Spring essence: the Poetry of Hồ Xuân Hương

Lục ra cái bài này tôi post chỗ khác.
Bùi Bảo Trúc
Hoa Thịnh Đốn ngày 9 tháng 8 năm 2000
Bạn ta,
Spring Essence là nhan đề cuốn sách của John Balaban (nhà xuất bản Copper Canyon Press, in lần đầu năm 2000, John Balaban giữ bản quyền) với những bài thơ của Hồ Xuân Hương được dịch sang Anh ngữ.
Dịch giả John Balaban là một người liều lĩnh nếu không nói là cẩu thả. Ông để lại rất nhiều lỗi khiến câu cách ngôn traduttore, tra***ore của người Ý, nghĩa là bản dịch thường thiếu nét trung thành đến độ phản bội tư tưởng của tác giả nguyên bản, cũng chỉ là nhận định quá nhẹ nhàng khi đọc những bản dịch tiếng Anh những bài thơ Hồ Xuân Hương của ông. Những lỗi ông để lại quá nhiều, và có thể nói là không bài nào không để lại một hai lỗi. Có những lỗi hết sức sơ đẳng khiến người đọc tự hỏi không biết những người ông ghi tên ở cuốn sách, nói là đã khuyến khích và giúp ông dịch những bài thơ này có thực sự đọc bản Anh ngữ của ông không. Mà toàn là những tên tuổi, bằng cấp ghê gớm cả, không giáo sư, thì cũng tiến sĩ, lại có luôn cả một nhà ngoại giao cao cấp nữa.
Bài Chùa Xưa trang 70 và 71 chẳng hạn,
Thầy tớ thung dung dạo cảnh chùa
Thơ thì lưng túi, rượu lưng hồ
Cá khe lắng kệ, mang nghi ngóp
Chim núi nghe kinh, cổ gật gù
Then cửa từ bi chen chật cánh
Nén hương tế độ cắm đầy lô
Nam mô khẽ hỏi nhà sư tí
Phúc đức như ông được mấy bồ
John Balaban dịch như thế này:
Master and servant amble pagoda paths,
Poem bag almost full, wine flask almost empty
Pond fish, hearing prayers, flutter their gills
Hillside birds, hearing chants, bob their necks
Crowds gather at this door of compassion
placing incense sticks on smoking altars
Buddha asks so little of his monks
Blessed they gather many friends
Hồ Xuân Hương có nhiều bài thơ nhạo báng những nhà tu không xứng đáng, và bài thơ này cũng nằm trong chiều hướng đó. Tuy nói về cảnh chùa, nhưng những hình ảnh lại gợi ra những cảnh khác. Những "cá khe," "chim núi" mà tác giả mô tả "mang nghi ngóp," "cổ gật gù" là để gợi ra hình ảnh khác hơn là ở chùa. John Balaban không thấy được điều đó, nên ông dịch cá khe là pond fish. Pond là ao, không là khe được. Khe là dòng nước nhỏ, là rạch nước mà chiều ngang thường rất hẹp, không rộng như suối, như sông. Khe là creek thì đúng... ý của Hồ Xuân Hương hơn, như hơn một lần bà đã nói đến những con cá (?) này: "cá giếc le te lách giữa dòng"...
Nhưng đó chỉ là tiểu tiết. Hai câu cuối của bài thơ bị hiểu sai một cách thảm hại.
"Nam mô khẽ hỏi nhà sư tí" được dịch thành Buddha asks so little of his monks. Người đọc bản tiếng Anh sẽ hiểu là Đức Phật không đòi hỏi gì nhiều nơi những nhà sư, trong khi câu nguyên bản phải hiểu là: mô Phật, xin hỏi nhỏ nhà sư một chút nhé. Hỏi khẽ, hỏi nhẹ, hỏi một chút khác với đòi hỏi không nhiều như câu tiếng Anh của bản dịch. Câu tiếng Anh có thể hiểu là đức Phật không đòi các vị sư phải làm nhiều thứ, phải đạo hạnh, phải sống xứng đáng như những tu sĩ.
Nam mô cũng không phải là đức Phật, là Buddha như dịch giả hiểu. Nam mô trong tiếng Pali chỉ là tiếng chào, như lạy Phật.
Câu cuối của bài thơ còn bị xuyên tạc khủng khiếp hơn nữa: câu "phúc đức như ông được mấy bồ" mang một nghĩa rất mỉa mai, đó là ông thầy chùa tu trong cảnh chùa như thế (cá khe, chim núi, mang nghi ngóp, cổ gật gù, cửa từ bi chen chật cánh, hương cắm đầy lô...) thì liệu tu được bao nhiêu phúc đức! Phúc đức được đem đong bằng bồ, bằng sọt, bằng thúng thì cũng chẳng được bao nhiêu. Danh từ bồ còn mang một ý nghĩa dung tục, khinh mạn, thiếu tôn kính khi nói về số lượng phúc đức mà nhà sư này có được qua cách tu hành bậy bạ như Hồ Xuân Hương vẽ ra trong mấy câu trên.
Nhưng John Balaban không hiểu được cả chữ "bồ" đó của nhà thơ phường Khán Xuân. Ông hiểu là (các) nhà sư đó được ban phúc nên (các ông sư ấy) có được nhiều bạn: blessed, they gather many friends.
John Balaban hiểu danh từ "bồ" là bồ tèo, bồ bịch, là bạn... và dịch là "friends" thay vì là "bamboo basket" chẳng hạn.
Trời ơi là trời...
Thôi dịch như vậy thì còn "table" cái gì thêm được nữa. Bàn (table) cái gì bây giờ?
Dịch như thế không sợ Xuân Hương hiện ra sửa lưng "mấy bồ" là... "******" hay sao?
Thôi, xem bạn sau này vậy. Không biết John Balaban có biết đó là "see you later" không đây!

The Con***ion of Women
Sisters, do you know how it is?
On one hand,
the bawling baby; on the other your husband
sliding onto your stomach,
his little son still howling at your side
Yet, everything must be put in order
Rushing around all helter-skelter
Husband and child, what obligations!
Sisters, do you know how it is?
THE LUSTFUL MONK
A life in religion weighs heavier than stone.
Everything can rest on just one little thing.
My boat of compassion would have sailed to Paradise
If only bad winds hadn''t turned me around.
The Unwed Mother
Because I was too easy, this happened.
Can you guess the hollow in my heart?
Fate did not push out a bud
even though the willow grew.
He will carry it a hundred years
but I bear the burden now.
Never mind the gossip of the world.
Don''t have it,
yet have it! So simple.
River Snail
Fate and my parents shaped me like a snail,
day and night wandering marsh weeds that smell foul.
Kind sir, if you want me, open my door.
But please don''t poke up into my tail.
( The phrase open my door in quóc-ngù is boc yem, referring both to the operculum (glassy opening) of the snail and, as its homonym, to a brassiere. )
Picking Flowers
(Choi Hoa)
If you want to pick flowers, you have to hike.
Climbing up, don''t worry about your weary bones.
Pluck the low branches, pull down the high.
Enjoy alike the spent blossoms, the tight buds.
The Paper Fan

Seventeen, or is it eighteen?
Ribs? Let me have it in my hands.
Thick or thin, opening its lovely angles.
Wide or narrow, inserted with a stick.
The hotter you get, the more refreshing.
Wonderful both night and day.
Cheeks juicy soft, persimmon pink.
Kings and lords just love this thing.

Cảm ơn g8ubvn và Milou. Để cho tiện việc đối chiếu, TL post thêm bản tiếng Việt.
Autumn Landscape= Cảnh thu
Cảnh Thu
Thánh thót tầu tiêu mấy giọt mưa,
Bút thần khôn vẽ cảnh tiếu sơ,
Xanh om cổ thụ tròn xoe tán,
Trắng xoá tràng giang phẳng lặng tờ.
Bầu dốc giang sơn say chấp rượu,
Túi lưng phong nguyệt nặng vì thơ
Cho hay cảnh cũng ưa người nhỉ,
Thấy cảnh ai mà chẳng ngẩn ngơ.
Offering Betel= Mời trầu
Mời Trầu
Quả cau nho nhỏ miếng trầu hôi
Này của Xuân Hương mới quệt rồi
Có phải duyên nhau thì thắm lại
Đừng xanh như lá bạc như vôi!
On Sharing a Husband=Kiếp lấy chồng chung
Kiếp Lấy Chồng Chung
Chém cha cái kiếp lấy chồng chung.
Kẻ đắp chăn bông kẻ lạnh lùng,
Năm thì mười hoạ chăng hay chớ
Một tháng đôi lần có cũng không.
Cố đấm ăn xôi, xôi lại hẩm,
Cầm bằng làm mướn, mướn không công.
Thân này ví biết dường này nhỉ
Thà trước thôi đành ở vậy xong.
Jackfruit= Quả mít
Quả Mít
Thân em như quả mít trên cây,
Vỏ nó sù sì, múi nó dày.
Quân tử có yêu thì đóng cọc,
Xin đừng mân mó nhựa ra tay.
Three-Mountain Pass=Đèo Ba Dọi
Đèo Ba Dọi
(1)
Một đèo, một đèo, lại một đèo,
Khen ai khéo tạc cảnh cheo leo.
Cửa con đỏ loét tùm hum nóc,
Hòn đá xanh rì lún phún rêu.
Lắt lẻo cành thông cơn gió thốc,
Đầm đìa lá liễu giọt sương gieo.
Hiền nhân quân tử ai là chẳng
Mỏi gối chồn chân vẫn muốn trèo.
(1) Đèo Ba Dọi hay Ba đèo tên chữ là đèo Tam Điệp, thuộc huyện Tống Sơn, tỉnh Thanh Hoá. Không phải Đèo Ngang như có sách đã nhầm.

The Con***ion of Women= Thân phận đàn bà
Thân phận đàn bà
Hỡi chị em ơi có biết không
Một bên con khóc một bên chồng.
Bố cu lổm ngồm bò trên bùng,
Thằng bé hu hơ khóc dưới hông.
Tất cả những là thu với vén
Vội vàng nào những bống cùng bông.
Chồng con cái nợ là như thế,
Hỡi chị em ơi có biết không?
The Lustful Monk= Sư hoang dâm
Sư hoang dâm
Cái kiếp tu hành nặng đá đeo,
Vị gì một chút tẻo tèo teo.
Thuyền từ cũng muốn về Tây Trúc
Trát gió cho nên phải lộn lèo.
Được tao_lao sửa chữa / chuyển vào 06:33 ngày 18/09/2004

Unwed Mother= Không chồng mà chửa
Không chồng mà chửa
Cả nể cho nên hoá dở dang,
Nỗi niềm nàng có biết chăng chàng.
Duyên thiên chưa thấy nhô đầu dọc,
Phận liễu sao đà nảy nét ngang.
Cái nghĩa trăm năm chàng nhớ chửa?
Mảnh tình một khối thiếp xin mang.
Quản bao miệng thế lời chênh lệch,
Không có, nhưng mà có, mới ngoan!
River Snail= Con ốc nhồi
Con ốc nhồi
Bác mẹ sinh ra phận ốc nhồi
Đêm ngày lăn lóc đám cỏ hôi,
Quân tử có thương thì bóc yếm
Xin đừng ngó ngoáy lỗ trôn tôi.
Paper Pan= Vịnh cái quạt
Vịnh Cái Quạt
Mười bảy hay là mười tám đây
Cho ta yêu dấu chẳng dời tay.
Mỏng dày từng ấy, chành ba góc
Rộng hẹp dường nào, cẵm một cay.
Càng nóng bao nhiêu thời càng mát,
Yêu đêm chưa phi lại yêu ngày.
Hồng hồng má phấn duyên vì cậy.
Chúa dấu vua yêu một cái này.