân phu nhơn (tộc danh : bà Đỗ Thị Phẫn) thì lọt trong vòng rào dinh. Về vườn Tao Đàn, danh từ Pháp xưa gọi ?ovườn Bồ rô?. Nội cái tên Tây này, thú thật tôi cũng không rõ điển tích rành rẽ. Có người cắt nghĩa chỗ ấy xưa có làm một cái ?opréau? (sân chơi trường học hay tu viện) hoặc ?obureau? (văn phòng) gì đó, cho nên dân ta dựa theo bèn chế ra danh từ ?oBờ Rô? để gọi làm vậy. Thiết tưởng thà tôi chịu dốt, mặc người cười, còn hơn lòe các học hữu và nhóm thanh niên bằng một cách giải nghĩa gượng ép và không căn cứ. Tiếc cho một di tích vừa hơn trăm năm mà đã phai mờ trong trí nhớ của người trong nước. Riêng theo tài liệu của ông giáo Trần Văn Xường, do ông Lê Ngọc Trụ thuật lại, thì ?oBờ Rô? có lẽ do ?oMoreau? ta đọc trại đi, và cứ theo ông Xường ?oMoreau? là tên của người quản thủ Pháp đầu tiên được cắt chăm nom vườn này. Dẫu thế nào, theo tôi danh từ ?oBờ Rô? chưa được diễn giải một cách ổn thỏa. Nhưng dầu chi đi nữa, ta không nên cắt nghĩa càn bừa. Tiện đây tôi yêu cầu các học giả nên thận trọng lời diễn luận chẳng khá làm tàng bịa đặt tên ?onhà thương Đầm Đất? (như trong một tờ tạp chí kia), trong lúc dưỡng đường Grall được cât xây trên một đồn đất thật sự, ai ai cũng rõ biết, và cũng không nên vì thấy gần Sài Gòn có những chợ : ?oÔng Lãnh?, ?oBà Chiểu?, ?oBà Điểm?, ?oBà Hom?, ?oBà Rịa?, ?oBà Đen? rồi đề quyết Năm Bà vốn là thê thiếp của ông Lãnh binh nọ. Tội chết đa! Tuy người mất rồi không nói được, chớ còn người cố cựu nữa chi? Bạn thân tôi, ông Sơn Nam có kể cho tôi nghe gần Cái Bè, trên con đường đi về Hậu Giang, có một khúc quanh gọi ?oKhúc quanh ông Cọp?. Nhiều học giả chưa gì vội nói hớt, cắt nghĩa: ?oXưa ở vùng ấy, cọp rất nhiều, nên dân bản xứ lấy đó đặt tên?. Theo ông Sơn Nam chịiu khó điều tra kỹ càng; rõ lại mấy chục năm về trước hãng bán tủ sắt hiệu ?oBAUCHE? có quảng cáo cho thứ tủ này bằng một bảng lớn dựng tại khúc quanh đó; trên bảng vẽ hình một con hổ to ngồi chồm hổm trên đầu tủ, một tay thò xuống cố cạy nắm tủ ?oBAUCHE? (nhãn hiệu ?ocon cọp?) cạy hoài mà không sao cạy được, đủ biết tủ sắt kiên cố bực nào. Dân quê trong vùng qua lại tháy bảng vẽ cọp nhan nhản tại khúc quanh, trong khi nói chuyện bèn gọi tắt chỗ ấy là ?okhúc quanh ông Cọp?. Chuyện chỉ có bấy nhiêu, không nên lắm sự!
IV
PHẦN THỨ TƯ
TRỞ LẠI VẤN ĐỀ TÌM HIỂU THÊM VỀ VỊ TRÍ SÀI GÒN
Có cả thảy mấy vị trí mang tên ?oSài Gòn? và tùy thời đại xoay hướng đổi chỗ như thế nào?
1. Prei Nokor, Sài Gòn của Cổ Cao Miên, trước năm 1680.
2. Đề Ngạn, nơi tụ tập của người Tàu, từ năm 1778.
3. Bến Nghé, nơi tụ tập của người Việt, từ năm 1790.
Đoạn này, theo tôi rất là quan trọng.
Tôi xin mở một dấu ngoặc, vừa để ôn lại những tài liệu đã biết rồi, vừa để nhơn đó, nhận định va tìm hiểu vị trí Sài Gòn, đã tùy thời, đổi chỗ như thế nào.
Có cả thảy ba vị trí đáng để chú ý nhứt:
1. Chỗ nào là ?oCổ Sài Gòn? thành kũy mà người Cam Bốt gọi là ?oPrei Nokor??
Đời xưa, trước năm 1680, người Cam Bốt vùng Thủy Chân Lạp có một thành lũy giữa rừng già, gọi ?oPrei Nokor?. Nhờ những cuộc đào đất tìm cổ vật trước đây, khoảng năm 1940-1944, nghiệm ra Prei Nokor có lẽ ở vùng đồn Cây Mai (Phú Lâm) chạy dài tới vùng Chợ Quán, lối nhà cũ Hội quán Hội Đức Trí Thể Dục (S.A.M.I.P.I.C ?" Société pour l?TAmélioration Morale, Intellectuelle, Physique des Indigènes de Cochinchine) ăn luồn lên Gò Vấp và Bà Điểm.
Hội quán Đức Trí Thể Dục xây trên một nền chùa Thổ, nền này còn to hơn đường lộ rất nhiều; mấy mươi năm về trước, đào gặp tại đây đồ cổ đồng, tảng đá lớn, ngạch cửa bằng đá, đặc biệt nhứt là một cây đèn đồng ten xanh rất cổ tạc hình một hình nhân Thổ đầu đội mũ, chưn quỳ, hai tay dang một bồn để đựng dầu thắp, các vật này hiện có trưng bày nơi trung đường Viện Bảo tàng trong vườn Bách thảo. Sách sử cổ lại cho biết người Cam Bốt có ở vùng Thị Nghè, vùng Cầu Bông (cổ danh gọi ?oCầu Cao Miên?)[Cao Man Kiều : Ở Bình Dương, năm Tân Hợi quốc sơ ?" 1731 ?" vua nước Cao Man là Nặc Tha bị Nặc Sô đánh đuổi chạy qua Gia Định ở nương cậy chỗ đất khoáng đãng nơi thượng du con sông, mà chỗ ở lại cách sông, phải làm cầu ván qua lại, nên gọi là cầu Cao Man, trích từ Đại Nam nhất thống chí, tập 2, bản dịch Nguyễn Tạo, trang 77]. Nơi đây, đã đào gặp một món đồ đất nung đặc sắc của người Cao Miên dùng. Từ Thị Nghè, người Miên ở giáp liên tiếp đến Gò Vấp, chạy dọc thẳng lên Biên Hòa, những nơi đất gò lên cao hoặc có giồng cát khô ráo. Kinh nghiệm cho ta biết phong tục người Khmer thích làm nhà trên chỗ cao ráo đất giồng, đã vậy còn thêm cất nhà sàn, cao cẳng; rất khác người Việt, tánh ưa tìm chỗ có sơn thủy: dòng nước, khúc quanh bóng mát, nhà nền đát, không nối cột làm cẳng cao như nhà Miên (B.S.E.I., năm 1942, trang 26).
Prei Nokor, định chừng ắt giữa khu đất giáp vòng có:
Đông : Gò Vấp qua Thị Nghè.
Tây : Phú Lâm.
Nam : Vàm Bến Nghé (Miên gọi ?oKompong Krebei? ?" krompong là vùng, krebei là trâu, nghé ?" Việt có danh từ ?oNgưu Chử? nôm na là ?oBến Nghé? hay là dịch lại của người Miên chăng?).
Bắc : Bà Điểm.
Lõm giữa này, đất tư mùa khô ráo, tức nhiên đúng với sở thích người Cao Miên. Những chỗ nào có người Miên ở khi xưa, nay ta có thể đoán được không sai nhờ hai việc sau này : thứ nhứt, khi ta gặp một nền đát to lớn cao hơn vùng chung quanh (tỷ như vùng nhà Hội Đức Trí Thể Dục cũ trên đường Trần Hưng Đạo hoặc vùng Đồn Phú Lâm Chùa Gò, còn gọi là Phụng Sơn Tự); thứ nhì khi ta gặp gần nềncao thêm có cây ?obồ đề?(còn gọi cây ?ođa?, cây ?olâm vồ? ?" danh từ ?olâm vồ? tôi chỉ nghe phổ hóa ở vùng Sóc Trăng, Bạc Liêu, Trà Vinh tức những xứ có người Miên ở. Theo tôi, ?olâm vồ? do chữ ?ođơn pô? của người Miên mà có. Cây ficus indica, figuier d?TInde, Banian trong từ điển Génibret chắc ?obồ đề?, cây ?oda?, cây ?olâm vồ? là phải? Người Miên họ nói thà sát nhơn còn hơn ?ohạ lâm vồ? vì sát nhơn chỉ giết người còn ?ohạ lâm vồ? là phá nơi Phật dựa) vì bao giờ người Thổ cũng thích trồng cây thứ ấy để nhắc tích xưa Đức Phật Thích Ca đắc đạo. ngộ đạo dưới gốc cổ thụ loại này.
Theo bài Pháp văn ?oSouvernirs historiques? của cụ Trương Vĩnh Ký thì ?ochùa Cây Mai ngày xưa là ngôi chùa Chân Lạp, có ao hồ bao bọc chung quanh và dùng làm nơi đua thuyền trải những khi lễ Phật?. Vịn theo bấy nhiêu tài liệu vắn tắt nhưng hết sức quan trọng này, và nghiệm cho kỹ, ta biết vùng Cây Mai quả là một yếu điểm của người Miên xưa. Muốn đua thuyền (ghe ngo) thì nước bọc chung quanh Đồn Cây Mai chưa đủ dùng. Khúc đua phải dài trên năm ba cây số ngàn ghe ngo mới đủ sức lấy trớn thi tài. Như vậy khúc đua phải dài ra tới vùng nước Chùa Gò (Phụng Sơn Tự) hoặc xa hơn nữa thì càng đắc thế; vả lại dọc theo đường Sài Gòn Mỹ Tho, tôi nhớ có một người Thổ nói với tôi đó là ?oSre pren? (ruộng khô cạn nước). Theo tôi trước khi thành ruộng gò, có phải đây là di tích chỗ đua thuyền ghe ngo của người Chân Lạp chăng? Khảo ra đường nước Chùa Cây Mai ăn thông với con rạch trước đây gọi rạch Lò Gốm, rạch này bị lấp đi một phần khi xây xất khu Chợ Lớn mới.
Cho đến ngày nay, điển ?oPrei Nokor? đẻ ra Việt danh ?oSài Gòn? chưa lấy làm ổn thỏa. Muốn nói ?oPrei Nokor? là ?orừng gòn? hoặc ?orừng bò? hoặc ?oxứ ở giữa rừng? đều được. Điển đã ?olạc Ông Bổn?, mất căn rồi, thì ai muốn nói sao cũng được. Cắt nghĩa ?oSài Gòn? do ?oThầy Ngồnn? của Tàu cũng thông và nghe lọt tai hơn!

Những thung lũng sâu không bao giờ thiếu nước,
Những trái núi to lớn bao giờ cũng có lối đi qua!

2. Sài Gòn, nơi tụ tập buôn bán của người Tàu (Tai Ngon hay là Tingan) tạo lập từ năm 1778 (Đề Ngạn)
?oSài Gòn?o do người Tàu lập ra nay biến thành Chợ Lớn. Vị trí của cái chợ này sở dĩ có là vì:
Ngoài duyên do đã nói ở trang 44 (tài liệu Francis Garnier rút trong Gia Định Thông chí), còn có những nguyên do sau đây:
a. Duyên do chính trị : Khu vực người Tàu lựa may thay lại trúng ngay giữa khu vực Miên (vùng Phú Lâm) và khu vực Việt (Vàm Bến Nghé chợ Bến Thành); bất ngờ đây là vị trí ?otrái độn? giữa hai khu Miên ?" Việt. Ngày sau, đức Cao Hoàng xây thành 1790 cũng lựa chỗ cách xa xóm Miên cố ý để xóm Tàu ở giữa làm trung gian.
b. Duyên do kinh tài: Đây là duyên do quan trọng nhất. Chợ Lớn ở đầu những mối đường thủy, một xuống Lục Tỉnh, một lên Nam Vang, một mối là ngả lên Cù lao Phố (Biên Hòa) và một mối theo biển trực chỉ ra Huế. Duyên do kinh tế nhồi thêm duyên do địa lợi. Danh từ ?oĐề Ngạn? (đọc giọng Tàu là Tai Ngòn, Tin Gan). Thầy Ngồnn rất có thể là đầu mối đẻ ra hai chữ ?oSài Gòn?.
Trước năm 1914, trên con đường Trần Hưng Đạo còn nhiều ruộng nước ao lầy. Sài Gòn và Chợ Lớn là hai khu riêng biệt, ở giữa là một cái bưng nước đọng khởi đầu từ nhà ga đại lộ Lê Lợi và đại lộ Nguyễn Huệ, đầu kia phía Chợ Lớn chót bưng là đầu đường Đồng Khánh (Thủy Binh cũ, rue de Marins)[Đường Trần Hưng Đạo, lúc dự thảo thì định phải chạy ngay từ trước nhà ?oQuốc Hội?_nay là nhà hát thành phố_ thẳng một mạch vôChợ Lớn, đi ngang chợ Bến Thành, thẳng bon một đường, như vậy mới đúng luật thẩm mỹ, nhưng khi bắt tay vào việc thì ?ođụgn chạm phong thủy, mồ mả nhiều vọng tộc?, nên đành sửa lại uốn vẹo từ chợ Bến Thành, vẻ mỹ quan bớt đi một vài]. Năm 1916, Pháp lấp bưng, đổ đất bồi làm đường ?oBa Mươi? (tức Galliéni cũ, nay là Trần Hưng Đạo). Năm 1928, đường Galliéni vừa trải đá xanh lên trên lớp đá đỏ và bắt đầu được tráng nhựa. Hai bên đường còn nhiều thửa ruộng hoang vu, chiều chiều trời gần mưa, tiếng dế, tiếng ễnh ương ri rít huềnh hoang, khó biết đây là trung tâm đô thành hoa lệ. Nhà lụp xụp không hàng lối, mái lá mái tôn (tôle), dân lao động chen chúc, gái ăn sương đủ hạng. Đầu 1929 có đèn điện giăng giữa chia con đường làm hai chiều lên xuống. Đường xe điện đặt trung tâm đại lộ, đến năm 1953 mãn hạn giao kèo khai thác mới chịu dẹp. Năm 1954, gỡ đường rầy và lấp nhựa san bằng. Phía sau đình Tân Kiểng, gần trụ sở cố vấn quân sự Mỹ đóng (SAMIPIC cũ) và chỗ nhà ga Pétrus Ký đầu đại lộ Cộng Hòa (nay là Nguyễn Văn Cừ) còn gò cao nghều nghệu: đây là nền cũ xóm Khmer, nếu đào bới ắt gặp đồ cổ tích Miên chắc hẳn.
Một di tích chót, xóm Galliéni cũ vừa mới lấp gần đây. Ấy là khúc Rạch Bà Đô đụng với đại lộ Trần Hưng Đạo và đại lộ Cộng Hòa (NVC). Chỗ này trước đây còn là một đường sình lầy nước hôi thúi bỏ hoang. Nay lấp đi, đường sá thêm vẻ đẹp và hợp vệ sinh, nhưng tránh không khỏi động lòng hoài cổ.
3. Sài Gòn
Thuở ?ođàng cựu? vùng Sài Gòn chánh danh gọi ?oBến Nghé?. Đó mới là xóm Việt Nam. Bến Nghé, tên gọi ?oNgưu Chử? tên khác nữa là Tân Bình Giang; xóm Bến Nghé chạy dài từ khu Chợ Quán tới Hiển Trung Tự (Pháp dịch ?otemple de la Fidélité?) và chạy đến Thủy xưởng (Arsenal). Miếu Hiển Trung do đức Cao Hoàng dựng lên để thờ các công thần khai cơ dựng nghiệp, trong có bài vị mấy trăm cái, gồm có một bài vị thờ người thủy binh Pháp Matelot Manuel, miễu Hiển Trung vốn ở trong thành Ô Ma (Camp des mares, có lúc là trụ sở trung ương Cảnh sát). Sau năm đảo chính 1945, binh Pháp trở lại chiếm cứ thành Ô Ma, và dỡ bỏ miếu Hiển Trung, về sau này không còn nhìn được xưa ở chỗ nào.
Cả ba vùng: vùng Miên (Phú Lâm), vùng Tàu (Đề Ngạn) và vùng Việt (Bến Nghé) nối liền nhau nhờ rạch, kinh, sông ngòi nhiều hơn bằng đường lộ đất. Nay dân cư ngày một thêm đông, nhà cửa ngày một thêm nhiều, các đường thủy đạo bị lấp lần hồi, không dễ gì truy tầm ra manh mối. Cách nay một trăm năm xe cộ rất ít, đường sá không nhiều như bây giờ. Muốn xê dịch chỗ này qua chỗ nọ, đường xa dùng võng, cáng, sang nữa thì chạy ngựa thêm mau lẹ, nhưng vẫn tốn kém khổ cực (ngựa phải đúng giờ cho ăn cho nghỉ dưỡng sức) đã phiền phức lại nhiều bất tiện. Đường gần, gọn nhứt và rẻ tiền là đi thuyền, ghe ***g, ghe giàn, tam bản bốn chèo hoặc hai chèo, bình dân hơn nữa là chiếc xuồng ba lá (chỉ ba tấm ván ghép lại).
Khắp Sài Gòn (Bến Nghé) và Đề Ngạn (Chợ Lớn), lối 1860, có rất nhiều con kinh đào tay, tuy bẩn thỉu nhưng thuở đó rất cần ích. Về sau, lần lần các kinh bị lấp mất dạng hình, nhường chỗ cho Sài Gòn tân thời, xứng danh hòn ?oBửu ngọc Viễn Đông? (La Perle de l?TExtrême Orient).
Trong thành nội, xin kể đại lược những cơ quan sau này:
a. Hành chánh:
- Dinh Ông Thượng, vùng cao ráo.
- Trường Thi.
- Trường tiền (chỗ đúc tiền).
- Hoàng cung.
- Pháp trường.
b. Quân sự:
- Cơ xưởng, vùng phụ cận.
- Thủy trại (arsenal).
- Trường Diêm (kho đạn, có phải là dinh Tân Xá cũ chăng?).
- Cơ dinh.
- Mô súng (đồng Tập trận).
- Khu lương thực (Cầu Kho).
c. Phố xá: nhà cửa dân cư ở vùng thấp có các rạch con nối liền nhau.
d. Phía xa vô lần trong Chợ Lớn: Phố Hoa kiều (trong bản đồ Pháp đề ?oBazar chinois?), có phải Đề Ngạn đây chăng?
Theo cuốn ?oAnnuaire de la Cochinchine? in năm 1865, hồi Tây mới qua, vùng Sài Gòn đếm được bốn chục làng ở dài theo sông Bến Nghé và chung quanh Quy Thành.
Trong bài khảo cứu của cụ Trương Vĩnh Ký ?oSouvenirs historiques?, cụ thể đại lược chung quanh Sài Gòn xưa có những làng như Hoa Mỹ, Tân Khai, Long Điền, Mỹ Hội, Nam Chơn, Long Hưng, Cầu Kho, Chợ Quán, Tân Kiểng, An Bình, Hòa Nghĩa, (Trường Thi) v.v...
Nay ta thử dạo một vòng thành phố Sài Gòn xưa, lối sinh thời cụ Trương Vĩnh Ký, và bắt đầu từ cơ xưởng thủy quân kể lần hồi vô trong Chợ Lớn, thì:
Từ mé Rạch Thị Nghè (Avlanche) tên chữ ?oBình Trị Giang? kể lần hồi vô kinh Bến Nghé (Arroyo chinois), tên chữ ?oNgưu Chử hay Tân Bình Giang?, có cả thảy bốn ấp:
1)- Xóm Hòa Mỹ, tức xóm Thủy trại (Arsenal).
2)- Xóm Tân Khai.
3)- Xóm Long Điền.
4)- Xóm Trường Hòa, giáp với đường Công Lý (NKKN).
Thành phố Sài Gòn thuộc vùng đất thôn Mỹ Hội, bắt từ mé kinh cây Cám chạy đụng ranh làng Tân Khai.
Tân Khai, tục danh là Chợ Sỏi, hoặc Vàm Bến Nghé, ranh đất ăn giáp đường Trường Tiền (đường mé sông lối Cầu Mống).
Hồi đàng cựu, đường mé sông nhà cửa đông đúc lớp trên bờ, lớp dưới mé nước, chạy dài chen khúc khít nhau.
Khúc sông Bến Nghé ngay lối rạch Ông Bé sấp vô trong Chợ Lớn, có xóm tên gọi ?oLò Vôi?.
Đời xưa, ông xã trưởng làng Mỹ Hội, nhờ trong vùng đất có xây thành trì, cũng như ngày nay chức đô trưởng (1960), nên oai vệ không xã trưởng nào bì kịp. Xã trưởng làng Mỹ Hội, chức tuy nhỏ nhưng đặc cách ngang hàng Cai tổng đương thời ấy, và được đặc ân đội mão trái bí (Souvenirs historiques).
Mỗi khi làng Mỹ Hội chạy sớ xin xây cất đình chùa hoặc làm lại hay tu bổ công sở, khi sớ tâu đến kinh, bận về vua phái một khâm sai đại thần mang vào năm quan tiền kẽm và vài món tặng phẩm khác đựng trên một mâm sơn son thếp vàng ?ovật khinh hình trọng??ơn vua lộc nước?, bấy nhiêu đó đủ phình mũi dân đen!
?oĐông đảo thay phường Mỹ Hội,
Sum nghiêm bấy làng Tân Khai.
Ngói liễn đuôi lân, phố thương khánh tòa ngang tòa dọc.
Hiên sè cácnh én, nhà quan dân hàng vắn hàng dài.
Gái nha nhuốc tay vòng tay niểng,
Trai xênh xang chơn hớn chơn hài??
(Cổ Gia Định vịnh, tương truyền do ông Ngô Nhơn Tịnh soạn, bản in Trương Vĩnh Ký, 1882, trang 5).

Những thung lũng sâu không bao giờ thiếu nước,
Những trái núi to lớn bao giờ cũng có lối đi qua!

Xóm Hàng Đinh (bán đinh) ở lối vườn chơi trên con đường Tự Do (nay là Đồng Khởi), đường này đã có từ thuở cựu trào, nhưng nhỏ bé và quê mùa lắm. Từ mé sông đến dinh Thượng thơ (Direction de l?TIntérieur) có mấy chòm cây cau suôn đuột chen chúc gần xóm nhà lá lụp sụp; lối năm 1860, gần đường Nguyễn Văn Thinh người ta còn thấy một ngôi chùa cổ, mái uốn cong quớt như cặp sừng, cạnh bên có một quán rượu tây của bọn lính Pháp, ban ngày che màn trắng phếu.
Trước Tòa Đô chánh hiện nay (1960) thì thuở ấy có con kinh nhỏ, trên có xây một cái cống, gọi ?oCống Cầu Dầu? vì tại xóm chuyên môn bán dầu phộng để ăn và để thắp đèn. Con kinh này, Tây đến thì lấp đi, thay vào con đường Charner cũ, hồi đó cũng gọi là ?oĐường Kinh Lấp?.
Ngã tư Kinh Lấp đụng với con kinh về sau biến thành Đại lộ Bonard (nay là Lê Lợi) hồi mồ ma thời Pháp, vẫn là xóm sang trọng nhất. Tại chỗ bồn nước ngay ngã tư này, hồi đó có xây một cái bệ cao hình bát giác, vào khoảng 1920 tôi lên học Sài Gòn còn thấy tận mắt. Mỗi chiều thứ bảy, tại bệ này có mấy chú lính san đá trỗi nhạc Tây cho đồng bào ta thưởng thức. Ngày nay, nhạc Pháp, nhạc Mỹ nghe nhàm tai, các rạp chớp bóng, máy hát và máy radiô ?odọn ăn? đến chán bứ ê chề, chớ thuở ấy, làm gì mà được nghe nhạc ngoại quốc cho đã con ráy. Họa chăng tụi nào dám lết lại gần nhà hàng ?oContinental? dành cho ?okhách Tây? ăn (đường Đồng Khởi), nhà hàng Pancrazi trên đường Bonard (Lê Lợi), và chỗ ngã tư Bồn Kèn này mới được thưởng thức.
Tương truyền ông Huỳnh Mẫn Đạt đã gặp ông Tôn Thọ Tường và hai đàng đối đáp nhau bằng hai bài thơ bất hủ cũng tại chỗ này tục danh ?oBồn Kèn?.
(Ông Huỳnh Mẫn Đạt, là người Rạch Giá, thi đỗ cử nhân, làm quan trào Tự Đức, chức đến tuần phủ thì xin hưu trí vì không khứng ở lại giúp Pháp. Một buổi chiều kia, ông lên Sài Gòn chơi, ông đội nón ngựa ?" thứ nón như nón lá nhưng kết bằng lông chim, dùng khi cưỡi ngựa ?" ông đứng coi lính Lang sa thổi kèn, xảy gặp ông Tôn Thọ Tường ngồi xe song mã chạy trờ tới, ông lật đật núp gốc cây không cho ông Tường thấy nhưng ông Tường đã lanh mắt nhảy xuống xe mừng rỡ. Hai người ứng khẩu như vầy:
Huỳnh Mẫn Đạt xướng:
Cửu mã năm ba đáo cặp kè,
Duyên sao(duyên đâu) giải cấu khéo đè ne.
Đã cam bít mặt cùng trời đất,
Đâu dám nghiêng mình với ngựa xe.
Hớn hở trẻ dung dường dặm liễu,
Lơ thơ già núp cội cây hòe.
Sự đời thấy vậy thời hay vậy,
Thà ẩn non cao chẳng biết nghe.
Tôn Thọ Tường biết ý, ngâm trả lại một bài thơ như sau:
Tình cờ xảy gặp(gặp gỡ) bạn tiền liêu,
Thi phú ngâm nga hứng gió chiều,
Thế cuộc đổi đời càng lắm lắm,
Thiên cơ mầu nhiệm hãy nhiều nhiều,
Nước non nhường ấy tình dường ấy,
Xe ngựa bao nhiêu bụi bấy nhiêu.
Hăm hở nhạc Tây hơi trỗi mạnh,
Nghe qua ngùi nhớ giọng tiêu thiều.
Tài liệu theo ?oĐiếu Cổ hạ kim? Nguyễn Liên Phong soạn, bản 1925, trang 40-41)
?oBồn Kèn? cũng còn là một danh từ để gọi bọn du côn ở xóm này, phần nhiều là tay dọn bàn, nấu ăn cho các quan Lang sa, thường hay cậy thế thần của chủ, hống hách hung hăng, tự xưng là ?oAnh chị Bồn Kèn? và hay gây ăn thua đánh lộn hoặc đâm chém với du côn xóm khác như ?oXóm Dọn Bàn? (Paul Bert cũ), ?oXóm Khánh Hội? (Anh chị Bến Tàu), hoặc du côn ?oMặt Má Hồng?(đường Mac Mahon) hay ?oLăng Xi Bê?(đường Blanscubé). Thuở ấy dân anh chị chưa có ?ochó lửa?(súng lục, súng sáu) như bây giờ. Họ nói chuyện với nhau chỉ bằng tay sắt, củ chì, roi gân bò, hoặc dao tu, miễn là đủ ăn thẹo trên mặt là cùng? nhưng họ có thói ưa xăm mình và tâng bốc nhau bằng danh từ ?ođại ca? như trong truyện ?oThủy Hử? hay trong các truyện Tàu khác. Có người xăm tích ?oVõ Tòng đả hổ?, người xăm câu thơ răn đời : ?oHoạn nạn bất ly chơn quân tử, Lâm nguy bất cứu mạc yêng hùng?. Có kẻ xăm bùa chú, bùa ?ogồng?, người xăm hình ý trung nhơn hoặc con ?ođầm? lõa thể, thậm chí có người vào khám đền tội hung hăng, khi ra đem về kỷ niệm một vài câu chữ Pháp như:
?oLa richesse attire les amis? xăm trên vế hữu.
?oLa paivreté les éloigne? xăm trên vế tả (định chừng anh chàng này đã bị một vế bạn bè phũ phàng chi đây).
Có một anh, tôi được gặp, xăm khắp thân thể không chừa một da non: hai bắp tay những câu chữ nho:
?oTiền đồng tịch kim bằng cộng lạc
Hậu lâm nguy bất kiến đệ huynh?.
Giữa ngực xăm một con rồng đoanh? đặc biệt nhứt là sau lưng, trên đề : ?oRépublique francaise? dưới thêm câu : ?oViva la France? và mấy con số ?o1914 - 1918?, hỏi ra anh là một lính ?ochào mào? từng dự trận châu Âu đại chiến.
Danh từ ?odu côn? có lẽ do tích bọn này, nguyên là bọn du thủ du thực, tay thường cầm một ?ođoản côn? (côn vắn) bằng sắt, đồng hay gỗ trắc để hộ thân, về sau vì có lệnh cò bót cho bắt những kẻ tay cầm gậy hèo nên họ đổi lại, để dễ chạy án, cầm một ống iêu bằng đồng để khi hữu sự dùng làm binh khí hoặc khi nào cao hứng chè chén no say thì mươln đó thổi hơi phù trầm, kể ?othơ Sáu Trọng?, ?othơ thầy Thông Chánh bắn Biện Lý Tây ở Trà Vinh?, hoặc ?othơ Cậu Hai Miêng? con của Lãnh binh Tấn.
Về danh từ ?oBồn Kèn?, thuở nhỏ tôi có được nghe đám con nít chợ Sóc Trăng hát như sau:
?oÁc-táp lách Sô-cu-la Canh-ti-na Bồn Kèn?, hoặc thông thường nhứt và vỏn vẹn nhứt là hai chữ sau ?oBồn Kèn? hay ?oBồ Kề? để chế nhạo lẫn nhau.
Xét ra người Triều Châu có một danh từ ?oBồ Ền? (bất an) để nói với nhau khi gặp một việc gì không may? Hai tiếng này nghe tựa tựa như hai tiếng ?oBồ Kề?. Câu trên có thể nói là ?ođồng diêu? được chăng? Một điều tôi biết chắc là nó có trước năm Âu chiến 1914 ?" 1918. Lúc nhỏ tôi cũng bắt chước anh em la hát theo như vậy nhưng kỳ thật không hiểu đó là nghĩa gì. Về sau khi lên học trường Sài Gòn, tôi được nếm mùi tấm tablette de chocolat bán tại góc đường Catinat và Bonard gần ?oBồn Kèn? tôi mới thấy có lẽ câu này thuở ấy ;à một món quà sang trọng hiếm có được đem về xứ quê, chợ Sóc Trăng yêu mến của tôi, nhưng bởi phát âm không rành nên nghe trại bẹ như vậy chăng?(?oÁc-táp lách Sô-cu-la Canh-ti-na Bồn Kền? phải chăng là ?ola tablette de Chocolat ? Catinat?Bồn Kèn?)
?oBồ Kề? dưới xứ Sóc Trăng của tôi, thường được dùng đồng nghĩa với danh từ ?olêu lêu mắc cỡ?. Tháng 8 năm 1962 tôi gặp lại bạn cũ ở Sóc Trăng là anh Từ Ngươn Đông, anh mách tôi rằng câu : ?oCanh-ti-na Bồ Kề? do điển ?oCandidat bồ-ền? là tích anh Long em của Quách Xên, đi thi sơ học năm 1928 rớt nên đó là ?osĩ tử bất an? (?obồ ền? tiếng Triều Châu là ?okhông tốt?).
Tôi cũng nhớ gần năm mươi năm về trước, tại châu thành Sóc Trăng có một ông già người Huê kiều đầu giát tóc bím, ông người cao lớn dềnh dàng, bình nhựt hiền như Phật, nhưng khi có một đứa trẻ con nào dám nói trước mặt bốn tiếng vô nghĩa lý: ?oBổ cu ông già?, thì ông giận dữ, đỏ mặt tía tai, chạy theo lấy ống điếu tre bổ ?otưới hột sen? trên đầu, vừa khỏ vừa chửi ?oL? má mầy! Thằng Xích câm xa?. Ấy đó: ?obổ cu ông già? là ?obeaucop ông già?.
?oXích câm xa? chỉ là ?oc?Test comme cà?.
Những danh từ vô tội mà đã khiến nhiều bạn đã bị ông già này rượt nhiều lần như tôi, ai đó xin lên tiếng, chúng ta sẽ hiệp hội ăn mừng và ?obồ kề? một bữa!
Dài theo bờ sông Bến Nghé, nhà phố dân cư đều cất bằng gỗ tạp, tre nứa và lợp bằng lá ?ocần đóp? (lá lợp nhà chằm theo kiểu Cao Miên) hoặc lợp bằng tranh. Nhà thì làm theo kiểu nhà sàn, nửa phần ở trên đất liền day mặt ra lộ, nửa phần de ra mặt nước, tắm rửa giặt giạ rất tiện, thêm được cái vừa rẻ tiền vừa hạp vệ sinh.
Cuối đường Tự Do (Đồng Khởi), tại bến đò qua chợ Thủ Thiêm thì có ?oThủy các? và ?oLương tạ? là nhà tắm của vua, cất trên bè tre. Chỗ này đời xưa gọi là ?oBến ngự? (người Miên xưa gọi vùng này là ?okongpongluong? tức ?obến vua?. Sách sử Việt đã âm từ này ra ?olâm phong long? trong tấu sớ. Về sau, đặt ?oHuyền Tân Long? đất Sài Gòn, theo tôi ắt cũng dễ khêu gợi ít nhiều danh từ Miên ?okompongluong? vậy_VHS). Gần bên nhau có con đò chèo tay đưa rước bộ hành qua lại Thủ Thiêm. Nay bến vẫn còn, duy cô lái đò ngây thơ đẹp đẽ đã thay vào bằng một động cơ ráp trên một chiếc phà chậm chạp, xục xịch tối ngày trên dòng sông bạc. Cô lái đò mỹ miều đã đi đầu thai qua nhiều kiếp khác, có còn chăng là câu hát truyền tụng đời đời:
?oBắp non mà nướng lửa lò,
Đố ai ve được con đò Thủ Thiêm!?
Xưởng đóng tàu chiến cũng ở Thủ Thiêm, đối diện với cơ xưởng Thủy quân (xưởng tàu Ba Son trên đường Tôn Đức Thắng ngày nay). Bởi thường có tàu chiến đậu tại đây, nên xóm này cũng gọi là ?oXóm Thủy trại? nhưng bởi dân ta quen nói tắt nên ưa gọi là ?oXóm thủy? lâu ngày cũng quen tai. Xóm này cũng gọi ?oXóm Tàu Ô? vì đây là trụ sở của bọn Tàu thường trương buồm đen. Chữ là ?oTuần hải đô dinh? nghe oai vệ nhưng toán quân này, tiếng là quy thuận chúa Nguyễn, có phận sự tuần tiễu ngoài biển cả sông ngòi và tu tạo chiến thuyền nhà vua nhưng tính cũ khó chừa, rõ là quân cướp biển gặp dịp sơ hở là ra tay, bất luận đối với quân Tây Sơn hay phe Nguyễn chúa. Dân gian đều gớm mặt, đêm đêm trẻ nhỏ nghe gọi hai tiếng ?oTàu Ô? là nín khóc. Ngang Thủ Thiêm, bên này bờ sông là cơ xưởng thủy quân, trước kia quen gọi với danh từ ngoại lai ?oBa Son?. Nguồn gốc hai chữ ?oBa Son? cũng ở trong vòng định chừng. Một thuyết cho rằng ?oBa Son? do danh từ Pháp ?oMare aux poissons? gọi tắt lại; đành rằng thuở trước kia giữa Arsenal (tên gọi vào những năm 1960 của cơ sưởng Thủy quân) có một con kinh đào tay, nhỏ nhưng rất nhiều cá tôm, thuở ấy người Pháp thích câu cá tại đây, về sau xẻo nhỏ lấp đi nhưng danh vẫn còn, cho nên sự Việt Nam hóa tiếng Pháp ?omare aux poissons? ra tiếng Việt ?oBa Son? có phần đứng vững. Theo thuyết khác lại đổ thừa hồi xưa (đời Bà cổ Hỷ nào đó) đã có một anh thợ nguội tên ?oSon? là con thứ ba, vô làm sở này, rồi lấy đó đặt tên cho sở nọ, thuyết này vô căn cứ, theo tôi, phần chắc là do mấy bác túng đề cắt nghĩa gượng và xin chừa cho cô hồn phóng sự giải quyết.
Thuyết thứ ba thì cho rằng ?oBa Son? do danh từ Pháp ?oBassin de radoub? mà có. ?oBassin? => ?oBa Son?, theo tôi cũng có phần đứng vững như thuyết thứ nhất ?omare aux poissons?. Theo quyển ?oPromenades dans Saigon?, tác giả, bà Hilda Arnold ghi, rằng buổi đầu người Pháp đã xuất ra trên bảy triệu quan thời ấy để lấp đất và xây cái ụ tàu ?obassin de radoub? này, để có thể sửa chữa các thứ tàu chiến tàu buôn tại đây khỏi đem về Pháp quốc. Thời ấy, cuộc chuyển vận đều do đường thủy, nên cái ?obassin de radoub? giúp họ nắm vận mạng xứ này trong tay (một thuyết khác, theo ông Trần Văn Hương, thì ?oRépatation? biến thành ?oBa Son? cũng như danh từ ?oBồ Rô? do chữ ?opelouse? mà ra. Tôi xin chép cả ra đây, mặc cho các bạn tự do lựa chọn.)
Về danh từ ?oDinh Thượng thơ? gọi thay danh từ ?odinh Đổng lý nội vụ?(Direction de l?TIntérieur) truy ra dinh này cất xong năm 1864, tôi đã có nói trong đoạn trước. Từ năm 1946, trở nên ?oDinh Thủ hiến Nam Việt? rồi ?oTòa Đại biểu Nam Phần?, sau đó là ?oBộ Kinh tế Việt Nam Cộng Hòa?.
?oDinh Thống đốc Nam Kỳ? buổi trước quen gọi là ?oDinh Phó Soái? vì chức Thống đốc hồi Tây mới qua vẫn nằm trong tay võ quan chức phong ?oLieutenant-Governeur?. Đến năm 1878 mới có nghị định bãi chức ?oPhó Soái võ? và giao quyền cai trị cho Thống đốc (văn quan). Thống đốc đầu tiên Le Myre de Vilers.
Năm 1864, người Pháp lập vườn Bách thảo. Giám đốc, ông Pierre là một nhà thực vật học kỳ tài. Ông sanh năm 1833, mất năm 1905, làm giám đốc vườn Bách thảo từ 1865-1877.
Năm 1865, kiểm tra dân số Pháp kiều tại Sài Gòn, đếm được vỏn vẹn năm trăm bảy mươi bảy(577) trự trong số đó có tám mươi(80) thuộc phái đẹp. Vì thế cho nên mỗi lần gánh hát Lang sa qua diễn, vừa hay tin thì các tay có máu mặt lật đật xin giấy phép đua nhau đáp tàu qua Tân Gia Ba (Singapore) để lựa mỹ nhơn và kén chọn ý trung nhơn. Còn lại những bọn kém xu không làm như vậy được hoặc vì phải làm việc trong thâm sơn cùng cốc như Tây đoan, Tây kiểm lâm thì đành lòng tạm gá duyên cùng ?ochị hai?, ?ochị ba?, ?othị mẹt? mà mới cũ gì cũng đều khép dưới danh từ thơm tho ?ocon gái?!
Quên nói rằng từ năm 1863 đã có gánh hát Tây qua diễn tại Sài Gòn đây rồi để giải sầu cho khách viễn chinh. Ban sơ họ hát tại nhà cây của Thủy sư Đề đốc tại nơi gọi ?oCông trường Đồng hồ?(Place de l?THorloge) góc Tự Do (Đồng Khởi) và Nguyễn Du, lúc ấy thì nhà thờ lớn (nhà thờ Đức Bà) chưa có. Kế đó nhà hát Tây được dời về xây tạm ở building Caravelle hiện nay. Còn rạp lớn thì bắt đầu xây dựng lối năm 1898, đến ngày 1 tháng Giêng năm 1900 ăn lễ lạc thành lớn lắm. Giữa hai trận giặc 1914-1918 và 1939, việc đem gánh hát từ Pháp qua đây diễn có trợ cấp khổng lồ của Đô thành, bị nhiều người phản đối và có ý muốn sửa làm nhà hòa nhạc(salle de concert). Về sau nhà hát Tây mất khách ủng hộ vì các tay ăn chơi đều bị các hộp đêm, các quán cơm có nhạc và có khiêu vũ giúp vui thu hút gần hết, còn một mớ khác thì lại thích ciné, chớp bóng nói, vừa lạ vừa hấp dẫn hơn.
Tháng Tư năm 1888, có vua Cao Miên, đức Hoàng Lân (Norodon) gnự du Sài Gòn. Chánh phủ Pháp thiết lễ tiếp nghinh trọng thể. Ngài ngự y phục đại lễ Pháp, áo nỉ kết nút kim cương, nón dưa gang (chapeau melon) có gắn hột xoàn thật lớn, nhưng ngài vẫn giữ chăn tơ chân mang giầy da láng kiểu escarpin có gắn hột xoàn.
Hai Pháp kiều Vandelet và Farault đấu giá mua ?ohoa chi? cho cờ bạc hốt me công khai trên Nam Vang từ 1885 đến 1889, vì nhựt trình(báo chí) la quá mới thôi. Bởi muốn không tốn tiền phụ cấp bạc mặt mà Chánh phủ Pháp nhắm mắt cho làm như vậy, để vua Miên lấy tiền xâu. Một phụ cấp lạ lùng khác trên Nam Vang là mỗi tháng ?oNhà nước? phát cho vua và các hoàng thân quý tộc một số á phiện của nhà Đoan, không hút thì bán ra mà xài, hai mối tệ ấy ảnh hưởng rất nhiều đến cách ăn thói ở xứ Sài Gòn thời đó.

Những thung lũng sâu không bao giờ thiếu nước,
Những trái núi to lớn bao giờ cũng có lối đi qua!

Sông Thị Nghè giáp với rạch Bến Nghé, chỗ giáp nước là một cái thoi loi gie ra ngoài sông, phong cảnh rất đẹp, gió mát từ Ô Cấp thổi vào tư mùa. Người Pháp dựng tại đây một cột cờ có tên gọi ?ocờ Thủ Ngữ? (mât des signaux). Sau đây vì có quán rượu trứ danh chiêu mộ anh hùng mặc khách rất đông, nên bợm rượu đặt tên rất khôi hài là ?oMũi đất bọn tán dóc? (Pointe des Blagueurs) truy ra dưới thời Nam triều, chỗ này gọi là ?otrạm Gia Tân?:
?oGia Tân nền tạm thuở xưa,
Ngày nay có dựng cột cờ gần bên.?
(Kim Gia Định phong cảnh vịnh, bản in Trương Vĩnh Ký, trang 7).
Trên chót ngọn cờ thường thấy treo ám ngữ, ban ngày là cờ vải, cờ màu, hoặc một quả bóng sơn đen, ban đêm thì treo một ánh đèn, khi trắng khi đỏ, tức là ám hiệu báo tin cho tàu bè biết hiệu lịnh tránh lổ rạn hiểm nguy, ghe thuyền qua lại, trong lúc vô ra sông Sài Gòn.
Nghĩ cho hồi đời xưa, lúc chưa có xe ô tô lộng lẫy thì đi đó đi đây toàn là ?ocuốc bộ?, sang lắm mới được xe kiếng, xe song mã v.v? Bởi các cớ ấy nên khúc đường từ ?oDinh Thượng thơ? đổ qua ?oDinh Phó soái? rồi ăn xuống tới ?oCột cờ Thủ Ngữ? đã kể cho là xa mút tí tè. Ngày nay còn lại câu hát và tích sau đây:
Tiền nhựt, hồi trước có một cặp vợ chồng chắp nối, vợ là tay ?odọn bàn? tứ chiếng làm cho Tây, chồng là ụi ?onấu ăn? ?oba rọi? của Pháp ?" hai người đụng nhau chung lưng làm nghề bán đồ lâm vố (do Pháp ngữ ?orabiot? tức đồ dư; xưa Thống chế Joffre ưa dùng danh từ này nhứt). Ngày ngày đôi vợ chồng thay phiên nhau gánh gồng và đêm đêm mặc dầu mưa gió, anh và chị cũng phải quảy trên vai gánh ?ođồ Tây? bán như vậy từ đầu đường Tự Do ngang dinh Thượng thơ (Catinat) cho đến tận mé sông chỗ cột cờ Thủ Ngữ (Pointe des Blanguers) đợi khi nào nồi, soong sạch bách thức ăn mới đề huề cùng nhau gánh gánh không về nghỉ. Dè đâu, cuộc làm ăn vừa khá thì anh chồng biến chứng sanh sứa chuyện nọ kia, mèo mỡ bê tha, bỏ gánh lại một mình chị vợ đảm đương, cui cút. Tức quá, chị nghĩ ra câu hát như vầy để tỏ tình:
?oThượng thơ, Phó Soái Thủ Ngữ treo cờ, hò, hơ,
Bu-don (bouillon), ỏm lết (omelette), bí tết (beaf steak), xạc xây ờ (sacré),
Mũ ni (menu) đánh đạo, bây giờ mày bỏ tao ơ! Hớ hơ?
(Câu trên có khi nghe hát: ?oThượng thơ bán giấy?_tức bán giấy tín chỉ dân mua đặng lập tờ ly hôn;Thủ Ngữ treo cờ_treo cờ ám hiệu;Mũ ni đánh đạo v.v? Theo tôi, câu này không thiết thực bằng câu trên-VHS)
Thân làm một mụ già trầu, một chị bếp dốt nát, ngờ đâu khi tâm hồn bị kích thích quá độ, lại sản xuất mấy câu bất hủ làm vầy, vừa lâm ly thống thiết, vừa tế nhị, bình dân. Đố ai sửa chữa hoặc thêm bớt được chữ nào. Ban đầu chị kể đường dài thậm thượt từ trước dinh Thượng thơ trải qua dinh Phó Soái, đoạn đến bờ sông? kể các thức ăn gồm hầm bà lằng xạc xây (sacré) và hổ lốn: nào nước xúp bù don, nào hột gà chiên ỏm lết, nào thịt bít tết, v.v? và v.v? Vừa kể chị vừa nhắc ngày thường chồng vợ nhỏ to thủ thỉ luận câu đạo đức, té ra mấy câu ?ođánh đạo khuyên đời? này mới rõ dẫu chép ra ắt không đầy tờ giấy lộn ra món ăn (menu): khổ ơi là khổ! Nào khi cực nhọc thức khuya dậy sớm có nhau, bây giờ mới vừa kha khá, ông chồng tôi đành coi nhẹ tình tấm mẳn với tôi, Trời ơi là Trời!
Buổi sơ khởi, hồi Tây mới qua, đời Đề đốc Thủy sư Jauréguiberry, người Pháp họ xây được một nhà tạm làm dinh quan Đề đốc, một dưỡng đường để trị bịnh cho các binh lính, một Thánh đường (1860) để lo về phần hồn, thêm một cái ấn quán để in thông cáo và một số ít sách vở cần thiết của chính phủ. Bao nhiêu cơ sở ấy đều dựng lên trong vùng gần nhà thương Đồn Đất. Đến lượt Đề đốc Bonard qua thay thế cho Jauréguiberry, khi tàu ghé Tân Gia Ba, Bonard đặt thợ làm và chở qua Sài Gòn một sườn nhà toàn bằng gỗ để dựng lên. Trước dinh có xây một tòa nhà lầu cũng toàn bằng gỗ, trên đỉnh lầu có gắn một đồng hồ rất lớn để báo giờ: nhơn đó đặt tên là ?oTour de l?THorloge?. Vị trí cái đồng hồ này ở vùng gần nhà thờ lớn và đường Gia Long(nay là Lý Tự Trọng).
Ngang Thủ Thiêm, gần xóm Thủy trại, có một cầu tàu, tục danh ?oCầu Gọ?, cũng gọi ?oCầu Quan?, vì ở trong xóm có nhiều quan viên.
Trước khi đi đến kho đạn cũ, bọc theo bờ thành gần cửa Đông ?oPhan Yên Môn?, có một con kinh nhỏ chạy dài ấy là ?oKinh Cây Cám? chạy tới đường Lê Thánh Tôn đi ngang Sở Pháo thủ (Pyrotechnie) qua Sở Công binh thuật (Génie) là dứt. Con kinh này, khúc nối dài tới Chợ Cũ thì gọi ?oKinh Chợ Vải? vì vải sồ hàng giẻ đều bán tại đây. Chỗ hãng xe ngang nhà hàng lớn Charner thuở ấy có một cái giếng ngọt, tên gọi ?oGiếng Chợ Vải?. Kinh Chợ Vải chạy tới mặt tiền toà đô chính thì dứt.
Còn ở giữa khoảng Sở Thương chánh (Port de Commerce ?" Sở này có từ 1860) có một con rạch, tục danh ?oRạch Cầu Sấu? vì nơi đây có một cái hầm nuôi cá sấu để xẻ thịt bán như ta thấy bán thịt bê thịt nai hiện thời (Loài cá sấu sức khỏe và sống dai lắm. Ở Cần Thơ cũng có Rạch Cầu Sấu, chuyên bán thịt cá sấu như ở Sài Gòn. Họ trói hai khuỷu chân trước, xỏ luồn qua một cây tre dài. Con này nối đuôi con kia ngâm cả xâu hai bên thuyền để cá sấu dưới nước làm bè thả từ Sông Cái Nam Vang về Cần Thơ, bán lần hồi cho đến hết sạch mà không chết con nào. Trong sách ?oThói thực ký văn? trang 208 ông Trương Quốc Dung thuật rằng làm thịt sấu, cứ để vậy, trước cắt đuôi ăn dần lên, miễn đừng chạm đến tạng ruột thì đến một tuần nhựt cá sấu vẫn không chết? Trên Nam Vang mùa nước hạ, thổ dân đốt đèn lấy tre dập mặt nước ao hồ thì cá sấu sợ, bò lên, họ theo sau lừa dịp nắm hai chân trước lật khuỷu trói lại thì bắt được, dễ quá! Chờ được nhiều rồi sẽ xỏ tre rồi lấy dùi sắt chích con chót, nó trườn tới đẩy lẫn nhau, muốn đem đi đâu tùy ý.). Rạch Cầu Sấu nối liền kinh Chợ Vải tới một con rạch nhỏ nữa do quan võ Coffyn đào, về sau cả ba con kinh này đều lấp bằng trở nên đại lộ ?oĐường Kinh Lấp? chạy từ dinh Đô trưởng tới giáp đường Công Lý (Nam Kỳ Khởi Nghĩa) và đại lộ Hàm Nghi (Boulevard de la Somme cũ).
Ngay chỗ sở Thương Chánh (Direction du Port de Commerce) có một cái đồn (fort) và một hành dinh để dành cho quan đại thần từ Huế vào Sài Gòn có chỗ ăn nghỉ. Tương truyền nơi đây có một vài ngôi nhà trước kia là chỗ trú ngụ của Thái Thượng Vương, Tân Chinh Vương và Nguyễn Ánh.
Vào năm 1860, chánh phủ Pháp sửa sang đường sá mở ra rộng lớn và cao ráo, chỗ trải đá ong chỗ trải dá xanh, nhưng dân gian còn giữ lòng trung thành với triều đại cựu, còn lánh nạn có ý chống Pháp, nên dầu ở rải rác lơ thơ, cùng chẳng đã, và quang cảnh Sài Gòn thời ấy có thể nói gần giống một bãi tha ma chen kinh rạch chằng chịt chớ không hoa lệ như ngày nay chút nào. Các nhà dinh Lang sa lúc ban sơ đều dùng toàn cây gỗ và xúm xít một chỗ.
Những con đường như Bonard (Lê Lợi), Charner (Nguyễn Huệ), de la Somme (Hàm Nghi), Pellerin (???) xưa kia đều là kinh rạch sau này lấp đi, tức nhiên buổi đó đi đến đâu cũng gặp toàn nước và nước. Ngay chỗ Chợ mới Sài Gòn là một ao sình lầy, Pháp gọi ?oMarais Boresse?, chính ngay chỗ Khám Lớn đã dẹp bỏ, bọc theo đường Lê Thánh Tôn, ta còn thấy cuộc đất thấp hơn đường Gia Long (Lý Tự Trọng) chẳng hạn và hễ đào xuống vài thước sâu là gặp sình non đen nhầy, muốn xây cất nhà phố vững bền phải nhiều tiền và nhiều công xây nền móng kiên cố.
Ngay tại chỗ Tòa Tạp tụng và Phá án (1960), gần Chợ Cũ hiện nay, trước kia có một ngôi Thánh đường, gọi ?oSainte Marie Immaculée? ăn lễ lạc thành tháng 5 năm 1863, sau phá đi nhường chỗ cho Tòa Phá án. Cũng nơi đây xưa là pháp trường, lúc ấy tả đao còn sử dụng đại đao chém tay chớ chưa dùng gươm máy. Hai cây đại đao này mấy chục năm trước còn thấy treo trên vách phía sau chỗ ngồi của viên chúa ngục Pháp Agostini, tại Khám Lớn cũ Sài Gòn.
Dinh Tổng thống (Hội trường Thống Nhất), dinh cựu Phó Soái, Tòa Pháp đình đường Công Lý (Nam Kỳ Khởi Nghĩa) đều do nhân công nhà binh Lang sa xây cất, thợ Tây xây gạch và làm đồ mộc, phu gánh đất đều là san đá, phu người Việt cũng có nhưng rất ít. Trong bộ ký ức lục (Souvenirs) của ông Doumer kể lại thì giá tiền xây dinh Toàn Quyền (Phủ Tổng Thống) là bốn triệu quan tiền Tây, tức một số tiền to tát vào thời ấy (Souvenirs d?TIndochine, Doumer, trang 70)[về dinh Tổng thống sau gọi là dinh Độc Lập, nay là hội trường Thống Nhất. Dinh cũ thời Pháp để lại, xưa lễ đặt viên đá đầu tiên là ngày 23-02-1863, dinh này xây xong năm 1869, tới năm 1875 mới hoàn thành phần trang hoàng bên trong. Sau này bị phá mất và xây lại hoàn toàn mới với hiện trạng như bây giờ]. Cái nhà ba tầng lầu ở góc Tự Do ?" Gia Long (Đồng Khởi ?" Lý Tự Trọng) bấy giờ cũng là Sở Trước Bạ, vào đời mới xây, có danh tiếng cao nhất, cho đến nay người Trung Hoa còn gọi tòa nhà aasy là ?oXám xừng lầu? (lầu ba tầng).
Ngoại trừ những dinh thự của Chánh phủ tu tạo, những nhà kiên cố nhất thời ấy kể ra thì có:
- Nhà thờ Đức Bà.
- Nhà Dòng tu sĩ (Presbytère).
- Nhà Phước Sainte Enfrance.
- Nhà Dòng Saint Paul de Chartres, nhà này tương truyền do ông Nguyễn Trường Tộ ra kiểu và coi xây dựng.
Còn trường dạy các quan cai trị (tham biện) danh gọi ?ocollège de Interprètes? thì xưa ở chỗ gọi nhà trường Sở Cọp, sau này xây thêm rộng lớn trở nên trường Sư Phạm, tục danh trường Nọt Manh (Ecole Normale Des Institueurs) rồi là Dưỡng đường Chi Lăng, kế nay là Tổng Giám Đốc học vụ và trường trung học Võ Trường Toản. Trường Collège des Stagiaires (Collège des administrateurs stagiaires) dùng để đào tạo quan cai trị thuộc địa. Giáo sư gồm nhiều nhà thông thái như Luro, Chéon, Trương Vĩnh Ký (Sĩ Tải), Trương Minh Ký (Thế Tải), v.v?
Kể về nhà tư gia và tiệm buôn bán lớn thì năm 1863, có hãng Denis Frèrs, nay còn thấy y như chầu xưa từ mé sông chạy theo đường Tự Do (Đồng Khởi) đến đường Ngô Đức Kế mới dứt.
Sau Nhà Thờ Nhà Nước, đường Duy Tân (Phạm Ngọc Thạch) chỗ Công trường Kỷ niệm Chiến sĩ Trận vong, vào năm 1778 có xây một lầu chứa nước rất kiên cố và cao nghều nghệu, có thang khu ốc lên tận đỉnh chót. Thời ấy đã gọi là kỳ công kiến trúc, in hình bưu thiếp đề là ?oChâteau d?Teau de Saigon?. Về sau, dân cư ngày một thêm nhiều, hồ cung cấp nước không đủ, nên đã bị phá bỏ vào năm 1921.
Những kiến trúc khác như Sở nấu nha phiến đường Hai Bà Trưng, Cầu Mống qua Khánh Hội, Cầu Quây qua bến Nhà Rồng, xưa lập năm nào tôi truy không ra.
(Trại lính đầm sen-caserne Lelièvre-sau là trại lính Hiến binh Cộng hòa, gần thư viện Quốc gia đường Gia Long(Lý Tự Trọng), xây năm 1974.
Khám Lớn Sài Gòn xây năm 1886 đến năm 1890, phá bỏ lối năm 1954.
Mé sông, ngay đầu đường Catinat(Đồng Khởi), trước kia có tháp Lemaille, dựng năm 1865 do Phòng Thương mãi Sài Gòn đảm đương. Lemaille từ trần lối 1862-1863. tháp Lemaille sau dời về khu ?oMột Hình?, đối diện tháp Doudard de Lagrée, mất năm 1895. Chung quanh tháp de Lagrée có đặt 12 khẩu súng đồng kiểu chế đời Gia Long, Minh Mạng, đặt họng trở xuống đất, trên có xiềng lòi tói như hàng rào, xem rất nhục? cũng may nay súng gỡ ra đêm nhập Viện Bảo tàng. Một Hình cũng bị phá bỏ.
Chủng viện (Séminaire), còn thấy trên bảng kỷ niệm câu này : ?oCette maison a été dédiée à Saint Joseph. Construite par le Père Wibeaux en 1863, elle fut agrandie et bénie par Mgr Colombert 1881?-Nhà này dâng kính cho Thánh Joseph. Đây là công tạo lập của cha Wibeaux xây năm 1863. Đức Cha Colomber nới rộng thêm và ban phép lành năm 1881.
Lính I Pha Nho theo chân lính Pháp qua đây năm 1859, trước đóng binh đường d?TEspagne, đến ngày 31-03-1863, có lịnh rút về căn cứ Manille.
Cerle Militaire của Pháp, đường Thống Nhất (nay là Lê Duẩn) thuộc Bộ Tư pháp, xây năm 1876.)

Những thung lũng sâu không bao giờ thiếu nước,
Những trái núi to lớn bao giờ cũng có lối đi qua!