Sài gòn năm xưa

Một vài ý kiến về "Phòng tuyến chùa chiền"


(Mấy bài này Va tui viết tặng bác Manhhai và cô Bùi Thụy Đào Nguyên vì công lao của hai người này cho cộng đồng mạng)
Tại sao người Pháp lập "Phòng tuyến chùa chiền"?

Ngày 17 tháng 2 năm 1859, thành Gia Định mất vào tay quân Pháp. Sau đó, họ nhanh chóng chiếm lấy các ngôi chùa cổ để làm đồn gọi là "phòng tuyến chùa chiền" (lignes des pagodes), gồm: chùa Khải Tường (pagode de Barbe), chùa Kiểng Phước (pagode des Clochetons), chùa Cây Mai (pagode des Pruniers), đền Hiển Trung (pagode de la Fidelite Eclatante, hay là pagode des Mares)...Phòng tuyến này trải dài từ Chợ Lớn đến Sài Gòn, chủ yếu là để bảo vệ con đường cái quan huyết mạch nối liền Gia Định-Chợ Lớn đồng thời lập thế trận bao vây và đánh Đại đồn Chí Hòa (quân Pháp gọi là "Kỳ Hòa").

Trung úy Hải quân Pháp Léopold Pallu là sĩ quan tùy viên Tổng hành dinh của Đề đốc Leonard Charner trong đoàn viễn chinh đánh Sài Gòn năm 1861, và là tác giả cuốn Histoire de L’Expé***ion de Cochinchine en 1961 (Lịch sử cuộc viễn chinh Nam Kỳ 1861), do nhà xuất bản Hachette in tại Pháp năm 1864, đã viết về mục đích ban đầu của phòng tuyến chùa chiền như sau:

"Kể từ tháng 6 năm 1860, quan quân An Nam (chỉ quân đội nhà Nguyễn) có ý cô lập người Pháp với thành phố Tàu (tức vùng Chợ Lớn ngày nay), nơi tồn trữ gạo mà người Pháp đem xuất đi từ cảng Sài Gòn....(Cho nên) chúng ta bắt buộc phải giữ vững vị trí..."Hai chùa khác nằm giữa đồn Cây Mai và Sài Gòn liền được ta chọn thêm để củng cố làm đồn và ta sẽ giữ vững bất cứ giá nào. Việc sửa sang hai chùa để làm nơi phòng thủ bắt đầu ngay tức thời. Chùa thứ nhất là chùa Ao (đền Hiển Trung), sân chùa có tường gạch chung quanh, tạm có thể phòng thủ được ngay. Chùa cách xa các tuyến phòng thủ của địch. Chùa thứ hai là chùa Clochetons (chỉ chùa Kiến Phước) hoàn toàn trống trải và chỉ cách miệng đường hầm của địch (chỉ quân đội nhà Nguyễn) có 400 mét. Ta liền lấy ngay đất ở mồ mả chung quanh đắp tường phòng ngự."

Nói chung, giặc Pháp chiếm hầu hết các chùa làm đồn, rồi sau đó phá hủy cốt để xóa “dấu vết cựu trào” và cũng để gạt bỏ các “di tích ngoại đạo”. Nói cách khác, làm một công để đạt cả ba việc: quân sự, chính trị và văn hoá-tín ngưỡng.




Chiến tuyến Chí Hòa của Nguyễn Tri Phương (màu cam) và chiến tuyến các ngôi chùa của quân Pháp (màu vàng)

"Phòng tuyến chùa chiền" gồm những chùa nào?




Màu hồng là thành Phụng, xây 1836 bị Pháp phá 1858. Màu xanh là mộ Giám mục Adran (GM Pigneau de Béhaine), tức lăng Cha Cả. Màu tím là đồng Mồ mả chạy dài suốt từ SG vào Cholon.

Màu vàng là 4 ngôi chùa bị Pháp chiếm làm đồn lính (sau khi thành Gia Định mất vào tay quân Pháp vào tháng 2-1859), nhằm tạo thành “chiến tuyến các ngôi chùa” (lignes des pagodes) để chuẩn bị tấn công đồn Kỳ Hòa của Nguyễn Tri Phương năm 1861.

Theo bản đồ trên, "chiến các ngôi chùa" từ trái qua gồm có:

(1) Chùa Cây Mai - Pagode de Caï-maï - (có tài liệu ghi là Pagode Chinoise, pagode de prunier) là một chùa của người Hoa quanh chùa có hồ nước bao bọc, phía Bắc của Chợ lớn xưa (trước 1975 nơi đây là trường Quân Báo, nay là doanh trại quân đội). Tham khảo thêm tại đây:
vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A3o_lu%E1%BA%A Dn:Ch%C3%B9a...

(2) Chùa Tháp - Pagode des Clochetons - tên do Pháp đặt cho ngôi chùa mà ngày nay không còn dấu vết, nên không ai biết rõ vị trí của nó mà chỉ có thể đoán hoặc căn cứ theo các bản đồ xưa.
Tham khảo thêm về chùa này tại đây:
vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%B9a_Ki%E1%BB%83ng _Ph%C6%B0%E1...

(3) Chùa Ao - Pagode des Mares - nằm trong khu thành Ô Ma tức trại lính Camp aux Mares của Pháp, ngày nay không còn dấu vết nên vị trí cụ thể cũng chỉ đoán theo bản đồ xưa. Gọi như vậy vì khu này ngày xưa có ít nhất hai ao sen. Trước 1975 là khu Tổng Nha Cảnh sát. Vị trí này nhiều người đã biết rõ. Tham khảo thêm về chùa này ở đây:
vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%81n_Hi%E1% BB%83n_Trung

(4) Chùa Khải Tường - Pagode Barbé (cũng có nơi viết là Barbet, pagode Advancee) - Vị trí chùa này nay là trường Lê Quý Đôn. Tham khảo thêm tại đây:
vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%B9a_Kh%E1%BA%A3i_ T%C6%B0%E1%B...

Một vài ý kiến về "Phòng tuyến chùa chiền"

Nhận xét về vị trí chiến lược của các ngôi chùa trong phòng tuyến chùa chiền

Ta thấy rằng ngoài chùa Barbe thì cả ba chùa khác đều nằm trên con đường cái quan nối thành Gia Định và Chợ Lớn rồi sau đó đi Mỹ Tho. Một điểm chung cho cả bốn chùa là nằm ở ranh giới giữa khu dân cư Bến Nghé -Chợ lớn trãi dài theo sông Bến nghé (sông Sài gòn) và vàm Bến nghé (rạch Tàu Hủ) và một bên là cánh đồng mồ mả.

Cách đây hơn 100 năm cả vùng quận 10,11 ngày nay (và một phần quận 1,3, 5) được mệnh danh là "đồng mả mồ", dịch theo tên gọi Plaine des Tombeaux của người Pháp.

Theo miêu tả của các tác giả Pháp vào thời kỳ này như Jean Bouchot, J.C. Baurac, Silvestre..., đồng mả mồ là một vùng rộng lớn giới hạn bởi hai con đường Nguyễn Thị Minh Khai (xưa là đường Chasseloup Laubat và Jean-Jacques Rousseau) và Hai Bà Trưng (xưa là Impériale, rồi Nationale và Paul Blanchy), chạy về hướng Chợ Lớn (phía Bắc đường Nguyễn Trãi) với hàng trăm (có khi lên đến con số vài nghìn nếu kể cả mộ đắp bằng đất) ngôi mộ nằm rải rác.

Chủ nhân của những ngôi mộ này là lưu dân Hoa-Việt, những người đã khai phá và xây dựng thành phố Sài gòn-Chợ lớn.

Sâu trong "cánh đồng mồ mả" là chiến lũy Chí hòa của Nguyễn Tri Phương. Tứ đó quân triều đình đào những giao thông hào tiến sát vào đường cái quan nhằm chia cắt Sài gòn-Chợ lớn.

Nếu đồn Barbe là tiền đồn để bảo vệ phía Bến Nghé và đồn Cây Mai bảo vệ Chợ Lớn thì hai đồn chùa Ao (pagode aux mares) và chùa Tháp (pagoge des Clochetons) vừa để bảo vệ dân cư phía Nam đường cái quan (như khu chợ Quán, khu chợ cầu Kho, khu xóm Cải, khu buôn bán nhộn nhịp của người Hoa ở đường Triệu Quang Phục ngày nay) mà quan trọng hơn là để bảo vệ sự liên lạc thông suốt giữa Sài gòn và Chợ Lớn. Ta có thể thấy các cuộc tấn công của quân triều đình đều nhằm vào hai chùa này mà trong đó chùa Tháp là trọng tâm vì nó nằm khá sâu vào cánh đồng mồ mả.

Một vài ý kiến về "Phòng tuyến chùa chiền"

Cánh đồng mồ mả

Cách đây hơn 100 năm cả vùng quận 10,11 ngày nay (và một phần quận 1,3, 5) được mệnh danh là "đồng mả mồ", dịch theo tên gọi Plaine des Tombeaux của người Pháp.

Theo miêu tả của các tác giả Pháp vào thời kỳ này như Jean Bouchot, J.C. Baurac, Silvestre..., đồng mả mồ là một vùng rộng lớn giới hạn bởi hai con đường Nguyễn Thị Minh Khai (xưa là đường Chasseloup Laubat và Jean-Jacques Rousseau) và Hai Bà Trưng (xưa là Impériale, rồi Nationale và Paul Blanchy), chạy về hướng Chợ Lớn (phía Bắc đường Nguyễn Trãi) với hàng trăm (có khi lên đến con số vài nghìn nếu kể cả mộ đắp bằng đất) ngôi mộ nằm rải rác.

Chủ nhân của những ngôi mộ này là lưu dân Hoa-Việt, những người đã khai phá và xây dựng thành phố Sài gòn-Chợ lớn.







Khu vực này cũng có một ngôi mộ tập thể gọi là “mả N gụy” chôn gần 1.250 người, trong cuộc nổi dậy của binh lính dưới quyền Lê Văn Khôi tại thành Phiên An (Gia Định) những năm 1833 - 1835, đến nay không tìm ra dấu vết. (những năm 60 khi lính Đại Hàn làm đường ở khu vực gần bệnh viện Bình Dân ngày nay đã đào được rất nhiều xương người, đó là mả N gụy?)

Trước thời Pháp thuộc, khu vực này có tên gọi đồng tập trận, nơi Tả Quân Lê Văn Duyệt, tổng trấn Gia Định thành, thường xuyên thao dượt binh sĩ (tập trận).

Theo học giả Vương Hồng Sển, tác giả Sài Gòn năm xưa, thời Pháp thuộc đường xe lửa giữa nối liền Sài Gòn - Chợ Lớn chạy xuyên qua cánh đồng mả mồ, trong đó có đường Lý Thái Tổ ngày nay: “...Sách nói khi xưa, làm con đường này, gặp nhiều mồ mả (ắt chốn đồng tập trận cũ), Lang sa (thực dân Pháp - LN) có lệ phát ba quan tiền và một xấp vải cho mỗi ngôi mộ và mả bị cải táng...” (Sđd-NXB TP.HCM - 1997 - trang 148).




Một bức ảnh xưa do người Pháp chụp đề rõ cụm từ Plaine des Tombeaux cũng cho thấy nhiều ngôi mộ nằm cạnh đường xe lửa.


Căn cứ vào chút sử liệu trên, ngôi mộ bên đường Nguyễn Tri Phương là một trong rất ít những ngôi mộ xưa còn sót lại trong số hàng trăm ngôi mộ thuộc đồng mả mồ đã bị thực dân Pháp và chính quyền cũ giải tỏa vì những việc công ích. Vào thời kỳ này, đa số mộ cổ đều được làm bằng ô dước và được xây đắp khang trang. Phần đất xây dựng trường đua Phú Thọ năm 1932 cũng là một phần của Cánh đồng mả mồ

Một vài ý kiến về "Phòng tuyến chùa chiền"

Chùa Khải Tường

Theo Bách khoa toàn thư mở Wikipedia




Tượng Phật A-di-đà do vua Gia Long dâng cúng năm 1804




Chùa Khải Tường là một ngôi cổ tự, trước đây tọa lạc trên một gò cao tại ấp Tân Lộc, thuộc Gia Định xưa. Đây có thể được kể là ngôi già lam cổ nhất nhì ở vùng đất ấy, nhưng đã bị phá hủy dưới thời Pháp thuộc[1].

Lịch sử

Vào khoảng năm Giáp Ngọ (1744), Thiền sư Phật Ý-Linh Nhạc (1725-1821, là người đem chi phái Lâm Tế dòng đạo Bổn Nguyên vào miền Nam Việt Nam trước tiên)[2], vâng lời thầy theo lớp người lưu dân từ Đồng Nai xuống phía Nam. Trên đường đi, nhà sư gặp một tăng sĩ không rõ họ tên, cùng lứa tuổi và họ đã kết thành huynh đệ. Đến nơi ở mới là làng Tân Lộc (có tư liệu viết là làng Hoạt Lộc hay xóm Chợ Đũi), hai nhà sư cùng khai phá rừng và dựng lên một am lá (khoảng năm 1744) thờ Phật. Vài năm sau, nhà sư vô danh kia tách ra lập am riêng, cách am cũ vài mươi mét, để tiện việc tu hành.


Đến năm Nhâm Thân (1752), Thiền sư Phật Ý-Linh Nhạc tu bổ am lá thành chùa, và đặt tên là chùa Từ Ân, với ngụ ý là "nhờ lòng từ bi và ân huệ của đức Phật mà bá tánh được bình an, tạo được cuộc sống ấm no và hạnh phúc nơi vùng đất mới". Cũng khoảng thời gian đó, nhà sư vô danh cũng tu bổ am lá trước đây thành chùa, và đặt tên là chùa Khải Tường, với ngụ ý là "mở rộng phước lành cho bá tánh" [3]. Vì thế khi thực dân Pháp tiến chiếm Gia Định, họ gọi chùa Khải Tường là chùa Trước (pagode Avancée) còn chùa Từ Ân là chùa Sau[4].


Căn cứ một số tư liệu, thì vào ngày 23 tháng 4 năm Tân Hợi (25 tháng 5 năm 1791), thứ phi Trần Thị Đang (Thuận Thiên Cao Hoàng hậu) sinh Nguyễn Phúc Đảm (về sau là vua Minh Mạng) nơi hậu liêu chùa Khải Tường[5], khi chúa Nguyễn Phúc Ánh đến đây trốn tránh quân Tây Sơn. Năm 1804, để tạ ơn che chở, vua Gia Long (tức vị chúa trên) đã gửi vào dâng cúng một tượng Phật A-di-đà lớn, ngồi trên tòa sen, cao 2,5 m bằng gỗ mít, sơn son thếp vàng.


Năm 1832, kỷ niệm nơi cha mẹ ông từng ở, và cũng là nơi sinh ra ông, vua Minh Mạng sai xuất bạc trùng tu chùa, đồng thời cho "mộ sư đến ở, cấp ruộng tự điền" để lo việc lễ tiết hàng năm [6].


Năm 1858, quân Pháp đánh phá cửa Hàn (Đà Nẵng). Năm sau (1859) lại vào tấn công Gia Định, Pháp chia quân đóng rải rác tại Trường Thi, đền Hiển Trung (pagode aux Mares) và các chùa: Khải Tường (pagode Barbé), Kiểng Phước (pagode des Clochetons), Cây Mai (pagode des Pruniers).


Riêng chùa Khải Tường, Đại úy Thủy quân lục chiến Pháp tên Barbé nhận nhiệm vụ dẫn quân vào chiếm giữ. Barbé cho đem tượng Phật bỏ ngoài sân, cưỡng bức các sư phải rời chùa. Khi ấy, quan Kinh lược Nguyễn Tri Phương được triều đình cử vào Nam lập Đại đồn Chí Hòa chống Pháp, và chiều ngày 7 tháng 12 năm 1860, quân Việt phục kích giết chết Barbé, khi viên sĩ quan này cỡi ngựa đi tuần đêm từ chùa Khải Tường đến đền Hiển Trung (trong vòng thành Ô Ma)[7].


Viên Trung úy Hải quân người Pháp là Léopold Pallu[8]đã sang Sài Gòn tham chiến, sau này kể lại:
Buổi chiều hôm đó, Đại úy thủy quân Barbet cưỡi ngựa đi tuần tra như thường lệ. Bọn sát nhân rình rập trong một bụi cây...Ông bị đột kích bằng giáo té ngay xuống ngựa. Bọn An Nam liền cắt đầu, bò qua các bụi rậm và cỏ cao trở về giới tuyến cũ của thành Kỳ Hòa. Sáng hôm sau, người ta thấy phần thân thể còn lại (của Barbet) bị kéo bỏ bên vệ đường; con ngựa bị thương nằm bất động kế bên. Người ta kể lại rằng khi cái đầu ông Đại úy đem đến đặt bên khay trầu của vị tướng An Nam, thì ông này liền đếm tiền thưởng mà không nói gì, rồi sau đó mới thốt ra một lời tiếc thương. Đại úy Barbet có thân hình và một sức mạnh lực sĩ, nhiều người An Nam đều biết mặt ông...[9] Năm 1867, theo nhà văn Sơn Nam, thì chùa Khải Tường trở thành trường học con trai nhằm đào tạo giáo viên. Năm 1880, chùa Khải Tường bị tháo dỡ, trường dời qua cơ sở mới là trường Chasseloup Laubat xây cất xong khoảng 1877.[10]. Khi tháo dỡ, tấm hoành phi “Quốc ân Khải Tường tự” [11] được chuyển về chùa Từ Ân (nay ở đường Tân Hóa, thuộc quận 6, Thành phố Hồ Chí Minh) cất giữ, còn pho tượng Phật kể trên phải dời đi nhiều nơi, sau cùng được đem trưng bày trong Viện bảo tàng Quốc gia Sài Gòn, nay là Bảo tàng Lịch sử Việt Nam - Thành phố Hồ Chí Minh.

Chú thích

1. ^ Căn cứ bài viết "Kiến trúc các ngôi chùa xưa và nay" của Nguyễn Quảng Tuân, in trong sách Hội thảo khoa học 300 năm Phật giáo Gia Định-Sài gòn-TP. Hồ Chí Minh, tr. 114.
2. ^ Thiền Hòa tử Huệ Chí, "Buổi đầu của Phật giáo Gia Định-Sài Gòn", in trong Hội thảo, tr. 77.
3. ^ Kể theo Thiền sư Việt Nam, tr. 469. Trong sách “Hội thảo”, có ít nhất ba tác giả đều cho rằng: “Thiền sư Phật Ý-Linh Nhạc chính là người lập ra chùa Từ Ân”, đó là PTS. Trần Hồng Liên (tr. 107), Thiền Hòa tử Huệ Chí (tr. 59), Nguyễn Quảng Tuân (tr. 114). Trong Lịch sử Phật giáo Đàng Trong của Nguyễn Hiền Đức (tr. 268) cũng cho biết như vậy. Tuy nhiên, theo bài viết "Những ngôi cổ tự đã biến mất", thì chùa Khải Tường do Thiền sư Phật Ý-Linh Nhạc khai sơn khoảng năm Giáp Ngọ 1744, còn chùa Từ Ân do một nhà sư vô danh tạo lập vào khoảng năm Nhâm Thìn (1752). Thông tin liên quan: theo sách Đại Nam nhất thống chí (phần Lục tỉnh Nam Việt) của triều Nguyễn, thì chùa Từ Ân được dựng vào năm Gia Long nguyên niên (1802). Tương tự, trong Đại Nam thực lục (chính biên, đệ nhị kỷ) cũng ghi đại để là chùa Khải Tường được nhà vua Minh Mạng sai dựng vào năm Nhâm Thìn (1832). Trần Hồng Liên giải thích “có lẽ do sử thần nhầm lẫn giữa việc lập chùa và trùng tu chùa mà ra” ("Hội thảo", tr. 108).
4. ^ Huỳnh Ngọc Trảng (Hội thảo", tr. 78).
5. ^ Theo sử gia Trần Trọng Kim, Việt Nam sử lược (quyển 2, Trung tâm học liệu xuất bản, Sài Gòn, 1971, tr. 152). Học giả Vương Hồng Sển trong "Sài Gòn năm xưa" cũng đã cho biết theo dật sử thì Hoàng tử Đảm đã sanh nơi hậu liêu chùa Khải Tường vào năm Tân Hợi (1791) giữa cơn tị nạn binh Tây Sơn.
6. ^ Xem chi tiết trong Đại Nam thực lục (chính biên, đệ nhị kỷ). Bản dịch của Viện sử học (tập 11), Nxb Khoa học xã hội, 1962, tr. 173-174.
7. ^ Nguyên Thanh, Thành phố bất khuất, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, 1984, tr. 133.
8. ^ Léopold Pallu (1828-1891), sinh ở Saintes , miền Trung nước Pháp. Năm 1861, ông làm sĩ quan tùy viên tổng hành dinh của Phó đề đốc Charner. Chính ông là người chỉ huy đội thủy quân lục chiến đánh vào Đại đồn Chí Hòa, và vài trận đánh chiếm lớn nhỏ khác lúc bấy giờ ở Nam Kỳ. Tác phẩm Lịch sử cuộc viễn chinh Nam Kỳ 1861 của ông được nhiều nhà nghiên cứu sử khen là "ghi chép cẩn thận và chi tiết". Ông về Pháp năm 1884, rồi về hưu năm 1890 với cấp bậc Phó Đề đốc Hải quân. (Theo Histoire de L’Expé***ion de Cochinchine en 1961 tức "Lịch sử cuộc viễn chinh Nam Kỳ 1861", do nhà xuất bản Hachette in tại Pháp năm 1864. Bản dịch của Hoang Phong. Nxb Phương Đông, 2008, phần phụ lục, tr.330).
9. ^ Léopold Pallu, Lịch sử cuộc viễn chinh Nam Kỳ 1861, tr.63.
10. ^ Sơn Nam, Bến Nghé xưa, tr. 58
11. ^ Theo Thích nữ Như Lộc, năm 1836, chùa Khải Tường được phong làm “Quốc ân” (Hội thảo, tr. 93). Tuy nhiên, tấm hoành phi “Quốc ân Khải Tường tự” hiện còn lưu giữ tại chùa Từ Ân (mới) lại ghi là năm Quý Mão (1843), dưới triều vua Thiệu Trị. Có thể đây là khắc cúng.

Một vài ý kiến về "Phòng tuyến chùa chiền"

Chùa Khải Tường

Cũng theo Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

Tên tuổi của chùa Khải Tường cùng viên quan ba Pháp Barbé, còn được loan truyền qua câu chuyện Nàng Hai Bến Nghé:[1]
Nàng Hai và Tri yêu thương nhau nhưng vì hoàn cảnh éo le nàng phải nhận lấy lãnh binh Sắc[2] làm chồng. Một lần thua trận, Sắc bị quan trên khiển trách, sẵn mang tâm trạng buồn bực, nên khi nghe quân mật báo việc Tri thường có cử chỉ thân mật với vợ mình, Sắc rất ghen tức. Một hôm Sắc cho người giả danh vợ mời Tri tới nhà bàn công việc gắp. Khi hai người gặp nhau, Sắc rời khỏi nơi ẩn nấp bước ra tri hô, ghép họ vào tội lăng loàn và cho lính đóng bè thả trôi sông cả hai người.


Một hai hôm sau viên quan ba Barbé, đóng binh ở chùa Khải Tường đang đi săn, bất ngờ gặp một bè chuối trôi trên đó có một người đàn ông và một người đàn bà. Theo dòng, hai con sấu lớn hung hãn, quẫy đuôi bám riết đuổi theo bè. Barbé liền nổ súng, sấu sợ hãi lặn trốn mất. Khi bè được vớt lên, người con trai tức Tri bị sấu cắn cụt mất một chân, đã chết. Phần người con gái là nàng Hai còn thoi thóp thở. Sau khi được chăm sóc, thấy cô trẻ đẹp nên Barbé ép cô phải chung sống với mình. Nàng Hai ưng thuận với điều kiện là được trở về nhà để thu xếp việc riêng.


Gặp nàng Hai về, Lãnh binh Sắc cho bắt cô với lời cáo buộc: tội thông đồng, mãi dâm với đối phương. Sắc cho giam nàng Hai dưới hố sâu, cho ăn xương cá và cơm hẩm. Thời may Trương Định đi tuần ngang, lệnh cho đem cô lên và nghe hết mọi chuyện oan trái này...
Nơi chùa Khải Tường, hôm đó trời vừa sụp tối, nghe lính canh báo tin có Nàng Hai đến xin gặp. Barbé mừng rỡ phóng ngựa ra đón. Còn cách cô gái chừng mười thước, quân Việt mai phục hai bên đường ào ra. Ngựa bị giáo dài đâm ngã quỵ, hất Barbé ngã xuống và lập tức bị chém chết. Hôm đó là ngày 7 tháng 12 năm 1860.[3]


Hơn hai tháng sau, viện binh của Pháp từ Thượng Hải kéo đến Sài Gòn rầm rộ. Sau vài trận chiến ác liệt, đại đồn Chí Hòa bị hạ. Sau những ngày mịt mù khói lửa ấy, không ai tìm thấy cô gái nơi đâu, chẳng biết sống hay đã chết. Nhưng trong dân gian còn truyền tụng mãi hình ảnh người thiếu phụ bị thả trôi sông và đã góp công chống Pháp [4].
Thông tin liên quan

Viên sĩ quan Barbé chết, quân Pháp rất tức giận. Bởi vậy, họ chiếm lấy tấm bia đá (trên có khắc bi văn của Phan Thanh Giản soạn năm 1858) do vua Tự Đức sai chở từ Huế về Gò Công, để dựng nơi mộ ông ngoại mình là Đức Quốc công Phạm Đăng Hưng, làm bia mộ Barbé ở nghĩa trang Mạc Đĩnh Chi (cũ). Mãi cho đến năm 1999, tấm bia mới được dựng tại mộ ông Hưng, tính ra tấm bia đá mang tên hai người chết một Pháp một Việt này đã luân lạc đúng 140 năm (1859-1999).


Chú thích:

1. ^ Hai tác giả người Pháp là Le Vardier và De Maubryan ghi cô tên là Thị Ba, và họ đã kể lại mối tình éo le của cô gái trong tác phẩm Scènes de la vie Anamite - Khi Hoa (Nhà xuất bản P.Ollendorff, Paris, 1884).
2. ^ Scènes de la vie Anamite - Khi Hoa, Tri có tên đầy đủ là nguyễn Văn Tri và ông lãnh binh có tên là Nguyễn Văn Sất.
3. ^ Nơi Barbé chết, có thể ở ngã ba Võ Văn Tần-Trần Quốc Thảo, quận 3, Thành phố Hồ Chí Minh. Và theo Scènes de la vie Anamite - Khi Hoa thì một hôm nọ có một người Việt, đến đồn tìm Barbé báo tin Thị Ba đang lâm bệnh nặng và hiện đang nằm tại một ngồi chùa gần đó. Nghe vậy, Barbé lập tức đến thăm, nhưng đi được một quãng thì bị giết chết.
4. ^ Theo Scènes de la vie Anamite - Khi Hoa, thì Lãnh binh Sất và Thị Ba đều chết vì đạn, khi quân Pháp tấn công vào bản doanh của nghĩa quân.

Một vài ý kiến về "Phòng tuyến chùa chiền"

Chùa Khải Tường





Đây có thể là bức ảnh duy nhất còn lưu giữ được của chùa Khải tường xưa. Bức ảnh do Emile Gsell chụp trong khỏang từ năm 1871-1874. Emile Gsell tự tay chú thích: Nam Kỳ, chùa Barbe, hiện là trường sư phạm cho người An nam (ngọai ô Sài gòn)

Trong ảnh ta thấy cổng tam quan và chính điện. Chùa được bao bọc bởi một vòng tường thấp. Khỏang cách chụp cách cổng chùa khỏang 200 mét từ hướng đường NKKN gần ngã tư Nam kỳ khởi nghĩa-Nguyễn Thị Minh Khai nhìn vào

Một vài ý kiến về "Phòng tuyến chùa chiền"

Chùa Khải Tường

Theo bài "130 năm thăng trầm chữ Việt", tác giả Trần Nhật Vy có viết :
Đến cuối năm 1870, chính quyền địa phương không muốn lệ thuộc vào giáo hội nữa, muốn tự tuyển chọn và đào tạo giáo viên hệ thống giáo dục phi tôn giáo được triển khai.

Ngày 10-7-1871, Dupré ra ba quyết định quan trọng. Đó là thành lập trường sư phạm thuộc địa, một trường tiểu học và thành lập một ủy ban có nhiệm vụ soạn chương trình học và sách cho giáo viên. Đồng thời nâng lương cho các giáo viên cùng nhiều biện pháp tài chính đối với học sinh. Trường tiểu học có quy định "hiệu trưởng và ba giáo sư phải có bằng cấp đại học hay chức vụ thông ngôn". "Hạn tuổi để thâu nhận vào trường là 16 tuổi tối thiểu, 25 tuổi tối đa. 60 học sinh của trường theo quy chế nội trú và hoàn toàn được chính quyền thuộc địa chu cấp nuôi dưỡng ăn mặc.

Chùa Barbet được giao cho trường làm cơ sở, mỗi thí sinh được nhận vào trường lãnh 25 franc làm chi phí nhập trường" (Roucoules - Nền học chánh Nam kỳ). Cũng theo Roucoules, "chùa Barbet được giao cho trường làm cơ sở" chính là đất của chùa Khải Tường. Có lẽ vì vậy mà trường được gọi là Trường Khải Tường.

Gia Định báo ngày 15-12-1874 có đăng danh sách 84 học sinh của Trường Khải Tường tốt nghiệp và được bổ làm thông ngôn các nơi.

http://tuoitre.vn/Chinh-tri-Xa-hoi/Phong-su-Ky-su/469886/130-nam-thang-tram-chu-Viet.html
-------------------
Bài trên cung cấp cho ta thông tin quý giá xác nhận chùa Khải Tường trở thành trường sư phạm đầu tiên ở Việt Nam. Trường trên có liên quan đến hai nhân vật nổi tiếng:

Ông Pétrus Ký được bổ nhiệm làm Đốc học đầu tiên (Giám đốc) trường Sư phạm bản xứ này. Như vậy khóa học đầu tiên kéo dài ba năm, bắt đầu học đầu năm 1872 và tốt nghiệp năm 1874. Năm đó ông Trương Minh Ký vừa tròn 19 tuổi, ông lấy bằng Tài năng thượng hạng (Brevet supérieur des instituteurs) tại Trường Khải Tường. Sau khi tốt nghiệp, do thông Hán văn và giỏi Pháp văn, ông được thầy TVK giữ lại để dạy chữ Nho và chữ Tây cho học sinh lớp sau. Ông cũng được thầy Trương Vĩnh Ký giới thiệu làm thông ngôn cho các quan chức thuộc địa Pháp, đồng thời làm giáo viên của Trường Thông ngôn (Collège des interprètes), Trường Sĩ Hoạn (Collège des administrateurs stagiaires).

Ngày 14 tháng 1 năm 1874, Thống đốc Nam Kỳ, Chuẩn Đô đốc (Contre-amiral) Pháp Jules François Emile Krantz (1821-1914) đã ký nghị định thành lập một ngôi trường trung học tại Sài Gòn nhằm phục vụ nhu cầu đào tạo con em những thực dân người Pháp tại Sài Gòn. Chương trình giảng dạy theo chính quốc, dạy từ tiểu học đến tú tài (chương trình Pháp). Trường sở được khởi công xây dựng ngay vào năm 1874 và hoàn tất vào năm 1877 trên khu đất chùa Khải Tường. Do đó trường sư phạm bản xứ chỉ có thể hòan tất khóa thứ hai trước khi phải dời đi hoặc đóng cửa.


Bản đồ Sài gòn năm 1867 cho thấy cấu trúc chùa Khải Tường bao gồm công tam quan hướng về hướng Đông, chính điện ở giữa và hai nhà phụ tả hữu

Một vài ý kiến về "Phòng tuyến chùa chiền"

Chùa Khải Tường

Toàn cảnh Saigon – 1881 (bản vẽ rất chi li chính xác của Đại úy hải quân Favre)




Đây là bản đồ 3D đầu tiên và có lẽ là duy nhất đến nay của TP Sài gòn
Theo các chi tiết trên bản đồ ta có thể cho rằng bản đồ này được vẽ sớm hơn năm 1881, có thể là vào năm 1874 hay 1875. Đại úy hay thuyền trưởng Fauvre đã vẽ bản đồ này dựa trên bản đồ 2D trước đó. Ông đã lặn lội khắp thành phố Sài gòn để hòan tất hình vẽ nhà cửa dinh thự một cách chính xác

Chùa Khải Tường trong bản đồ này nằm bên trên của dinh Norodom đằng sau dãy nhà hai tầng đầu tiên của trường Collège Chasseloup Laubat nằm ở ngã tư NKKN và NTMK ngày nay.

Một vài ý kiến về "Phòng tuyến chùa chiền"

Chùa Khải Tường

Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng khuôn viên chùa Khải Tường ngày nay là Bảo tàng Chứng tích chiến tranh, số 28 Võ Văn Tần. Theo vài nhà nghiên cứu Pháp thì cho rằng chùa xưa nằm phía sau trường Trường Lê Quý Đôn hiện nay.



Theo bản đồ của Fauvre Chùa Khải Tường nằm đằng sau dãy nhà hai tầng đầu tiên của trường Collège Chasseloup Laubat nằm ở ngã tư NKKN và NTMK ngày nay.

Trong bản đồ ta không còn nhìn thấy cổng tam quan nhưng còn nhìn thấy chính điện và hai nhà phụ. Chính điện chắc dùng làm nơi giảng dạy còn hai dãy nhà phụ làm nơi nội trú cho học sinh.Sau những dãy nhà đó là cánh đồng Mồ mã

Trong ảnh trích dưới đây, Va có vẽ một đường màu đỏ từ thủy đài (nay là hồ Con rùa) song song với đại lộ Norodom (Lê Duẫn) và đường Chasseloup Laubat (NTMK) là hướng phóng của con đường Testard (nay là Võ Văn Tần). Rõ ràng chùa Khải Tường xưa (A) nằm giữa hai con đường NTMK và Võ Văn Tần ngày nay, tức là nằm gọn trong khuôn viên trường Chasseloup Laubat (trường LQĐ ngày nay).

Khi xây trường Chasseloup Laubat, có lẽ người Pháp xây từ từ: dãy nhà góc NKKN và NTMK (B) được xây trước tiên rồi xây dến dãy nhà góc NTMK-Lê Quý Đôn. Sau đó xây dãy nhà dọc theo đường NKKN rồi dãy nhà dọc đường Lê Quý Đôn. Các học sinh khóa 2 trường sư phạm được chuyển lên các dãy nhà mới xây trước khi người ta phá bỏ tòan bộ ngôi chùa Khải Tường xưa để hòan tất phần còn lại của trường Chasseloup Laubatvào năm 1876-1877. C là dinh thống đốc Nam kỳ nay là hội trường Thống Nhất