Tên anh chưa có trong danh sách - B. Vaxiliép

Thậm chí cả vết thương rất nhẹ không đáng kể ở chân, một vết cứa trên cơ thể nguyên lành của anh, cũng luôn luôn dày vò anh do những cơn đau bất thần ở đầu gối. Vùng thận đau âm ỉ vì bị gạch văng phải, rồi đói khát, mất ngủ cùng mùi hôi thối của xác chết như bám chặt vào từng nếp áo quần, dày vò anh không lúc nào nguôi. Từ mấy hôm nay, anh chỉ quen nghĩ đến những phút hiểm nghèo, chỉ quen nghĩ đến một điều: làm sao đánh lui được những đợt tấn công, lấy được nước uống, đạn dược, thức ăn, anh đã quên mất thói quen nghĩ đến những điều khác. Giờ đây, ngay trong giây phút yên tĩnh ngắn ngủi này, anh cũng không nghĩ đến mình, không nghĩ đến đồng chí đại uý đã tự sát ngay trước mắt mình, không nghĩ đến Đênhisich đang chết trên nền hầm trơ trọi, - mà chỉ nghĩ đến việc là lấy đạn ở đâu. Không có đạn và lựu đạn thì không thể thoát nổi cái pháo đài đang bị bao vây này.
Xannhikốp quay lại chỗ cửa sổ: anh từ chỗ bọn Đức về. Vứt ba kẹp đạn tiểu liên xuống đất, anh rủa:
- Tiên sư bọn súc sinh Đức: đi tấn công mà không mang một chiếc bi đông nhỏ nào cả.
- Này, Xannhikốp, cậu còn nhớ ngày chiến đấu đầu tiên không? Hình như hôm ấy cậu phải chạy đi tìm đạn. Hình như có một kho đạn nào đó?
- Cậu Kônđakốp biết cái kho ấy. Tôi đã cùng anh đi tìm nhưng không thấy.
- Lúc ấy bọn mình ngu quá.
- Bây giờ thì thông minh hơn à? - Xannhikốp thở dài ?" Ta sẽ đi tìm chứ?
- Nhất định rồi ?" Plugiơnhikốp đáp - cậu trung sĩ còn có ba băng đạn trung liên.
- Đi giữa ban ngày à?
- Ban đêm chả tìm thấy đâu.
- Chẳng đi đâu cả - Xannhikốp cười gằn ?" Ban ngày bọn Đức nhất định bắn chết ta?
Plugiơnhikốp im lặng. Xannhikốp lục lại túi quần áo, lấy ra một nắm bánh mì khô bẩn thỉu, đã nát vụn. Họ im lặng nhai bỏm bẻm hồi lâu nắm vụn bánh, như những ông già ốm yếu - những chiếc lưỡi khô nhấm nháp một cách khó khăn trong đôi môi nứt nẻ
- Chà, giá được ngụm nước nhỉ? - Xannhikốp thở dài theo thói quen.
- Đi tìm áo capốt đi ?" Plugiơnhikốp nói ?" Vôlôđia đang nằm trên nền hầm trơ trọi. Chúng mình tạt qua chỗ cậu ấy rồi sẽ đi tìm đạn. Đi ngay vào lúc ban ngày.
- Đúng là chui vào miệng hùm hang sói - Xannhikốp làu bàu bỏ đi.
Cậu ta tìm ngay được một chiếc áo capốt đã cháy sém sau lưng có vết máu đen thẫm. Họ lặng lẽ chia đạn tiểu liên rồi mò sâu xuống dưới, chui qua một lỗ hổng đen ngòm để vào khu nhà hầm, ngổn ngang gạch vỡ.
Đênhisich còn sống: anh nằm bất động, đôi mắt mờ dại nhìn thẳng vào mảng trời xám xịt ngoài lỗ thông hơi. Bộ râu di gan đen nháy dính máu đông cứng lại. Anh nhìn hai người bằng ánh mắt hững hờ, xa lạ, rồi lại qua nhìn ra cửa thông hơi.
- Anh ấy không nhận ra chúng mình - Xannhikốp nói
- Con người may mắn, anh lính biên phòng thì thào ?" Anh là người may mắn. Tốt lắm
- Giá mà bây giờ mà được ở nhà tắm hơi thì tốt quá - Xannhikốp mỉm cười - Vừa ấm vừa có nước.
- Đừng! Đừng mang nước đến nữa, vô ích. Sáng mai mình sẽ chết.
Đênhisich nói đến cái chết một cách bình thản và dễ dàng đến nỗi không sao tin được. Quả thực anh ta đang hấp hối, anh ta nhận thức rõ điều này, không tỏ ra tuyệt vọng mà chỉ ao ước được nhìn thấy bầu trời. Họ hiểu rằng tốt nhất lúc này nên để anh ta nằm yên một mình. Một mình anh ta với mảnh trời con con. Họ lót chiếc áo capốt dưới lưng anh, đặt lại cánh tay cứng quèo đã giá lạnh và thò ra ngoài. Họ đi tìm đạn cho những người đang sống.
Bọn Đức tràn vào thành sau khi đã chia cắt tuyến phòng thủ ra thành nhiều ổ đề kháng riêng lẻ. Ban ngày, chung hung hăng tràn lên, chọc thủng khu doanh trại liên hoàn chi chít những đường ngang ngõ tắt, cố để lại sau lưng những cảnh đổ nát hoang tàn. Nhưng đêm đến, từ những khu vực đổ nát do bọn công binh Đức nổ phá, do bom nghiền nát như bột, do khẩu súng phun lửa đốt trụi ấy, lại bừng bừng sức sống mới. Những thân hình rách rưới, xám đen và đầy thương tích, gầy rộc đi vì đói khát, và những trận chiến đấu không cân sức lại trỗi dậy từ đống gạch vụn, vượt khỏi hầm ngầm và xông và những trận đánh giáp lá cà bằng lưỡi lê, tiêu diệt những tên Đức dám liều lĩnh ở lại ban đêm. Bọn Đức bắt đầu biết sợ bóng tối.
Nhưng Plugiơnhikốp và Xannhikốp vẫn đi lấy đạn vào ban ngày. Họ bò trườn, áp sát mặt vào gạch, hít bụi bậm, ho sặc sụa trước mùi khăm khẳm của những xác chết thối rữa, xương sống luôn ớn lạnh, chờ đợi những loạt đạn tiểu liên bất cứ lúc nào cũng có thể bắn vào lưng mình. Khoảnh khắc nào cũng có thể kéo cái khoảnh khắc ấy lại gần. Vì vậy, họ chỉ bò từng đoạn ngắn, yểm hộ cho nhau chặt chẽ và trước khi bò tiếp, họ nghe ngóng, thăm dò cẩn thận. Pháo đài vẫn rung lên những tiếng nổ, nhưng lúc này, nơi đây, chỗ họ đang bò đây lại khá yên tĩnh.
Các hố đại bác đã che chở cho họ. Ở dưới đáy hố, họ có thể hít thở, nghỉ ngơi giây lát và lấy lại sức để tiếp tục tiến lên. Mỗi bước họ nhích lên, đều phải thăm dò từng phân tấc.
Xannhikốp là người thứ hai tụt xuống một hố đạn mới còn sặc sụa mùi thuốc nổ dưới đáy. Plugiơnhikốp đã trườn xuống từ trước và đang ngồi trên cát, chiếc mũ sắt hầm hập hơi nóng mặt trời đặt trên đầu gối anh.
- Tôi sẽ lấy vợ - Xannhikốp bỗng khẽ nói khi đã ngồi xuống bên cạnh - Nếu tôi thoát được mà còn sống sót, tôi nhất định sẽ cưới vợ đấy. Tôi ngốc quá, không thực hiện ý định đó từ trước. Anh có biết không, đã có dạo người ta làm mối một cô cho tôi.
Một bóng đen hắt xuống mặt anh ta, Plugiơnhikốp chưa hiểu gì cả mà chỉ ngạc nhiên do đâu bóng này hắt xuống.
- Đứng dậy!
Một loạt đạn tiểu liên nóng bỏng xẹt qua đầu họ: một tên Đức đang đứng trên miệng hố ngay trước mặt, chỉ cách họ hai bước chân. Plugiơnhikốp uể oải đứng dậy, anh thấy rõ hai tay áo xắn cao, bộ quân phục màu xanh xám bám bụi đỏ quạch, cổ áo có hai khuy để hở và miệng khẩu tiểu liên đen ngòm chĩa thẳng vào ngực mình. Cả Plugiơnhikốp và Xannhikốp đều từ từ đứng dậy, hai khẩu súng nằm dưới hố, sát bên chân họ. Như trong mọt giấc mơ, họ nặng nề giơ tay lên.
Tên Đức trẻ trung, béo tốt, đầu cạo nhắn đứng tại chỗ trên miệng hố, chĩa súng vào họ và mỉm cười. Bây giờ hắn chỉ cần siết nhẹ cò súng, cả băng đạn sẽ xé thủng ngực họ và họ sẽ vĩnh viễn nằm lại đây, ngay dưới hố bom này. Plugiơnhikốp đã cảm thấy điều đó, cảm thấy một cách rõ ràng những viên đạn đang khoan vào người làm gãy xương cốt và máu anh sắp phụt ra. Trống ngực anh đập dồn dập, tuyệt vọng, cổ họng anh ứ nghẹn, khô khốc và bỏng rát, anh nấc nghẹn, co giật, đầu lắc lư một cách vụng về.
Còn tên Đức thì cười, nụ cười của kẻ chiến thắng. Tay trái hắn rời khỏi súng và hắn giơ một ngón tay vẫy vẫy họ lại gần. Plugiơnhikốp và Xannhikốp không sao rời mắt khỏi cái miệng súng đen ngòm, họ ngoan ngoãn bò lên, xô vào nhau và làm vướng nhau. Tên Đức vẫn cười hô hố và vẫy họ bằng một ngón tay.
- Ngay bây giờ, ngay bây giờ - Xannhikốp nín thở, lẩm bẩm không thành tiếng ?" Ngay bây giờ?
Anh vượt lên trước Plugiơnhikốp. Khi lên gần miệng hố, bất chợt, anh nằm toài người về phía trước, túm lấy hai chân tên Đức, giật mạnh về phía mình. Một tràng súng bắn chếch lên trời, tên Đức và Xannhikốp cùng lăn xuống hố và Plugiơnhikốp nghe thấy tiếng quát thất thanh:
- Chạy đi! Chạy đi! Trung uý! chạy đi!
Hai chân giẫm đất, Plugiơnhikốp nhẩy phốc lên miệng hố, anh nhìn thấy bọn Đức đang lao về phía có tiếng kêu và chạy thục mạng. Hoả lực ép anh nằm xuống, đạn bắn vỡ những viên gạch dưới chân anh. Nhưng anh vẫn chạy, nhẩy qua những xác chết và lao từ bên này qua bên kia. Anh cảm thấy tấm lưng cúi xuống, còng sát đất của anh trở nên phình ra to vô hạn, che chở cho bản thân anh, không phải che tụi Đức, che đạn, mà là che chở cho cuộc sống của anh.
Đạn vẫn cứ bay từ bên phải, bên trái, phía trước và Plugiơnhikốp há miệng hớp không khí nóng bỏng, vẫn chạy dích dắc khi sang phải, sang trái, mắt mờ đi không còn nhìn thấy gì ngoài những đám bụi do đạn bắn tung lên. Bọn Đức chẳng buồn đuổi theo anh, chúng chỉ cười hô hố và lia những tràng súng, bắt anh phải chạy quanh. Con người tả tơi, nhem nhuốc và hổn hển ấy chạy, ngã, bò, toài rồi lại chạy, bị chi phối và giới hạn trong một bức tường vô hình của những viên đạn ríu rít quanh mình. Không vội kết thúc cuộ đời anh, chúng cố tình bắn sao cho đạn không trúng người, như thể cố ý kéo dài cảnh săn lùng này để sau này kể lại cho những kẻ không được chứng kiến cảnh tượng này nghe.
Còn hai tên Đức dưới hố bom, cũng đang lầm lầm và lặng lẽ nện cho Xannhikốp một trận đòn thù. Anh không còn là hét được nữa mà chỉ thoi thóp thở trong lúc hai tên Đức giần báng súng xuống người anh như giã gạo. Máu trào ra khỏi mồm và tai anh, anh cố che giấu bằng hai cánh tay mềm lả.
Vòng hoả lực dần dần thu hẹp lại, nhưng Plugiơnhikốp vẫn chạy, anh không tin mình đang chạy giữa vòng đạn và vẫn hy vọng ở một phép màu nhiệm nào đó. Khẩu súng lục trong túi quần đập bồm bộp vào đùi anh, anh cảm nhận nó trong mọi lúc, nhưng không làm sao dừng lại khoảnh khắc để rút nó ra. Không còn cái khoảnh khắc đó, không còn không khí, không còn sức lực, không còn lối thoát, chỉ còn có sự kết thúc. Kết thúc những ngày phục vụ trong quân đội và chấm dứt cuộc đời anh, trung uý Nikôlai Plugiơnhikốp.
Bọn Đức dồn anh vào một mảng tường vỡ toác đứng trơ trọi trên nền đất bị đạn đào tung lên. Anh gục ngã sau bức tường ấy và tránh được làn đạn bắn thẳng vào những viên gạch chỉ cách đôi ủng của anh có vài phân. Anh ngã vật xuống, toài tránh đạn đúng cái giây phút tiếng súng ngừng bặt và anh nhìn thấy một lỗ thủng đen ngòm ăn thông xuống phía dưới. Không biết đó là đâu và không kịp suy nghĩ, anh chui ngay xuống bằng toàn bộ sức lực còn lại, chẳng suy nghĩ gì đến thân thể, đến những ngón tay, khuỷu tay, đầu gối đầy máu. Cái khe nứt ấy ngoặt về phía bên phải, anh trườn theo lối rẽ, và trượt chân ngã xuống, hai tay dang rộng. Giữa lúc đó, anh nghe thấy một tiếng nổ ngay phía trên đầu. Bọn Đức đã ném lựu đạn theo. Quả lựu đạn vướng phải tường và nổ ngay sau chỗ ngoặt, làm rung chuyển con đường hầm vắng lạnh.
Anh rơi xuống nền gạch bừa bãi đất cát và vôi vữa, nhưng may nhờ hai cánh tay kịp đỡ, nên không việc gì, trừ mũi bị chảy máu. Anh nằm im, thỉnh thoảng chỉ đưa tay lên gạt máu trên mặt và trên áo, giỏng tai nghe ngóng động tĩnh, đề phòng mọi nguy hiểm. Điều đó bây giờ trở thành thói quen. Anh cố nén nhịp thở gấp, nhưng tim anh vẫn đập loạn, cổ họng thở gáp, anh vẫn rút súng lục ra và sửa lại tư thế nằm thuận tiện trên nền gạch lạnh giá.
Dường như lúc đó anh nghe thấy tiếng chân người. Một người nào đó bước nhẹ về phía anh, tiếng chân chỉ khẽ lạo xạo trên cát. Cố dán mắt nhìn vào bóng tối, Plugiơnhikốp nâng súng, toàn thân run lên, anh phải cầm súng bằng cả hai tay. Khi mắt đã quen với bóng tối mờ mờ, anh nhìn thấy xa xa có hai bóng người thấp thoáng.
- Đứng lại! ?" anh khẽ hô khi họ đến gần ?" Các anh là ai?
Hai bóng người đứng lại, rồi một người thình lình bước thẳng về phía miệng súng run rẩy của anh.
- Tôi bắn!
- Người mình đây, chúng tôi là người bên mình, đồng chí ạ! - người ấy mừng rỡ reo lên và bước nhanh lên phía trước ?" Phêđôrôtrúc, châm đuốc lên xem nào!
Một que diêm xoè lên. Ánh đuốc có lẫn khói làm nổi bật khuôn mặt xồm xoàm, cáo áo capốt và cái cổ áo để hở có ba hình tam giác đỏ trên phù hiệu pháo binh màu đen.
- Đồng chí thân mến, người mình đây! - người đi phía trước hét lên ?" Chúng tôi bị vùi từ loạt pháo đầu tiên. Chúng tôi tự đào bới tìm lối chui ra. Chúng tôi nghĩ?
Ánh đuốc lập loè đột nhiên tách thành hai vòng tròn lung linh như toả ra hàng ngàn ánh sao sáng chói, mờ ào. Khẩu súng lục tuột khỏi bàn tay tê dại và Plugiơnhikốp ngất đi.
Anh tỉnh lại trong trạng thái hoàn toàn yên ả và chính cái cảnh yên tĩnh này làm anh thấy rờn rợn. Trống ngực anh lại đập rộn rã. Hai mắt tuy vẫn nhắm nghiền, nhưng anh vẫn tỉnh táo, anh hãi hùng nghĩ rằng mình bị điếc, điếc hẳn và điếc vĩnh viễn. Trong tình trạng căng thẳng quá nhức nhối, anh tìm kiếm, quờ quạng, và cố hết sức bắt lấy từng âm thanh quen thuộc: tiếng bom rú rít, tiếng đạn đại liên nổ, tiếng tiểu liên chát chúa. Nhưng anh chỉ nghe thấy một giọng phụ nữ êm dịu:
- Anh ấy đang tỉnh, thím Khơrixchia ạ.
Mở mắt, anh nhìn thấy những vầng sáng mù mờ, những mái vòm cao cáo và một khuôn mặt con gái tròn trĩnh, cái đuôi sam đen nhánh buông dưới tấm khăn trùm đầu trắng bong đến mức khó tin được. Hai tay lần mò một cách thận trọng ?" tay anh không bị trói ?" anh sờ thấy mép chiếc ghế băng bằng gỗ mình đang nằm và nhỏm ngay dậy.
- Tôi ở đâu thế này?
Động tác đột ngột ấy làm mọi vật hoa lên trước mắt anh: căm hầm mờ tối, cạnh bàn là một người đàn ông râu tóc xồm xoàm và hai khuôn mặt phụ nữ - khuôn mặt trẻ trung hình như ở gần, còn khuôn mặt già cả và yếu lả ở xa hơn. Những khuôn mặt nhảy nhót và nhoè đi, tay anh vội lần theo mép ghế, thọc vào túi và sờ soạng trên cái áo chẽn bết máu, nhưng không tìm thấy khẩu súng lục đâu cả.
- Anh uống nước đi!
Người phụ nữ trẻ chìa chiếc ca nhôm ra. Anh hồ nghi cầm lấy ca nước và uống ngập ngừng. Nước có lẫn bùn, cát như lạo sạo ngoài kẽ răng, nhưng đây là hớp nước đầu tiên anh được uống sau mấy ngày đêm. Anh uống cạn hết ca nước, ho sặc sụa vẻ thèm khát, và lập tức, cả căn hầm, những đốm sáng và những khuôn mặt không còn nhảy nhót nữa. Anh nhìn rõ trên chiếc bàn lớn có mấy đĩa dầu và mấy ngọn bấc đang cháy, cái ấm đun nước, cái đĩa phủ vải và năm người: ba đàn ông, hai phụ nữ. Tất cả đều đang mỉm cười với anh. Có những giọt nước mắt lăn trên gò má người phụ nữ đứng tuổi, bà lau má, thổn thức, nhưng vẫn cố mỉm cười. Một cái gì thật xa xôi nhưng gần gụi như một giấc mơ, một cảnh huống, đang hiện diện trước mặt anh, nhưng anh không nhớ gì cả, mà chỉ cất giọng hỏi khô khan và gay gắt:
- Súng, súng của tôi đâu?
- Súng đây ?" cô gái vội cầm khẩu súng đặt trên bàn và đưa cho anh ?" không nhận ra tôi ư, đồng chí trung uý?
Anh lẳng lặng cầm súng, kéo băng đạn ra - kiểm tra xem còn đạn hay không. Đạn đang còn, anh đẩy băng đạn vào và cảm thấy yên tâm hơn.
- Đồng chí không nhận ra tôi hay sao? Hôm thứ bảy, đêm trước chiến tranh, chúng ta cùng đi vào pháo đài ấy mà. Đồng chí bị ngã ở trạm kiểm soát ấy. Tôi là Mira đây, đồng chí còn nhớ không?
- Phải, phải. Nhớ rồi

Anh nhớ lại tất cả. Từ cô gái chân thọt đến những người phụ nữ bồng bế những đứa trẻ đi qua khu pháo đài đổ nát trong cảnh hoàn toàn yên tĩnh để ra đầu hàng bọn Đức. Anh nhớ cả loạt súng đầu tiên, nhớ cả cuộ gặp gỡ thứ nhất với Xannhikốp và tiếng kêu to cuối cùng của anh ta:" Chạy! Chạy đi! Trung uý!?». Anh nhớ người đại uý bị thương mù mắt và Đênhisich trong căn hầm trống hoác, nhớ cả cái giá của từng ngụm nước và cái ngách hầm khủng khiếp đầy người sắp chết. Năm người cùng tranh nhau kể cho anh nghe điều gì đó, họ kể rất hào hứng, thậm chí còn hóm hỉnh nữa, nhưng giờ đây, anh không còn nghe được gì hết.
- Các người ăn uống no đủ nhỉ? ?" anh thều thào, và nghe cái giọng thều thào gay gắt ấy, mọi người đều đột nhiên im bặt ?" ăn no, mặc sạch, nguyên lành cả chứ?? Vậy mà ở trên kia, ngay trên đầu các người, anh em, đồng chí đã bị chết, không ai được chôn cất và chúng tôi cũng đã chết, nhưng chúng tôi vẫn đang chiến đấu. Chúng tôi chết đi sống lại hàng trăm lần mà vẫn chiến đấu, vẫn bóp cổ bọn Đức bằng hai bàn tay không. Còn nước, chúng tôi không cho ai hết, kể cả trẻ em, chỉ để dùng cho súng. Các em bé đang lả đi vì khát, nhưng chúng tôi phải dành nước cho những khẩu súng! Chỉ dành nước cho những khẩu súng! Nhờ vậy, súng vẫn nổ, không cho bọn Đức lọt vào!? Còn các người, các người ngồi ở dưới này à?? - Anh đột ngột bật dậy - đồ cặn bã! Tôi sẽ xử bắn các người! Vì tội hèn nhát và tội phản bội! Lúc này tôi có quyền! Có quyền thay mặt những người đang đang nằm ở trên kia! Tôi nhân danh họ!?
Anh lấy hết sức quát to và run lên vì kích động, còn họ, những con người ấy, vẫn im lặng. Chỉ riêng anh thượng sĩ Phêđôrôtrúc khi nghe những lời cuối cùng đã tránh vào bóng tối và từ phía ấy, anh kéo khoá súng kêu tách một cái.
- Không được nhiếc chúng tôi là đồ cặn bã.
Một bóng người mảnh dẻ lảo đảo bước lại phía Plugiơnhikốp, hai cánh tay tròn trĩnh, dịu dàng ôm chặt lấy anh. Plugiơnhikốp định đẩy ra, nhưng tấm ngực mẹ hiền mềm mại đã áp vào vai anh và anh giãy giụa, nức nở, khóc oà lên. Một giọng nói êm dịu như giọng mẹ, thủ thỉ bên tai anh:
- Nằm im, con của mẹ, nằm im. Thế là con đã về và vẫn nguyên lành. Con cứ nghỉ để rồi chúng ta sẽ lo liệu mọi chuyện. Cứ nghỉ đi, con của mẹ
«Thế là mình đã về - Plugiơnhikốp mệt mỏi thầm nghĩ - Thế là mình đã về?»
Khu nhà kho mà chuẩn uý Xtêphan Mátvâyêvích, thượng sĩ Phêđôrôtrúc, chiến sĩ Hồng quân Vaxili Vônkốp và ba phụ nữ đã ngồi uống trà với nhau rạng sáng ngày 22 tháng 6, bị trúng đạn pháo hạng nặng ngay từ những phút đầu tiên của trận pháo bắn chuẩn bị. Đạn nổ ngay trên lối ra vào, trần hầm vẫn còn nguyên, nhưng những bậc thềm lên xuống thì đã sụt lở, chặn mất con đường phía trên, con đường có thể cứu nguy cho họ như họ đã có lúc nghĩ vậy. Plugiơnhikốp vẫn nhớ quả đạn pháo ấy: sức ép của nó đã ép anh xuống cái hố đạn mà sau đi khi tỉnh lại, anh thấy Xannhikốp đến và trườn xuống. Quả đạn pháo lại rơi sau lưng anh, nhưng lại nổ trước mặt những người còn lại trong hầm và thế là họ mắc nghẽn suốt mấy ngày liền.
Đối với những người bị chôn sống dưới căn hầm ấy, chiến tranh đã xảy ra ở một nơi nào đó trên đầu họ. Chiến tranh đã làm cho những bức tường cổ kính dày hàng mét phải chuyển mình, khu kho ngầm ngổn ngang gạch vỡ, lấp kín các lỗ thông hơi. Họ bị tách khỏi mọi người, tách khỏi thế giới mặt đất, nhưng họ có thức ăn, và ngày hôm sau, còn tìm thấy cách lấy được nước giếng nữa. Mấy người đàn ông đã đào một hố trên nền hầm, nước chảy qua lần vải lọc, trong một ngày đêm được chừng hai ống bơ. Họ có cái ăn, có nước uống và nhiều công việc phải làm. Họ cố phá thủng những bức tường xung quanh trong cảnh đổ nát bừa bộn, hy vọng tìm được đường lên mặt đất, hoặc ít nhất cũng sang được những ngách hầm bên cạnh. Nhưng những ngách hầm này đã lại đổ ụp do những trận bom nối tiếp nhau, cho nên họ lại phải đào tiếp. Một hôm, họ chui qua một ngách hầm ngoắt nghéo trong dẫy hành lang ngầm, chui qua mấy căn hầm và những ngách hầm tối, rồi đến được kho vũ khí, lối vào kho cũng bị vôi gạch lấp kín, nhưng ở một khu vực xa hơn, họ tìm thấy một lỗ hẹp thông lên phía trên.
Sau mấy ngày liền, lần đầu tiên họ lên được mặt đất, cả sáu con người bị chôn sống ấy đều khao khát tìm thấy tự do, tìm thấy khí trời và tìm thấy người của họ. Họ lần lượt bò từ hầm ngầm lên và cả sáu người cùng dừng lại, không ai dám liều lĩnh bước ra khỏi cái khe tường mà họ biết là sẽ đưa họ về với cuộc sống và họ sẽ thoát nạn.
Pháo đài vẫn sống động. Tiếng súng rời rạc từ khu doanh trại liên hoàn, từ phía sông Mukhavét và khu nhà thờ vẫn nổ, vẫn còn những chớp lửa và những bức tường đổ gục. Nhưng ở đây, tại khu trung tâm này, đêm lại rất vắng lặng. Khó có thể nhận ra được gì. Không có người của họ, không có khí trời và cũng không thể có tự do.
- Chúng ta bị kẹt rồi ?" Phêđôrôtrúc than thở.
Thím Khơrixchia khóc và cầm góc khăn trùm đầu thấm nước mắt như các bà nông dân. Mira nép sát vào người thím, cổ cô nghẹn lại vì mùi xác chết. Chỉ có đôi mắt của Anna Pêtơropna là vẫn ráo hoảnh và rực cháy trong đêm, bác lặng lẽ đi qua sân.
- Anna! ?" Xtêphan Mátvâyêvích gọi ?" Bác đi đâu đấy?
- Bọn trẻ - bác dừng lại giây lát. Bọn trẻ nhà tôi đang ở ngoài kia.
Anna Pêtơropna đi tiếp, còn họ thì ngán ngẩm và do dự quay vào hầm.
- Phải đi trinh sát ?" anh chuẩn uý nói - Biết đi đâu bây giờ? Quân ta ở đâu?
- Trinh sát ở chỗ nào bây giờ? ?" Phêđôrôtruc thở dài - Bọn Đức đang đầy ở xung quanh.
Bà mẹ vẫn tiếp tục bước, vấp cả vào những xác chết. Cặp mắt ráo hoảnh, đầy kinh hoàng của bà liếc nhìn những quả pháo sáng nhấp nháy. Không ai gọi hoặc ngăn bà lại, vì bà đang ở trong khu vực quân ta đã bỏ đi, một khu vực đã bị bọn công binh Đức phá tung lên và đã bị đổ nát vì những trận bom tàn phá trong mấy ngày qua. Bà đi qua vòm cổng, bước lên mặt cầu còn loang lổ vết máu và ngổn ngang xác chết, rồi bỗng ngã gục ngay cạnh những người thân yêu, vì đến đấy, bà bị trúng liền ba viên đạn lạc. Cũng như lúc đi, bà ngã về phía trước, hai tay vươn đến chỗ những đứa con trai đã chết từ lâu.
Nhưng những người trong hầm không ai hay biết gì cả, cả trung uý Plugiơnhikốp cũng không biết gì hơn.
Ngay sau khi tỉnh hẳn, anh thấy cần phải có đạn. Họ dẫn anh chui qua hốc tường, len lỏi qua hành lang ngầm vào đến kho vũ khí ?" chính cái kho Xannhikốp đã chạy đến trong những giờ đầu của chiến tranh ?" anh thấy những khẩu súng tiểu liên mới tinh còn két dầu mỡ cùng với những băng đạn đầy ắp và những hòm đạn còn nguyên vẹn, anh không tài nào cầm được nước mắt. Số vũ khí mà các đồng chí của anh đã phải liều mình tìm kiếm, đã phải hy sinh vì nó, đang nằm trước mắt anh. Anh không mong chờ một hạnh phúc, hoặc một ước muốn nào hơn. Anh bảo mọi người lau chùi súng, gột sạch dầu mỡ, chuẩn bị cho những trận đánh sắp tới, họ đã hăng hái cuốn vào công việc với tất cả cố gắng của mình.
Gần tối, mọi thứ: súng tiểu liên, băng đạn dự trữ, những hòm đạn đều sẵn sàng. Tất cả đều được chuyển vào đường hành lang tối qua các khe tường vỡ, nơi anh đã nằm lúc ban ngày vừa nín thở lắng nghe tiếng chân người và không tin là mình sẽ được cứu sống. Anh dẫn tất cả nhóm đàn ông đi theo. Mỗi người, ngoài súng đạn, còn mang theo một bi đông nước lấy tại giếng của Xtêphan Mátvâyêvích. Nhóm phụ nữ vẫn ở lại dưới hầm.
- Chúng tôi sẽ quay lại! - Plugiơnhikốp bảo họ.
Giọng anh cộc lốc và nghiêm trang, họ lặng lẽ phục tùng anh. Trong số họ, người thì cảm phục và sẵn sàng, người thì e sợ, người thì lại bất mãn ngấm ngầm, nhưng không ai tỏ vẻ phản đối công khai cả. Họ sợ phải nhìn khuôn mặt tái xám vì đói ăn và mất ngủ cùng cái áo chẽn lưng cứng quèo, rách nát, bê bết máu của viên trung uý còn rất trẻ này.
Chỉ có anh chuẩn uý khẽ xen vào:
- Dọn những thức ăn này đi. Hãy mang ra cho anh ấy ít bánh mì khô và cốc nước nóng.
Nghe vậy, thím Khơrixchia giàu lòng thương đã bày ra bàn tất cả những gì bác từng chắt chiu dành cho những lúc đen tối nhất. Cơn đói cồn cào bóp chặt lấy cổ họng Plugiơnhikốp. Anh bước đến cạnh bàn, vươn tay ra, sắn sàng ăn ngốn ngấu mọi thứ bày ra trước mặt, cố nhồi nhét cho đầy dạ dầy, để rồi cuối cùng anh có thể kiềm chế được những cơn chuột rút đã từng làm anh ngã lăn trên đất và cắn chặt lấy tay áo để khỏi thét lên. Nhưng người chuẩn uý đã đứng chăn ngang trước bàn vội giữ tay anh lại.
- Dọn đi, thím Khơrixchia. Không ăn nhiều được đâu, trung uý ạ. Bội thực đấy. Phải ăn từng chút một cho quen bụng đã.
Plugiơnhikốp làm chủ được mình. Anh nuốt nước bọt ừng ực và bỗng nhìn thấy những giọt nước mắt trào ra trên khuôn mặt Mira, anh cố mỉm cười, và hiểu rằng nụ cười của mình méo xệch, anh quay ngoắt đi.
Ngay sau khi trời tối, anh thận trọng lách qua chỗ khe tường vỡ cùng với Vaxili Vônkốp, một chiến sĩ trẻ măng đang lặng đi vì sợ. Đến nơi, anh nằm lại một lúc lâu, lắng nghe tiếng súng phía xa xa, lắng nghe tiếng chân, tiếng trò chuyện và tiếng vũ khí va vào nhau lách cách. Nhưng ở đây, tất cả đều im ắng.
- Theo tôi. Đừng hấp tấp, hãy nghe ngóng trước khi di chuyển vị trí.
Họ trườn xuống từng hố đại bác, xem xét từng chướng ngại vật, sờ vào từng xác chết. Xannhikốp không có ở đây.
- Cậu ấy còn sống ?" Trên đường quay về, anh thờ dài nhẹ nhõm, nói giọng tin tưởng - Cậu ấy bị bắt. Bọn Đức không chôn cất xác anh em ta đâu.

Dẫu sao anh cũng cảm thấy mình có tội ?" không phải bằng lý trí mà bằng tình cảm. Đây không phải là ngày chiến đấu đầu tiên của anh, anh hiểu chiến tranh có quy luật riêng, có đạo lý riêng của nó, và có những điều đáng ra không thể tha thứ được trong thời bình thì lại rõ ràng trở nên cần thiết trong chiến tranh. Tuy biết rõ anh không thể cứu được Xannhikốp, song nhất định phải cứu, đó là một nhiệm vụ đối với anh ?" không, không phải chỉ đối với anh mà còn đối với những người đã cử anh vào cuộc tìm kiếm - tức là anh phải cố gắng đi và anh đã ra đi. Plugiơnhikốp vẫn sợ nếu tìm thấy xác Xannhikốp. Song bọn Đức đã bắt Xannhikốp, như vậy, khả năng duy nhất còn lại là anh là người hay gặp may, một người vô tư lự, cho nên anh vẫn có thể sống sót, sẽ xoay xở và có thể chạy thoát được. Qua những ngày đêm chiến đấu liên tục, anh chàng Xannhikốp nhút nhát với đôi má rách toạc ấy đã trở thành một chiến sĩ dũng cảm, sắc sảo, mưu trí và chân thành. Nghĩ vậy, Plugiơnhikốp thở dài nhẹ nhõm:
- Cậu ấy còn sống.
Họ chuyển nhiều vũ khí và đạn dược lên phía trên khe tường vỡ: cuộc phá vây phải được yểm hộ bằng một hoả lực mạnh mẽ làm cho kẻ thù kinh ngạc. Họ không đủ sức để đưa trót lọt tất cả các thứ đến chỗ quân ta, nên Plugiơnhikốp quyết định quay về ngay đêm ấy. Do đó, anh định hẹn mấy người phụ nữ anh sẽ trở lại, nhưng càng gần đến lúc phải bò đi, anh lại càng cảm thấy có điều gì gay cấn. Còn một vấn đề phải giả quyết, mà phải giải quyết ngay tức khắc, nhưng anh không biết nên như thế nào.
Họ không thể để phụ nữ tham gia phá vây được. Việc này rất nguy hiểm và khó khăn, ngay cả với những chiến sĩ dày dạn. Nhưng ai nỡ để họ lại đây, một mình chống chọi với số mệnh. Anh vắt óc tìm lối thoát. Càng suy nghĩ, anh càng thấy chỉ có một lối thoát duy nhất mà thôi.
- Thím và cô sẽ ở lại đây ?" anh tránh cái nhìn của cô gái ?" Ngày mai bọn Đức sẽ ăn trưa vào lúc từ mười bốn giờ đến mười sáu giờ. Tình hình lúc ấy yên ả, thím và cô sẽ cầm cờ trắng ra hàng.
- Ra hàng à? Mira hồ nghi hỏi lại, giọng trầm hẳn xuống.
- Ý kiến hay ho gớm! ?" Thím Khơrixchia bực tức quát to, không để anh kịp nói thêm ?" Ra hàng, ý kiến hay nhỉ! Ai cần một mụ hàng binh già yếu như tôi? Cả cô gái này nữa? ?" Thím ôm Mira và kéo sát vào người ?" Chân đã tập tễnh lại chống nạng?? Đừng nghĩ vớ vẩn nữa, đồng chí trung uý ạ!
- Tôi không thể đi xa được như thế đâu ?" Mira nói qua hơi thở. Plugiơnhikốp hiểu ngay không phải cô nói tới con đường đến với bọn Đức mà là nói tới con đường dài bọn Đức sẽ xua cô đi với thân phận một người tù binh.
Anh không biết nói gì nữa, chỉ cúi đầu đứng im, không ra vẻ đồng ý hay bất đồng ý kiến của mấy người phụ nữ.
- Chà, anh nghĩ thật là hay đấy! ?" Thím Khơrixchia lại nói tiếp, giọng sửng sốt - Quyết định của anh không hợp lý chút nào mặc dù anh là chỉ huy. Hoàn toàn không đúng chút nào.
- Nhưng thím và cô không thể ở lại đây được - giọng anh ngập ngừng - Vả lại, ban chỉ huy đã hạ lệnh tất cả phụ nữ phải chuyển đi?
- Vì họ gây trở ngại cho các anh nên phải đi! Còn tôi, tôi cũng sẽ đi nếu tôi cảm thấy mình là gánh nặng. Nhưng lúc này, ngay tại đây, tại cái nơi mà chúng ta đang đứng này, tôi và Mira đã quấy quả ai nào? Các anh cứ việc chiến đấu! Chúng tôi có nơi trốn, có lương ăn, chúng tôi không quấy quả ai cả, chúng tôi ở lại đây cho đến khi quân ta trở về.
Plugiơnhikốp không nói gì nữa. Anh không muốn nhắc đến việc bọn Đức hằng ngày thông báo về những thành phố mới bị mất, về chiến sự đang diễn ra gần Mátxcơva và Lêningrat, về những thất bại của Hồng quân. Anh không tin lời chúng, nhưng lâu lắm rồi, anh cũng không còn nghe thấy tiếng súng của quân ta nữa.
- Cô ấy là một con Do Thái ?" Phêđôrotruc bỗng bất thần nói ?" mà lại là con Do Thái thọt nữa, chúng sẽ bắn cô ấy ngay tức khắc.
- Không được gọi thế! ?" Plugiơnhikốp quát lên - Chỉ có bọn Đức mới gọi thế! Đó là cách gọi của bọn phát xít!
- Không phải ở cách gọi ?" anh chuẩn uý thở dài - Tất nhiên không nên gọi như vậy, nhưng dầu sao Phêđôrotruc vẫn nói đúng, bọn Đức sẽ không tha người Do Thái.
- Tôi biết! ?" Plugiơnhikốp ngắt lời ?" Tôi hiểu. Thôi được, thím và cô sẽ ở lại đây. Chưa chừng chúng sẽ rút các đơn vị chiếm pháo đài đi cũng nên, khi đó thím và cô sẽ có thể chạy thoát. Phải chạy. Bằng cách nào đấy.
Anh quyết định như vậy, nhưng anh không hài lòng với quyết định ấy. Và càng nghĩ đến điều đó, thâm tâm anh càng cắn dứt nhưng anh cũng không tìm được cách giải quyết nào khác. Vì vậy, anh cau có hạ lệnh, cau có hứa sẽ trở về để lấy thêm vũ khí, và cũng cau có lao theo anh chàng Vaxili Vônkốp trầm lặng vừa được cử đi trinh sát.
Vônkốp là một anh chàng tận tâm trong khi thi hành mệnh lệnh. Một trong những cái thú của anh là được ngủ, nên đã tranh thủ ngủ trong mọi lúc. Những giây phút đầu tiên của cuộc chíên tranh đã làm anh kinh hoàng, sợ bị chôn sống. Anh đã khắc phục được nỗi kinh hoàng ấy, nhưng nó cũng làm cho anh trầm lặng và thụ động hơn. Anh sẵn lòng tin tưởng vào lớp đàn anh, và sự xuất hiện bất ngờ của trung uý Plugiơnhikốp đã làm anh thấy nhẹ nhõm hơn. Anh cảm thấy khó hiểu trước tính tình người chỉ huy gầy còm, rách rưới, bẩn thỉu, và cáu gắt này, nhưng lại tin chắc từ giờ trở đi, chính người sĩ quan này là người chịu trách nhiệm về cuộc đời anh - chiến sĩ Vônkốp.
Anh cố gắng làm tất cả những gì được giao, anh lẳng lặng bò lên trên, vừa quan sát vừa nghe ngóng. Thấy không có gì, anh bắt đầu đặt súng và đạn cạnh khe tường vỡ.
Giữa lúc ấy có mấy tên xạ thủ súng máy Đức đi ngay gần bên cạnh. Chúng không phát hiện được Vônkốp, còn anh, tuy thấy chúng, nhưng cũng chẳng theo dõi xem chúng đi đâu, thậm chí không báo cáo về sự xuất hiện của chúng, vì cho rằng việc này không thuộc phạm vi được giao. Bọn Đức mải miết đi làm phận sự, không chú ý đến căn hầm họ nấp, nên con đường họ đi được hoàn toàn tự do. Khi anh kéo những hòm đạn và những khẩu súng ra khỏi khe tường chật hẹp và cả tổ đã bò lên trên thì bọn Đức đã đi khuất, Plugiơnhikốp dù hết sức lắng nghe, vẫn không thấy gì đáng ngờ vực.

Ở đâu đó có tiếng súng nổ, có tiếng bộc phá và pháo sáng bừng lên, nhưng tại khu trung tâm tan hoang của pháo đài vẫn vắng ngắt.
- Vônkốp, theo tôi! Còn chuẩn uý và trung sĩ đi sau. Tiến nhanh lên!
Họ lom khom tiến đến chỗ những ngôi nhà đổ nát hiện lên mờ mờ ở phía xa, nơi quân ta đang trấn giữ, nơi Đênhisich đang chờ chết, nơi anh trung sĩ chỉ còn ba băng đạn cho cỗ súng tiểu liên. Đột nhiên, một lưỡi lửa trắng loá bùng lên trong khu vực đổ nát, tiếp theo là một tiếng nổ rồi tiếng súng máy rời rạc, khô đanh.
- Chúng nó đánh sập rồi! ?" Plugiơnhikốp hét lên - Bọn Đức đánh sập tường rồi!
Khẩu súng tiểu liên bắn xả về phía có tiếng hét, từng luồng đạn đỏ rực rách nát bầu trời đen kịt. Vônkốp nằm sấp xuống, anh đánh rơi những băng đạn tròn, còn Plugiơnhikốp vừa la hét vừa xông thẳng đến trước những đường đạn đỏ rực, chuẩn uý vội đuổi theo và kéo anh nằm xuống :
- Đứng lại! Khẽ chứ! Đồng chí trung uý! Khẽ chứ, đừng dại dột như thế!
- Mặc tôi, bỏ ra! Anh em ta đang ở đấy, họ không có đạn và đang bị thương vong.
- Bỏ ra là thế nào? Anh định chạy đi đâu? Đi đâu?
- Bỏ tôi ra!?
Plugiơnhikốp giãy giụa cố trườn ra khỏi thân hình trẻ trung và lực lưỡng của chuẩn uý đang ép chặt anh xuống đất. Nhưng Xtêphan Mátvâyêvích vẫn giữ chặt lấy anh và chỉ buông anh ra khi anh không giãy giụa nữa.
- Chậm rồi, đồng chí trung uý ạ! Chậm mất rồi. Hãy nghe tôi ?" anh ta nói
Cuộc chiến đấu ở khu nhà đổ đã dịu bớt. Lác đác đây đó vẫn còn tiếng súng máy của bọn Đức nổ từng loạt ngắn ?" có lẽ chúng bắn vào các xó tối, hoặc kết liễu những người bảo vệ cuối cùng, nhưng Plugiơnhikốp không nghe thấy tiếng bắn trả, mặc dù anh cố ý lắng nghe. Khẩu súng đại liên vừa bắn về phía anh cũng đã im bặt. Plugiơnhikốp hiểu rằng họ đã đến chậm và anh đã không thi hành được mệnh lệnh cuối cùng.
Vẫn nằm tại chỗ, anh hy vọng được nghe những loạt súng bắn trả rời rạc. Anh không biết phải làm gì, phải đi đâu và tìm quân mình ở nơi nào trong lúc này. Anh chuẩn uý im lặng nằm bên cạnh và cũng không biết đi đâu, làm gì
- Chúng sẽ cắt đứt đường rút của chúng ta ?" Phêđôrotruc hích tay chuẩn uý ?" Chúng bắn chết anh ta rồi hay sao?
- Giúp một tay nào.
Plugiơnhikốp không phản đối. Anh lặng lẽ tụt xuống hầm và nằm bất động. Họ thay nhau thuyết phục, an ủi anh, pha trà cho anh uống, sửa lại chỗ nằm của anh cho thoải mái hơn. Anh vẫn lầm lỳ giở mình, hết ngồi dậy rồi lại nằm xuống, anh uống nước họ đưa cho và vẫn câm lặng ngay cả khi cô gái vừa đắp tấm áo choàng cho anh vừa hỏi:
- Đồng chí trung uý, áo của đồng chí đây. Đồng chí còn nhớ không?
Phải rồi, đây chính là áo choàng của anh - chiếc áo choàng sĩ quan còn mới, vừa vặn, có hàng khuy đồng sáng bóng, thẳng tắp. Đấy chính là cái áo đã làm anh hãnh diện nhưng chưa xỏ tay lần nào. Anh nhận ra cái áo ngay, nhưng hoàn toàn dửng dưng, không nói gì. Đối với anh, giờ đây nó chẳng còn ý nghĩa gì nữa.
Anh không biết và cũng không cần biết mình đã nằm đây bao nhiêu ngày đêm, không nói năng, không cử động và không suy nghĩ. Ngày và đêm, căn hầm vắng lặng như một nấm mồ, ngày và đêm, cái bóng tối chết chóc cứ lảng vảng bám chặt, không tài nào chọc thủng nổi sau cái quầng sáng vàng khè đặc khói. Plugiơnhikốp đăm đăm nhìn vào bóng tối như nhìn vào cõi chết và anh cảm thấy chính mình có lỗi đã gây ra nó.
Anh kinh ngạc thấy mình đang nhìn rõ tất cả những ai đã che chở cho anh, họ đã hành động theo một động cơ nào đó chính anh cũng chưa hiểu hết. Anh càng không muốn tìm hiểu xem vì sao tất cả những con người ấy, những con người đã chết vì lỗi lầm của anh, lại hành động như vậy. Anh cứ để cho họ diễu qua trước mắt mình và thản nhiên nhìn họ không vội vã với vẻ chăm chú và nhẫn tâm.
Anh chần chừ khi từ trong khung cửa sổ hình vòm của nhà thờ rộ lên từng loạt súng máy. Chần chừ không phải vì bối rối, cũng không phải vì phải tập hợp lực lượng: đây là cái cửa sổ của anh, và đó là toàn bộ nguyên nhân. Đây là khung cửa sổ của anh, anh đã cố ý chọn nó ngay trước lúc tấn công, nhưng lao tới khung cửa sổ này, nơi giáp mặt với cái chết, không phải là anh mà là anh lính biên phòng cao lớn với khẩu tiểu liên rung bần bật trên tay. Và sau đấy ?" khi đã chết ?" anh ta vẫn tiếp tục chắn đạn cho Plugiơnhikốp, và những giòng máu đặc sệt của anh ta vẫn toé vào mặt Plugiơnhikốp như thể nhắc nhở anh.
Rạng sáng, anh chạy ra khỏi khu nhà đổ, để lại anh trung sĩ đầu quấn đầy băng. Anh trung sĩ nằm lại, ngay giữa khu đổ nát. Anh ta có thể đi được nhưng đã không đi, không rút lui, và Plugiơnhikốp lúc ấy đành phải chạy đến khu đổ nát vì ở đấy còn có anh trung sĩ đang nằm lại. Cũng giống như Vlađimia Đênhisich đã giơ ngực ra bảo vệ anh trong cuộc giáp lá cà ban đêm ở cầu. Cũng giống như Xannhikốp đã quật ngã tên Đức đúng vào lúc Plugiơnhikốp định đầu hàng, không hề nghĩ gì đến chuyện kháng cự, đã ngất đi vì sợ hãi, đã khoanh tay lại. Cũng giống như những người khác đã được anh hứa mang đạn lại nhưng anh đã không mang tới đúng hẹn.
Anh cứ nằm bất động như vậy trên chiếc ghế dài, mình đắp chiếc áo capốt mới tinh, uể oải nhai khi người ta cho ăn, uống khi người ta ghé chiếc ca vào tận miệng. Anh cứ nằm như vậy, câm lặng, không hề đáp lại câu hỏi nào cả. Và thậm chí cũng không suy nghĩ mà chỉ nhẩm đếm.
Anh còn sống vì có người khác đã chết thay anh. Anh khám phá ra điều ấy, nhưng lại không hiểu đó là quy luật của chiến tranh. Quy luật thật đơn giản và không tránh khỏi như cái chết: nếu anh sống sót thì người khác đã chết thay anh. Nhưng đối với anh, điều đó không trừu tượng mà là sự từng trải của chính mình, không hẳn chỉ là vấn đề lương tâm mà còn là vấn đề cuộc sống.
- Anh trung uý của chúng ta mất trí rồi ?" Phêđôrotruc nói, không cần biết Plugiơnhikốp có nghe thấy hay không ?" Nào, bây giờ chúng mình phải làm gì đây? Tự chúng mình phải suy nghĩ xem, chuẩn uý ạ.
Chuẩn uý Xtêphan Mátvâyêvích không nói gì, nhưng Phêđôrotruc đã hành động. Trước hết, anh ta bịt luôn cái cửa duy nhất ăn thông lên phía trên lại. Anh ta chỉ muốn sống chứ không muốn chiến đấu. Anh ta muốn sống thật lâu, vì ở đây có đủ lương ăn, và lại, nấp dưới hầm này bọn Đức không biết được.
- Anh ấy kiệt sức rồi - chuẩn uý Xtêphan Mátvâyêvích thở dài ?" Trung uý của chúng ta yếu lắm rồi. Thím Khơrixchia, cho anh ấy ăn ít một thôi.
Thím Khơrixchia vừa cho anh ăn vừa khóc vì thương xót, còn chuẩn uý Xtêphan Matvâyêvích không tin tưởng chút nào vào công việc anh vừa bảo thím Khơrixchia, vì anh hiểu rõ trung uý kiệt quệ về tinh thần chứ không phải về thể chất và chính anh cũng không biết điều cần phải làm lúc này là gì.
Chỉ riêng Mira hiểu rõ phải làm gì. Cô có trách nhiệm đưa con người này trở về với cuộc sống, làm cho anh lại cử động, lại nói cười. Vì thế nên cô mới đưa chiếc áo capốt đã bị mọi người lãng quên cho anh. Cũng vì thế nên cô mới bền bỉ dọn những tảng gạch đổ ở cửa ra vào mà không giải thích gì hết.
- Có kéo tất cả những cái ấy ra làm gì thế? ?" Phêđêrotruc càu nhàu ?" Có phải cô muốn lấy gì ở dưới ấy không? Phải giữ im lặng chứ.
Cô vẫn lặng lẽ tiếp tục công việc, và đến ngày thứ ba, cô thận trọng lôi từ đống gạch vỡ ra một cái va li bẩn thỉu và bẹp nát. Chính vì nó mà cô đã kiên trì, lặng lẽ đào bới ba hôm nay
- đây rồi! ?" Cô reo lên hớn hở và xách vali đến gần bàn ?" Em nhớ nó nằm cạnh cửa mà.
- Ra cháu tìm cái này đấy! ?" Thím Khơrixchia thở dài - Ồ, cô cháu gái thân mến ơi, cô đánh mất trái tim không phải lúc rồi.
- Trái tim, như người ta nói, không thích những mệnh lệnh ?" Xtêphan Mátvâyêvích nói ?" Lúc này anh ấy cần quên đi tất cả. Thế mà cứ phải nhớ lại quá nhiều thứ.
- Một cái áo sơ mi sạch sẽ không có hại gì cả, lấy ra cho anh ấy ?" Phêđôrotruc nói ?" Mang lại cho anh ấy, còn đứng làm gì đấy, có thể anh ấy mỉm cười cũng nên, dù sao tôi vẫn nghi ngờ.

Plugiơnhikốp không mỉm cười. Anh vẫn đờ đẫn nhìn những thứ mẹ anh đã xếp vào đây trước khi lên đường: cái áo lót, bộ quân phục mùa hè và những tấm ảnh, rồi khép chiếc nắp vali cong cong lại.
- Những thứ này là của anh cả đấy ?" Mira nói, giọng êm dịu - Của anh đấy.
- Tôi biết.
Anh đáp và quay mặt vào tường.
- Thế đấy ?" Phêđôrotruc thở dài - Giờ thì đúng là hết rồi. Rồi sẽ chết mất.
Anh ta cau có, giọng gắt gỏng và nguyền rủa. Nhưng không ai phản ứng lại gì cả.
- Thế nào chuẩn uý? Chúng ta định liệu thế nào đây? Phải quyết định đi thôi chứ. Nằm trong hầm mồ này hay là sang nơi khác?
- Quyết định gì chứ? ?" Thím Khơrixchia ngập ngừng hỏi ?" Chúng ta đã quyết định rồi, chúng ta sẽ đợi.
- Đợi gì? ?" Phêđôrotruc gào lên - đợi gì? Đợi chết? Đợi mùa đông? Đợi bọn Đức? Hay gì nữa?
- Đợi Hồng quân ?" Mira đáp.
- Hồng quân?? - Phêđôrotruc giễu cợt hỏi lại - Đồ ngốc! Kìa, Hồng quân của cô đang nằm bất lực kia kìa! Đã thất bại rồi. Thất bại rồi, cô hiểu chứ?
Anh ta quát to để mọi người cùng nghe. Và mọi người đều đã nghe, nhưng không ai nói gì cả. Plugiơnhikốp cũng nghe rõ, nhưng anh vẫn im lặng. Anh đã quyết định, đã tính toán tất cả, nhưng lúc này, anh kiên nhẫn chờ mọi người đi ngủ. Anh đã biết thế nào là chờ đợi.
Khi tất cả đều đã lặng yên, chuẩn uý đã ngủ say và bắt đầu ngáy, hai trong số ba ngọn đèn dầu đã tắt ngấm, Plugiơnhikốp mới nhỏm dậy. Anh ngồi hồi lâu, lắng nghe tiếng thở đều đều của những người đang ngủ, đợi cho đầu đỡ choáng váng. Sau đó, anh nhét khẩu súng lục vào túi, lặng lẽ bước đến chiếc giá gỗ đặt sẵn những bó đuốc đã được chuẩn uý Xtêphan Mátvâyêvích chuẩn bị từ trước. Anh cầm một bó đuốc, không châm lửa, cứ thế dò dẫm đến chỗ lỗ tường thủng ăn thông sang dãy hành lang ngầm. Anh không thông thuộc nơi này và cũng không hy vọng thoát ra được nếu không có đuốc trong tay.
Anh cố tránh không gây ra tiếng động, anh biết cách di chuyển lặng lẽ và tin chắc sẽ không có ai thức giấc trong lúc này để cản trở anh. Anh đã tính toán, cân nhắc mọi khía cạnh, suy tính đến mọi kết quả, tổng kết cái kết quả duy nhất là anh đã không thực hiện được trách nhiệm của mình. Duy có điều anh không thể nghĩ tới, là có một người nhiều đêm không chợp mắt, vẫn lắng nghe từng nhịp thở của anh, chẳng khác lúc này anh đang lắng nghe từng hơi thở của họ.
Anh lách qua một cái hốc hẹp để chui vào hành lang ngầm và thắp đuốc lên. Ở trong này, ánh sáng không thể lọt vào căn hầm có người ngủ. Giơ cao đuốc trên đầu, anh thong thả đi dọc hành lang, làm bầy chuột hoảng hốt. Cũng thật lạ, cho đến giờ anh vẫn sợ chuột, nên mới không tắt đuốc đi, mặc dù anh đã nhận ra phương hướng và biết rõ mình đang đi đâu.
Anh bước vào dãy hành lang tối om, nơi anh đã ngã xuống để thoát khỏi tay bọn Đức. Những hòm đạn vẫn nằm nguyên tại chỗ. Anh giơ đuốc lên và thấy cửa hầm bị bịt gạch kín mít. Anh đẩy mạnh, những hòn gạch vẫn không nhúc nhích. Anh bèn cắm bó đuốc vào đống gạch vỡ và dùng cả hai tay đẩy đống gạch ra. Anh đẩy được một vài viên, nhưng số còn lại chắc quá, Phêđôrotruc đã chèn rất chặt.
Nhìn cửa ra vào bị bịt chăt, Plugiơnhikốp đành bỏ ý định vô ích của mình. Anh hết sức không muốn thực hiện quyết định của anh ngay trong căn hầm này vì ở đây có người. Họ có thể hiểu nhầm và cho anh hành động như vậy là hèn yếu, hoặc điên rồ, điều này làm cho anh khó chịu. Anh ước ao giá mình có thể biến đi được mà không cần để lại một lời thanh minh, một dấu vết, nhưng những khả năng đó đã bị tước đoạt rồi. Sau này thế nào họ cũng phải dị nghị, bàn tán về anh, tranh cãi về cái chết của anh, phải đi tìm xác anh. Cái lối cửa bị bịt kín không thể lay chuyển niềm tin của anh đối với những lời lên án đúng đắn mà anh đã dùng để phán xử mình.
Nghĩ vậy, anh rút súng ra, đẩy khoá an toàn xuống, chần chừ tự hỏi xem nên bắn vào đâu. Cuối cùng, anh chĩa súng vào ngực, dẫu sao anh cũng không muốn ngã xuống với cái đầu bị bắn vỡ. Anh đưa tay trái lên ngực và cảm thấy tim mình đập nhanh, cố đặt nòng súng vào trái tim?
- Kôlia!?
Nếu cô gái không gọi anh bằng cái tên ấy mà bằng bất cứ một cái tên nào khác, dù cũng với giọng kinh hoàng như vậy, hẳn anh đã siết cò súng rồi. Nhưng Kôlia là tên riêng của anh, tên ấy chỉ gọi trong thời bình giữa những người thân yêu, thế mà ở đây lại có một cô ******* anh bằng cái tên riêng ấy với một giọng kinh hoảng và thiết tha như vậy, anh miễn cưỡng hạ súng xuống để nhìn xem ai đang gọi mình. Anh chỉ hạ súng một giây, nhưng cô gái đã kịp chồm tới anh.
- Kôlia! Kôlia! Đừng, đừng, anh thân yêu!
Bị trượt chân và ngã xoài xuống, cô gái dồn hết sức ghì chặt bàn tay cầm súng. Cô áp khuôn mặt đẫm nước mắt vào tay anh, hôn cánh tay áo cáu bẩn nồng nặc mùi thuốc súng của anh và ghì chặt cánh tay cứng đờ của anh vào ngực mình, không nghĩ gì đến sự hổ thẹn mà chỉ cảm thấy một cách bản năng rằng hơi ấm trính bạch nơi ngực mình sẽ làm cho tay anh không kéo được cò súng.
- Đừng! Đừng! Em không cho anh làm thế. Nếu muốn, anh cứ bắn em trước đã! Bắn em ngay đi!
Ánh sáng vàng khè của ngọn đuốc tẩm dầu lung linh chiếu lên người họ. Hai cái bóng gấp khúc lay động trên vòm hầm. Plugiơnhikốp cảm thấy tim cô gái đang đập rộn rã trong ***g ngực.
- Sao cô lại đến đây? - giọng anh buồn rầu.
Mira ngước mặt lên, ánh đuốc soi rõ những giọt nước mắt long lanh trong khoé mắt cô.
- Anh là chiến sĩ Hồng quân ?" Mira nói ?" là chiến sĩ Hồng quân của em. Sao anh nỡ bỏ rơi em? Anh nói đi, tại sao?
Điều làm anh bồn chồn không phải là giọng nói hùng hồn của cô mà là một cái gì khác hẳn. Vẫn có người cần đến anh. Người ta vẫn cần anh như cần một người bảo vệ, một người bạn, một người đồng chí.
- Buông tôi ra!
- Trước hết, anh phải cất súng đi đã.
- Súng có đạn, có thể nổ ngay đấy.
Plugiơnhikốp đỡ Mira dậy. Cô đứng lên nhưng vẫn dựa sát vào anh, sẵn sàng ghì tay anh xuống. Mỉm cười gượng gạo, anh khoá chốt an toàn rồi đút súng vào bao và cầm bó đuốc lên.
- Ta đi chứ?
Đi bên cạnh, cô vẫn bíu vào tay anh. Họ dừng lại trước kẽ hở:
- EM sẽ không nói với ai, kể cả thím Khơrixchia cũng vậy.
Anh lặng lẽ xoa đầu cô như thể cô còn bé bỏng. Lát sau, anh dụi đuốc xuống cát.
- Chúc anh ngủ ngon! ?" Mira thì thào rồi chui vào hầm.
Plugiơnhikốp chui vào theo. Chuẩn uý Xtêphan Mátvâyêvích vẫn còn ngáy và ngọn bấc đèn vẫn bốc khói. Anh bước đến chỗ ghế băng, đắp áo capốt lên người, định nghĩ xem lúc này phải làm gì nhưng lại ngủ thiếp đi, giấc ngủ say và thanh thản.

Sáng hôm sau, Plugiơnhikốp choàng thức dậy cùng với mọi người. Anh dọn dẹp các thứ trên chiếc ghế anh đã nằm rất lâu, mắt dán mãi vào một điểm.
- Cảm thấy dễ chịu hơn chứ, đồng chí trung úy? - Chuẩn uý Xtêphan Mátvâyêvích hỏi với nụ cười ngờ vực.
- Nước thế nào? Giá được độ ba ca nước nhỉ.
- Thừa sức! ?" Xtêphan Mátvâyêvích xởi lởi đáp.
- Đổ nước cho mình, Vônkốp! - Lần đầu tiên sau bấy nhiêu ngày, Plugiơnhikốp cởi cái áo va rơi bó sát người ra, áo lót của anh đã dùng để băng bó. Anh mở chiếc vali bẹp, lấy ra quần áo mới, xà phòng và khăn mặt ?" Mira, khâu hộ tôi chiếc cổ áo lót vào cái áo mùa hè này nhé.!
Anh bước ra khỏi hầm, bước vào dãy hành lang, cọ rửa rất cẩn thận và cứ nghĩ rằng mình dùng lãng phí nước. Nhưng lần đầu tiên anh cảm thấy khoan khoái và không bực mình gì cả. Anh quay về hầm, và cũng vẫn với vẻ trầm lặng, ngồi cạo râu cẩn thận nhưng vụng về với cái bàn cạo mới mà hồi còn ở trường huấn luyện anh mua không phải vì cần thiết mà vì muốn trữ sẵn để dùng. Anh xoa nước hoa lên khuôn mặt gày gò mới cạo, mặc chiếc áo Mira vừa đưa, thắt đai lưng hẳn hoi. Xong đâu đấy, anh ngồi xuống bàn, cái cổ gầy ngoẵng còn dáng dấp trẻ thơ, nhô cao trên vòng áo cổ rộng hoác.
- Đồng chí báo cáo đi!
Mọi người đưa mắt nhìn nhau. Chuẩn uý Xtêphan Mátvâyêvích dè dặt hỏi:
- Báo cáo gì cơ!
- Tất cả - Plugiơnhikốp nói rành rọt từng chữ - Quân ta đang ở đâu, địch đang ở chỗ nào?
- Lại thế nữa? - chuẩn uý lúng túng - địch ở đâu thì chúng ta đã biết: ở bên trên. Còn quân ta? Cái đó chúng tôi không rõ.
- Tại sao không rõ?
- Chúng tôi biết rõ quân ta đang ở đây ?" Phêđôrotruc cau có nói - Ở bên dưới. Bọn Đức ở bên trên, quân ta bên dưới.
Plugiơnhikốp không để ý đến giọng nói của anh ta. Anh nói chuyện với chuẩn uý như nói với người phó của mình và cố nhấn mạnh ý này trong giọng nói.
- Tại sao lại không biết quân ta đang ở đâu?
Xtêphan Mátvâyêvích thở dài thú nhận:
- Không ai đi trinh sát cả.
- Điều đó tôi đoán được. Tôi muốn hỏi, tại sao?
- Tôi biết nói thế nào, đồng chí thì yếu, còn chúng tôi thì bịt lối cửa hầm.
- Ai bịt?
Chuẩn uý Xtêphan Mátvâyêvích im lặng. Thím Khơrixchia mấp máy môi định nói gì nhưng Mira đã ngăn lại:
- Tôi hỏi lại: ai bịt lối ra?
- Tôi bịt! ?" Phêđôrotruc to tiếng xẵng giọng đáp.
- Tôi chưa hiểu.
- Tôi bịt.
- Tôi vẫn chưa hiểu ?" Plugiơnhikốp nhắc lại, giọng vẫn như cũ, mắt không nhìn thượng sĩ.
- Thượng sĩ Phêđôrotrúc.
- Thôi được. Đồng chí thượng sĩ, sau một giờ nữa, đồng chí sẽ phải báo cáo với tôi lối ra đã được dọn sạch. ?" Plugiơnhikốp nhắc lại ?" Và tôi hạ lệnh phải quên những tiếng:"tôi không thể", «tôi chịu», «tôi không muốn». Phải quên những tiếng ấy cho đến lúc chiến tranh kết thúc. Chúng ta là một đơn vị Hồng quân. Một đơn vị thực sự. Chỉ có thể và tất cả chỉ có thế.
Một giờ trước đây, khi tỉnh lại, anh không biết mình sẽ nói gì mà chỉ biết mình cần phải nói. Anh đã trì hoãn một cách có cân nhắc cái giây phút phải sắp xếp lại cho mọi việc có nề nếp, hoặc sẽ mãi mãi bị truất quyền chỉ huy những con người ở đây. Vì vậy, anh phải trì hoãn thời gian bằng cách rửa ráy, thay quần áo và cạo mặt. Anh đã suy nghĩ và chuẩn bị cho cuộc nói chuyện này. Anh đã chuẩn bị để tiếp tục chiến đấu mà không hề ngờ vực, không hề do dự và dao động gì cả. Tất cả những gì còn lại ở đó, thuộc về ngày hôm qua, đã buộc anh phải chịu đựng.
Phêđôrotruc thi hành mệnh lệnh của Plugiơnhikốp ngay trong ngày hôm ấy; lối lên mặt đất đã được dọn sạch. Nửa đêm, họ chia làm hai tốp đi trinh sát cẩn thận, Plugiơnhikốp đi với Vônkốp, Phêđôrotruc đi với chuẩn uý Xtêphan Mátvâyêvích. Pháo đài vẫn hoạt động. Vẫn còn những loạt súng lẻ tẻ, nhưng rất xa, mãi bên kia sông Mukhavét, họ không thể bắt liên lạc được. Cả tốp trinh sát trở về không gặp một ai, kể cả quân ta lẫn quân địch.
- Chỉ thấy toàn xác chết ?" Xtêphan Mátvâyêvích thở dài ?" Bao nhiêu người của chúng ta đã hy sinh. Ôi, nhiều quá!
Plugiơnhikốp tiếp tục tìm kiếm cả ban ngày. Anh không hy vọng vào việc bắt được liên lạc với quân ta vì biết rằng những tốp chiến sĩ bảo vệ pháo đài đang tản mát dưới các lối hầm. Nhưng anh phải tìm bọn Đức, phải xác định rõ vị trí, cách liên lạc, cách hoạt động của chúng trong khu vực pháo đài tan hoang này. Anh phải làm như vậy, nếu không, nơi ẩn náu an toàn và hoàn hảo này của họ sẽ mất hết ý nghĩa.
Anh tự đi trinh sát một mình. Anh đến được cổng Teretspol và suốt một ngày đêm liền ẩn náu giữa những ngôi nhà đổ nát gần đấy. Bọn Đức đi vào pháo đài qua cổng này vào các buổi sáng và vào những giờ nhất định. Tối đến lại rút về rất đúng giờ, chỉ để lại các đội tuần tra có hoả lực mạnh. Căn cứ vào tất cả những gì đã thấy, anh đoán bọn Đức đã thay đổi chiến thuật. Chúng không tiến công nữa, nhưng mỗi khi phát hiện ra ổ đề kháng nào, chúng liền bao vây ngay và gọi súng phun lửa đến. Hình như bọn Đức ở đây thấp bé hơn những đứa anh đã trông thấy trước đây, rõ ràng là chúng có ít tiểu liên hơn, chúng chỉ dùng các loại súng các--bin là chính.
- Hoặc tôi đã lớn phổng lên hoặc bọn Đức đã teo lại - Tối hôm ấy, Plugiơnhikốp nói đùa ?" Hình như có sự thay đổi trong bọn chúng, nhưng thay đổi như thế nào thì tôi chưa nắm được. Xtêphan Mátvâyêvích, mai đồng chi đi với tôi. Tôi muốn đồng chí cũng được nhìn chúng tận mắt.
Lúc trời tối hẳn, họ lặn lội tìm về khu doanh trại tan hoang và cháy rụi của trung đoàn 84, Xtêphan Mátvâyêvích nhận ra khu này ngay. Họ đã phân công nhau từ trước và chuyến đi khá thuận lợi. Plugiơnhikốp quan sát bờ sông Bug, còn chuẩn uý quan sát bên trong khu pháo đài gần cổng Kholmski.
Sáng hôm ấy đẹp trời và yên tĩnh. Chỉ đôi lúc có tiếng súng nổ lác đác đâu đó dọc dãy công sự ở cổng Kobrinski, gần bức tường ngoài cùng. Tiếng súng vang lên đột ngột và cũng ngừng đột ngột, Plugiơnhikốp không tài nào biết được đấy là tiếng súng của bọn Đức bắn vào những hầm ngầm khả nghi hay của những tốp chiến sĩ cuối cùng trong lực lượng bảo vệ pháo đài còn đứng vững.
- Đồng chí trung uý! ?" chuẩn uý Xtêphan Mátvâyêvích khẽ giật giọng gọi.
Plugiơnhikốp bò đến chỗ Xtêphan Mátvâyêvích và nhìn ra ngoài ?" ngay gần đấy, một đơn vị súng tiểu liên của bọn Đức đang tập hợp. Dáng dấp, vũ khí và điệu bộ chúng trong vẫn quen thuộc ?" dáng dấp của một đội quân dày dạn, tự cho phép muốn làm gì thì làm. Bọn Đức không teo lại, không thấp bé đi mà vẫn giống hệt những tên Đức Plugiơnhikốp trông thấy lần đầu và sẽ nhớ mãi suốt đời mình.
Ba tên sĩ quan tiến ra trước hàng quân. Có tiếng hô ngắn gọn, bọn lính đứng nghiêm, viên chỉ huy báo cáo với gã cao lớn đã đứng tuổi có lẽ là chỉ huy cao cấp hơn. Nghe báo cáo xong, gã đủng đỉnh đi qua hàng quân bất động. Hai viên sĩ quan đi theo, một tên cầm mấy chiếc hộp nhỏ lần lượt đưa cho tên chỉ huy phát cho những tên lính được gọi bước lên trước hàng quân.
- Mề đay ?" Plugiơnhikốp đoán - Gắn mề đay tại mặt trận. Bọn phát xít chó đẻ, tao sẽ gắn mề đay cho chúng mày.

Anh quên mất lúc này không phải chỉ có mình anh và anh đến đây không phải để chiến đấu, anh ở vào vị trí bất lợi vì khu doang trại đổ nát ở phía sau. Giờ đây, anh chỉ nhớ đến những người đã hy sinh, vì họ mà những tên Đức lực lưỡng và khốn nạn kia được gắn những chiếc mề đay chữ thập. Anh chỉ nhớ đến những người đã bị giết hoặc đã chết vì trọng thương và những người đang điên dại. Anh nhớ đến họ và nâng khẩu súng tiểu liên lên.
Một loạt đạn rất căng bay trúng vào hàng người đứng trước anh mười bước. Tên sĩ quan chỉ huy đang phát mề đay đổ gục, tiếp theo là tên phụ tá của nó và mấy tên lính vừa được thưởng mề đay cũng ngã nốt. Những kẻ được gắn mề đay quả không kém cỏi, sự lộn xộn và hoang mang chỉ diễn ra giây lát, và Plugiơnhikốp chưa kịp bắn hết loạt đạn thì chúng đã nhanh chóng tản ra chỗ nấp rồi tập trung bắn như mưa vào khu nhà đổ.
Nếu không phải là chuẩn uý Xtêphan Mátvâyêvích, thì chưa chắc hai người đã có thể chạy thoát được: bọn Đức tức tối không biết sợ là gì, đã nhanh chóng thắt chặt vòng vây. Nhưng Xtêphan Mátvâyêvích biết rõ nơi này từ hồi chưa có chiến tranh nên đã dẫn Plugiơnhikốp thoát ra một cách an toàn. Vừa lợi dụng thời cơ lúc bắn trả và sự lộn xộn, họ vừa chạy qua khu sân và lọt xuống hầm giữa lúc bọn lính Đức đang hùng hổ tìm sục từng ngóc ngách trong khu doanh trại đổ nát.
- Bọn Đức không có gì thay đổi ?" Plugiơnhikốp định cười to nhưng cổ khô rát, anh đành nén lại - Nếu không có anh, có lẽ tôi đã gặp nguy rồi, chuẩn uý ạ.
- Chỉ có các chuẩn uý trung đoàn mới biết cái cửa riêng ấy ?" Xtêphan Mátvâyêvích thở dài - Thế nghĩa là cái cửa ấy cũng có ích đấy.
Khó khăn lắm anh mới rút được một bên ủng ra khỏi chân và thấy tất của anh đầm đìa máu. Thím Khơrixchia giơ tay ra và rú lên.
- Không sao đâu, thím Khơrixchia - chuẩn uý an ủi - chỉ sây sát phần mềm thôi, chưa động đến xương. Thấm tháp gì đâu, cái chính là xương vẫn nguyên. Liền da ngay thôi.
- Này, anh làm như vậy để làm gì thế? ?" Phêđôrotruc tức giận hỏi - Bắn rồi chạy bán sống bán chết để làm gì nhỉ? Anh ta sẽ sớm hết đời, chứ không phải chiến tranh. Chiến tranh sẽ chấm dứt khi thời điểm đến, còn chúng ta thì?
Anh ta im bặt và mọi người im lặng. Họ im lặng vì thắng lợi đang cổ vũ họ, tinh thần chiến đấu của họ đang lên cao và không ai muốn tranh cãi với anh chàng thượng sĩ bi quan ấy.
Đêm hôm thứ tư thì Phêđôrotruc mất tích. Anh ta không chịu đi trinh sát, cứ lần chần đến lúc Plugiơnhikốp phải quát lên.
- Vâng, vâng. Tôi sẽ đi! ?" Anh ta ấp úng ?" Chúng ta cần những cuộc trinh sát như cần..
Họ ra quan sát suốt ngày, từ mờ sáng đến tối mịt. Plugiơnhikốp muốn hiểu rõ tất cả những gì về kẻ thù trươc khi quyết định những hành động chiến đâu. Phêđôrotruc đi từ sáng sớm, nhưng đến tối, rồi tận đêm khuya anh ta vẫn chưa về, Plugiơnhikốp buồn bực và định đi tìm.
- Cậu để tiểu liên lại ?" anh nói với Vônkốp ?" mang khẩu các-bin đi.
Bản thân anh mang tiểu liên, nhưng lần đầu tiên anh bảo đồng đội mang theo súng các bin. Anh chẳng tin vào linh cảm, nhưng anh đã hạ lệnh và không ân hận về mệnh lệnh ấy, mặc dù súng dài rất khó bò. Anh thường suỵt Vônkốp đừng để súng và lách cách. Song, điều làm Plugiơnhikốp bực bội không phải vì khẩu súng mà vì họ không sao phát hiện được dấu vết của thượng sĩ Phêđôrotruc.
Mãi đến gần sáng họ mới đến được cái tháp bị sạt một nửa trên cổng Têretspol. Căn cứ vào những điều quan sát hôm trước thì bọn Đức tránh không trèo lên đỉnh tháp và Plugiơnhikốp nghĩ rằng từ đỉnh cao này, anh có thể nhìn bao quát xung quanh và có thể tìm được dấu vết nào đó về anh chàng thượng sĩ. Dù phát hiện được anh ta còn sống, bị thương hay đã chết thì vẫn yên tâm hơn, vì sự mập mờ bao giờ cũng là điều tồi tệ nhất.
Hạ lệnh cho Vônkốp phải quan sát chiếc cầu qua sông Bug và bờ sông bên kia, Plugiơnhikốp xem xét kỹ lưỡng sân pháo đài bị đạn trái phá cày xới. Trong sân còn nhiều xác chết chưa được chôn cất, và từ xa, Plugiơnhikốp nhìn rất lâu từng cái xác, cố phân biệt xem có phải là Phêđôrotruc không. Nhưng anh không tìm thấy anh ta đâu cả, những cái xác kia đều là những xác cũ và đã bắt đầu nát rữa.
- Bọn Đức?
Vônkốp thốt khẽ và Plugiơnhikốp tuy chỉ thoảng nghe nhưng đã hiểu ngay, vì anh luôn luôn chờ đợi sự xuất hiện của bọn Đức. Anh thận trong di chuyển sang phía khác và nhìn ra ngoài.
Mười tên Đức đang đứng ở đầu cầu bên kia sông. Chúng đang trò chuyện, cười đùa, khua chân múa tay và nhìn sang chỗ nào đó bên này sông. Plugiơnhikốp nghển cổ dụi mắt nhìn kỹ xuống chân tháp, và ở đấy anh thấy được những gì anh đã thầm nghĩ và đó cũng chính là điều làm anh lo sợ nữa.
Từ chân tháp, Phêđôrotruc đang đi qua cầu để đến chỗ bọn Đức. Hắn ta bước, hai tay giơ lên cùng với hai miếng vài trăng bay lất phất theo bước chân nặng nề và tự tin của mình. Hắn ta ra hàng một cách bình thản, có suy tính và không vội và như thể đang đi về nhà sau một ngày làm việc nặng nhọc, vất vả. Toàn bộ dáng dấp hắn toát ra sự mong muốn được hiến thân, đến nỗi bọn Đức hiểu ngay, không cần lời nói nào của hắn, chúng chờ đợi hắn bằng những lời bông phèng giễu cợt, súng vẫn đeo lủng lẳng trên vai.
- Đồng chí Phêđôrotruc ?" Vônkốp kinh ngạc kêu lên - đồng chí thượng sĩ?
- Đồng chí à?? - Plugiơnhikốp chìa tay ra, đầu không ngoái lại ?" Đưa súng đây!
Như mọi lần Vônkốp tuân lệnh, nhưng cậu ta đột ngột ngừng lại và khẽ ấp úng.
- Để làm gì?
- Cứ đưa đây! Nhanh lên!
Phêđôrotruc sắp đến được chỗ bọn Đức nên Plugiơnhikốp càng cuống hơn. Anh bắn giỏi, lúc này không cho phép được bắn trượt, anh lên đạn rất gấp vì thấy Phêđôrotruc đã sang hết cầu và chỉ cách bọn Đức chừng bốn bước.
Đạn cắm xuống mặt cầu ngay sau lưng tên thượng sĩ phản bội. Có thể là bọn Đức không nghe thấy tiếng súng hoặc chúng coi thường những phát súng lẻ tẻ nên thái độ của chúng không thay đổi. Còn đối với Phêđôrotruc, viên đạn từ phía sau bắn tới có nghĩa là dành cho hắn, tấm lưng to bè của hắn bỗng đầm đìa mồ hôi trong tấm áo chẽn, sắp đón nhận viên đạn ấy. Hắn nhảy sang bên cạnh, ngã lăn ra và bắt đầu bò lồm cồm sang phía bọn Đức, còn bọn Đức thì vừa cười hô hố vừa nhảy cẫng lên, chúng lùi lại để cố kéo dài cái cảnh xem hắn ta vừa bò, vừa la hét, vừa lết trên hai đầu gối, hai tay quờ quạng miếng vải trắng.
Viên đạn thứ hai cắm đúng vào khuỷu gối. Hắn giãy giụa, cố lết về phía trước và kêu thét man dại, không nghe ra tiếng gì. Nhưng bọn Đức vẫn không để ý, vẫn chưa hiểu chuyện gì xảy ra với hắn, chúng vẫn cười cợt, chế nhạo con người lực lưỡng đang liều mạng để thoát khỏi cái chết. Không ai kịp đoán gì cả vì Plugiơnhikốp đã bắn liền ba phát rất nhanh như trong cuộc thi bắn chớp nhoáng ở trường huấn luyện.
Khi bọn Đức lẹt đẹt bắn trả thì Plugiơnhikốp và anh lính Vônkốp chưa hết kinh hoàng đã tụt xuống một căn hầm rỗng và thủng lỗ chỗ. Có tiếng mìn nổ ở nơi nào đó phía bên trên. Vônkốp cố chui vào hốc tường, nhưng Plugiơnhikốp đã kéo anh ra. Họ lại chạy, lại bò, lại lăn để vượt qua khu sân rồi rơi bịch xuống một hố đạn nằm sau chiếc xe bọc thép bị bắn nát.

- Ổn rồi ?" Plugiơnhikốp hổn hển - Hắn là một con rắn độc! Đồ phản bội!
Vônkốp trố mắt nhìn và gật đầu, nhưng vẫn không hiểu gì cả. Còn Plugiơnhikốp cứ nhắc đi nhắc lại mãi:
- Hắn mang miếng vải trắng, cậu thấy chứ? Hắn tự tìm vải, chắc là ăn cắp được của thím Khơrixchia. Hắn sẵn sàng bán rẻ mọi thứ để đổi lấy cuộc sống bẩn thỉu của hắn. Hắn bán rẻ cả chúng ta. Cả tôi lẫn cậu. Con rắn độc! Hắn cầm miếng vải trắng. Cậu thấy không, Vônkốp? Hắn bước đi như thế nào? Hắn bình tĩnh và tự tin làm sao.
Plugiơnhikốp khao khát được nói ra những điều ấy. Trong lúc tiêu diệt kẻ thù, anh cảm thấy không cần thiết phải nói, phải giải thích gì cả. Nhưng lúc này, anh không thể im lặng được nữa. Anh đã bắn vào một kẻ từng ăn chung bàn với anh bao nhiêu ngày nay. Anh cảm thấy lương tâm không có gì cắn rứt, trái lại thấy vui mừng, phấn chấn, anh cần phải nói, phải được nói.
Còn anh chiến sĩ tân binh Vaxili Vônkốp mới được gọi nhập ngũ trong tháng 5 năm 1941 thì chỉ ngồi nghe, gật đầu một cách ngoan ngoãn, mặc dầu không hiểu gì hết. Anh chưa từng ra trận, đối với anh ta, bọn lính Đức cũng là những con người và cũng không nên giết chúng nếu không có lệnh. Cái chết đầu tiên anh ta được chứng kiến lại là cái chết của chính con người mà anh ta đã cùng sống những ngày khủng khiếp nhất trong cuộc đời ngắn ngủi và yên ả của anh. Đây chính là con người anh ta biết rõ nhất, vì trước chiến tranh, hai người đã từng ở một trung đoàn, cùng ngủ trong một doanh trại. Đây chính là con người hay gắt gỏng khi dạy anh bắn pháo, vẫn mời anh uống trà với đường và cho phép anh được ngủ thêm chút ít vào những lúc đang phiên.
Giờ đây, con người ấy đã nằm lại trên bờ sông bên kia, mặt úp xuống đất, tay vươn ra phía trước với miếng vải trắng. Vônkốp không muốn nghĩ xấu về Phêđôrotruc, mặc dù anh ta không hiểu vì sao người thượng sĩ ấy lại đến với bọn Đức. Theo ý nghĩ của anh ta thì Phêđôrotruc phải có lý do nào đó để hành động như vậy và cẩn phải điều tra trước khi quyết định bắn vào lưng con người ấy. Nhưng anh trung uý gầy gò, nghiêm khắc và lạ lùng đến khó hiểu này không muốn điều tra phân tích gì hết. Từ hôm đầu tiên khi mới đến nhập bọn, anh ta đã vung súng đe doạ bắn người này, hạch sách người kia.
Nghĩ vậy, Vônkốp không cảm thấy gì hơn ngoài sự cô độc, sự cô độc dằn vặt và có vẻ giả tạo. Nó ngăn trở không cho Vônkốp tự cảm thấy mình là một con người, một chiến sĩ thực sự và nó đã dựng lên một bức tường không vượt qua được giữa anh và Plugiơnhikốp. Vônkốp còn sợ người chỉ huy của mình, không hiểu rõ anh ta và do đó không tin anh ta lắm.
Bọn Đức lại xuất hiện trong pháo đài khá đông, có đến hơn một trung đội đang tiến qua cổng Teretspol. Thoạt đầu, chúng đi thành hàng ngũ, nhưng sau tản ra ngay và lùng sục vào khu vực kế cận khu doang trại liên hoàn. Một lát sau, từ đấy vang lên tiếng lựu đạn nổ và tiếng phừng phực của súng phun lửa. Nhưng Plugiơnhikốp chưa kịp mừng vị chúng tìm anh không đúng chỗ thì ngay lúc đó, một cánh quân khác đã tiến qua cổng. Chung đi tản thành vòng vây rồi xông thẳng vào khu doanh trại đổ nát của trung đoang 333. Từ đấy lại vang lên nhiều tiếng nổ và tiếng xè xè của súng phun lửa.
Sớm muộn cánh quân này cũng sẽ mò đến chỗ họ ẩn nấp. Cần phải rút ngay - nhưng họ không rút về chỗ khe nứt ăn thông với căn hầm trú ẩn của họ được, khu vực ấy sẽ bị kẻ thù phát hiện. Muốn rút, họ phải lùi sâu hơn vào khu doanh trại đổ nát sau nhà thờ.
Plugiơnhikốp giải thích tỉ mỉ hướng rút như thế nào và rút đến đâu. Vônkốp ngoan ngoãn im lặng, không hỏi gì thêm, thậm chí cũng không gật đầu nữa. Điều đó làm Plugiơnhikốp bực mình, nhưng anh không muốn mất thì giờ vào những câu hỏi vô ích. Vônkốp không có vũ khí (Plugiơnhikốp đã vứt khẩu súng của cậu ta lúc trên đỉnh tháp), nên cậu ta cảm thấy bứt rứt và lo sợ. Để khích lệ cậu ta, Plugiơnhikốp nháy mắt, lại còn mỉm cười nữa, nhưng cả nụ cười lẫn cái nháy mắt gượng gạo ấy đều làm cho ngay cả những người dũng cảm hơn Vônkốp cũng phải hoảng sợ.
- Được rồi, chúng ta sẽ kiếm cho cậu một khẩu súng ?" Plugiơnhikốp buồn rầu lẩm bẩm, nụ cười trên môi tắt ngấm - Tiến sang hố đạn bên cạnh!
Họ chạy những đoạn ngắn, lao qua khoảng trống và nấp vào một đống gạch vỡ. Ở đây rất an toàn, họ có thể dừng lại thở lấy sức và quan sát xung quanh.
- Chúng không thể tìm thấy chúng ta ở đây, đừng lo.
Plugiơnhikốp định mỉm cười, nhưng Vônkốp vẫn không nói năng gì cả. Tính tình cậu ta vốn thầm lặng nên Plugiơnhikốp không lấy làm lạ. Nhưng không hiểu sao, đột niên, anh nhớ đến Xannhikốp và thở dài.
Ở nơi nào đó bên kia các đống gạch đổ, có tiếng ồn ào, tiếng người nói và tiếng chân nhốn nháo vang vọng từ phía trước mặt là nơi không có lính Đức, chứ không phải từ phía sau lưng là nơi các toán lính Đức đang lùng sục. Qua giọng nói, rõ ràng ở đấy có nhiều người, họ không phải trốn tránh ẩn nấp, do đó nhất định họ không thể là quân mình. Chắc chắn phải là một toán lính Đức khác đang kéo tới. Plugiơnhikốp chăm chú lắng nghe, cố xác định hướng đi của đám người này. Nhưng không thấy ai xuất hiện, còn những tiếng nói ồn ào, hỗn độn không nghe rõ ấy vẫn tiếp tục, không xa hơn mà cũng không tiến gần về phía họ.
- Hãy ngồi yên ở đây ?" Plugiơnhikốp nói - Đừng đi đâu cả, chừng nào tôi chưa về.
Vônkốp vẫn không nói gì, chỉ giương đôi mắt dại đờ, căng thẳng nhìn anh.
- Đợi mình ở đây nhé! ?" Plugiơnhikốp nhắc lại khi bắt gặp cái nhìn của Vônkốp.
Anh thận trọng bò qua khu nhà đổ. Anh trườn qua đống gạch vỡ, không làm rơi một viên nào, rồi lách qua khu vực trống trải, lúc lại nằm im, căng thẳng lắng nghe. Anh đang tiến về phía có những tiếng ồn ào kỳ lạ lúc này rõ hơn và anh đã đoán ra ai đang ở phía bên kia khu nhà đổ. Anh đoán nhưng chưa dám tin vào sự phỏng đoán của mình.
Mấy mét cuối cùng, anh bò rất thận trọng, khuỷu tay đặt nhẹ trên những hòn gạch vỡ, trên những mảng vữa cháy đen để tìm nơi ẩn nấp và chuyển khẩu tiểu liên vào thế sẵn sàng chiến đấu rồi nhìn ra ngoài.
Có những người đang làm việc trong khu sân pháo đài. Họ đang kéo những cái xác rữa nát xuống hố rồi lấp đá sỏi và cát lên. Họ không nhìn, không thu nhặt giấy tờ và càng không tháo các phù hiệu cũng như huy chương ra. Họ làm việc uể oải, vẻ lờ đờ và mệt mỏi. Plugiơnhikốp đã thừa biết họ là tù binh trước khi trông thấy những tên lính gác. Anh đã thầm đoán ngay từ khi đang tiến đến, nhưng thâm tâm không muốn tin vào điều dự đoán này vì anh sợ phải nhìn thấy người mình, những người Xô viết trong bộ quân phục thân yêu, chỉ cách anh ba bốn bước. Đúng, họ là những người Xô viết, nhưng họ đã và không là những chiến hữu của anh nữa, họ đã xa rời anh, xa rời người trung uý Hồng quân đang tại ngũ bởi vì họ được gọi bằng cái tên thật đáng nguyền rủa «TÙ BINH».
Anh kín đáo theo dõi họ rất lâu, nhìn họ làm việc thờ ơ và lười nhác như những người máy. Anh ngắm bộ dạng họ - lưng còng xuống, chân lê từng bước, dường như họ già đi ba lần tuổi. Anh thấy những cặp mắt thẫn thờ nhìn về phía trước vô định, không cần biết, không cần hiểu xem đang ở đâu, đang làm gì. Anh quan sát và thấy bọn lính gác Đức cũng có vẻ lười nhác. Chúng chỉ có một nhóm ít ỏi gồm mấy tên mà không hiểu sao tù binh không nổi dậy chống lại chúng, hoặc tìm cách trốn thoát để trở về với tự do. Anh không tìm được lời giải đáp, thậm chí anh còn nghĩ có lẽ bọn Đức đã tiêm cho họ thứ thuốc gì đó để biến họ từ những chiến sĩ tích cực hôm qua thành những kẻ tay sai đần độn như hiện nay để không nghĩ gì đến tự do và vũ khí nữa. Điều suy đoán ấy trong chừng mực nào đó đã dung hoà được phần nào cảnh tượng anh đang quan sát ở đây với niềm kiêu hãnh và tự hào của một còn người Xôviết chân chính.
Tự giải thích cho mình như vậy về những con người tiêu cực và lạ lùng kia, Plugiơnhikốp đã có một cái nhìn khác hẳn đối với họ. Anh thấy thương hại và cảm thông với họ như thương hại những kẻ ốm nặng. Chợt nghĩ đến Xannhikốp, anh đưa mắt tìm kiếm anh ta trong đám người đang làm việc, nhưng không thấy và anh rất vui mừng vì điều này. Anh không biết Xannhikốp còn sống hay đã hy sinh, nhưng anh ta không có ở đây, như vậy là chúng không biến anh ta thành một kẻ tay sai đần độn được. Nhưng một dáng dấp quen thuộc ?" cao to, châm chạp và lầm lì bỗng đập vào mắt anh và Plugiơnhikốp cố lục tìm trong ký ức, cố nhớ xem người đó là ai.
Như muốn trêu chọc anh, người tù binh cao lớn ấy tiến dần đến, chỉ cách anh có hai bước chân. Anh ta vung chiếc xẻng to bản xúc đầy gạch vỡ hất đi. Anh ta đi sát và vung vẩy chiếc xẻng bên mang tai Plugiơnhikốp, nhưng vẫn không quay đầu lại?
Plugiơnhikốp đã nhớ ra anh ta là ai. Anh vụt nghĩ đến trận đánh phòng ngự trong nhà thờ, nhớ cái đêm phải rút khỏi đấy và tên người lính kia. Anh ta vốn là quân dự bị, người địa phương và lấy làm tiếc vì đã tình nguyện nhập ngũ vào tháng 5 chứ không phải vào tháng 10. Theo như Xannhikốp khẳng định thì anh ta chết ngay trong trận đánh đêm ấy. Anh nhớ rõ tất cả và chờ cho người chiến sĩ ấy lại xuất hiện trước chỗ nấp, anh liền gọi:
- Prigiơnhiúc!
Anh ta giật mình, tấm lưng to bè lại còng xuống thấp hơn. Anh ta lặng đi trong nỗi khiếp sợ và nhẫn nhục.
- Prigiơnhiúc, tôi đây, trung uý Plugiơnhikốp đây mà! Anh còn nhớ trận đánh trong nhà thờ chứ?
Người tù binh không quay đầu lại, không tỏ dấu hiệu gì là đã nghe thấy tiếng gọi của người chỉ huy cũ. Anh ta cúi sát hơn xuống chiếc xẻng, phơi tấm lưng to bè trong tấm áo rách bươm, bẩn thỉu. Tấm lưng khom khom ấy biểu hiện rõ sự chờ đợi căng thẳng, nhẫn nhục và chết lặng. Plugiơnhikốp chợt nhận ra Prigiơnhiúc đang hãi hùng đón nhận viên đạn, và tấm lưng to phẳng của anh ta cúi xuống một cách ngoan ngoãn như thế kia vì suốt thời gian dài nó quen chờ đón những viên đạn nổ bất cứ khoảnh khắc nào.
- Cậu có thấy Xannhikốp đâu không? Xannhikốp có ở trong số tù binh không? Trả lời đi, không có ai ở đây đâu mà sợ
- Cậu ấy đang nằm bệnh viện.
- Bệnh viện nào?
- Bệnh viện của trại.
- Bị ốm hay sao?
Prigiơnhiúc không đáp.
- Cậu ấy có sao không? Tại sao lại nằm viện?
- Đồng chí chỉ huy, đồng chí chỉ huy, xin đừng giết tôi ?" Prigiơnhiúc đột nhiên van xin và liếc trộm qua vai ?" Xin đồng chí đừng giết tôi, đồng chí chỉ huy, hãy nhân danh chúa tha tội chết cho tôi. Nếu chịu khó làm việc, chúng tôi sẽ được thả, bọn Đức sẽ cho chúng tôi về, cho chúng tôi về quê, chúng đã hứa cho chúng tôi về?
- Được rồi, đừng lảm nhảm nữa ?" Plugiơnhikốp giận dữ ngắt lời ?" Làm cho chúng để cầu mong được thả về, giống nhau cả thôi. Dầu sao thì anh cũng không phải là con người. Nhưng, Prigiơnhiúc, có một việc tôi buộc anh phải làm. Hoặc anh làm, hoặc tôi sẽ bắn anh ngay tại đây, cho anh xuống địa ngục.
- Xin đừng giết tôi? - Giọng anh ta nấc lên, nhưng Plugiơnhikốp không còn cảm thấy thương hại con ngườinày nữa.
- Anh có làm hay không? Tôi hỏi lại, có hay không? Nói ngay! Tôi không đùa đâu.
- Nhưng tôi có thể làm được gì? Tôi là tù binh.
- Đưa khẩu súng lục này cho Xannhikốp. Đưa cho cậu ấy và bảo cậu ấy xin đến làm việc ở pháo đài. Rõ chưa?
Prigiơnhiúc lặng thinh.

- Nếu anh không đưa cho cậu ấy thì liệu hồn. Tôi sẽ tìm đến tận chỗ anh đấy, Prigiơnhiúc ạ. Đây, cầm lấy!
Plugiơnhikốp co tay vứt khẩu súng lục vào đúng cái xẻng của Prigiơnhiúc. Đúng vào lúc khẩu súng rơi xuống xẻng, Prigiơnhiúc bỗng nhảy vụt sang một bên, vừa chạy vừa kêu:
- Có người! Có người ở đây, các ông lính Đức ơi! Ông trung uý! Ông trung uý Liên Xô!
Sự việc xảy ra bất ngờ đến nỗi Plugiơnhikốp lặng đi mất mấy giây. Khi anh trấn tĩnh lại, Prigiơnhiúc đã chạy biến khỏi tầm bắn của anh và anh nghe thấy tiếng giày đinh của đội lính gác đang lao xao chạy về phía mình cùng lúc với phát pháo hiệu vọt lên không trung.
Không thể chạy về chỗ anh chàng Vônkốp nhát gan không có súng và đang ẩn nấp được nữa, Plugiơnhikốp quyết định băng sang phía khác. Anh không có ý định bắn trả để thoát thân lúc này, vì bọn Đức đông quá, chỉ muốn đánh lạc hướng cuộc lùng đuổi, anh muốn nhào xuống một cái hầm và ở đấy cho đến tối. Tối đến anh sẽ tìm Vônkốp và trở về hầm trú ẩn.
Anh đã dễ dàng chạy thoát, bọn Đức bắn qua quýt vào hầm tối và nói chung chúng không muốn mạo hiểm lùng đuổi trong khu nhà đổ. Chúng vừa chạy vừa bắn theo Plugiơnhikốp vừa la hét, rồi bắn thêm một phát pháo hiệu nữa, nhưng Plugiơnhikốp đã ở trong nơi ẩn nấp an toàn nhìn theo quả pháo hiệu.
Bây giờ anh có đủ thời gian để suy nghĩ. Nhưng ở đây, giữa căn hầm tối tăm này, anh không thể nghĩ gì về Phêđôrotruc đã bị anh bắn chết hoặc nghĩ đến anh chàng Vônkôp đang hoang mang, hay về Prigiơnhiúc nhu nhược và nhát gan đến mức phản bội. Không phải anh không muốn nghĩ đến họ, nhưng lúc này, đầu óc anh đang quay cuồng với những ý nghĩ quan trọng hơn nhiều ?" anh nghĩ về bọn Đức.
Hôm nay anh lại không nhận ra được chúng. Không nhận ra những tên lính Đức trẻ khoẻ, ngông nghênh đến xấc xược, chiến đấu điên khùng, lùng sục dai dẳng và rất ngoan cố khi đánh giáp lá cà. Không, những tên Đức mà anh đã phải vật lộn trước đây mấy hôm sẽ chẳng bao giờ chịu để anh chạy thoát sau tiếng kêu thất thanh của Prigiơnhiúc. Những tên Đức ấy sẽ chẳng chịu đứng phơi mình trên bờ sông quang đãng, chờ anh lính Hồng quân giơ tay bước về phía chúng. Chúng cũng chẳng bao giờ cười hềnh hệch khi nghi tiếng súng hiệu đầu tiên, và chắc chắn chúng cũng sẽ không để cho Vônkôp và anh chạy thoát sau khi bắn chết kẻ đầu hàng.
Bọn lính Đức ấy và bọn lính Đức này? - Tuy chưa hiểu biết gì, nhưng anh vẫn nhận ra sự khác nhau giữa những tên Đức đã tiến công pháo đài với bọn Đức hôm nay. Rất có thể bọn Đức thiện chiến kia đã rút khỏi pháo đài và thay thể chúng là một bọn lính có kiểu cách và lối tác chiến khác hẳn. Chúng không muốn giành thế chủ động, không muốn mạo hiểm và rất chán ghét những căn hầm tối mò, lởm chởm gạch đá.
Rút ra kết luận ấy, Plugiơnhikốp không những cảm thấy vui thích mà còn có phần táo bạo hơn. Để kiểm tra lại ý nghĩ này, Plugiơnhikốp có ý làm một việc mà trước đây anh chưa dám tiến hành bao giờ: anh bước thẳng ra cửa, vươn người dậy không cần tránh né và cố dận ủng thật mạnh.
Cứ thế anh bước ra khỏi hầm ngầm một cách đàng hoàng duy có khẩu tiểu liên là vẫn để ở tư thế sẵn sàng chiến đấu. Không có tên Đức nào ở cửa hầm cả, và điều này càng xác minh phỏng đoán của anh là đúng và làm cho tình thế của họ sẽ dễ dàng hơn. Bây giờ anh phải suy nghĩ thêm để trao đổi với chuẩn uý Xtêphan Mátvâyêvích, lựa chọn một chiến thuật kháng cự mới, một chiến thuật mới cho cuộc chiến riêng của họ chống lại cái nước Đức phát xít ở đây.
Nghĩ vậy, Plugiơnhikốp tránh xa chỗ đám tù binh đang làm việc - từ sau khu nhà đổ vẫn âm vang lên những tiếng rì rào ?" anh tìm đến chỗ Vônkốp đang nấp. Vì đã biết rõ nơi này, nên anh có thể định hướng một cách chính xác giữa những khu nhà đổ nát và đi thẳng đến ụ chướng ngại bừa bộn gạch ngói, nơi Vônkốp đang ẩn nấp. Anh nhớ rõ cái ụ gạch này, nhưng Vônkốp không còn ở đấy nữa.
Không tin ở mắt mình, Plugiơnhikốp lần mò xung quanh từng mảng tường, bò qua những đống gạch đổ, nhìn vào từng ngóc ngách và nhiều lúc còn liều lĩnh cất tiếng gọi chiến sĩ có đôi mắt lạ lùng gần như không chớp ấy, nhưng vẫn không tìm thấy anh ta đâu cả. Vônkốp đã mất tích một cách khó hiểu và bí hiểm, không để lại một dấu vết gì, dù chỉ là một miếng áo rách, một giọt máu, một tiếng kêu hay một tiếng thở dài?
- Vậy là anh đã khử Phêđôrotruc ?" Xtêphan Mátvâyêvích nói - Rất tiếc cho cậu Vônkốp. Cậu ta sẽ bị lạc, đồng chí trung uý ạ, cậu ta nhút nhát từ hồi bé.
Họ còn nhắc đến anh chàng Vaxili Vônkốp lầm lì, nhút nhát vài ba lần nữa, nhưng Phêđôrotruc thì không được nhắc đến, như thể hắn ta chưa hề sống trên đời, chưa từng ngồi ăn ở cái bàn này và chưa từng ngủ tại góc bên cạnh kia. Chỉ riêng Mira là đã hỏi Plugiơnhikốp khi chỉ có hai người với nhau:
- Chính anh bắn hả??
Cô buộc lòng phải thốt ra câu hỏi như thế. Câu hỏi ấy xa lạ, không có trong ngôn ngữ gia đình cô, nơi chỉ nói đến con cái, đến bánh mì, đến công việc và sự mệt nhọc, đến cái đun, đến khoai tây và đến bệnh tật thường hay xảy ra.
- Anh bắn anh ấy hả?
Plugiơnhikốp gật đầu. Anh hiểu Mira hỏi như thế là thương anh chứ không phải thương Phêđôrotrúc. Cô bị ám ảnh bởi những điều đã xảy ra như một gánh nặng đối với anh, tuy bản thân anh không cảm thấy đấy là một gánh nặng, mà chỉ cảm thấy mệt mỏi.
- Lạy Chúa! ?" Mira thở dài ?" con chiên của người điên cả rồi!
Giọng cô bình thản và như giọng một người phụ nữ từng trải. Và cũng với cái vẻ già dặn mới mẻ ấy, cô lẳng lặng ôm lấy đầu anh, hôn anh ba lần, một lần lên trán và hai lần lên mắt.
- Em nguyện chia sẻ với anh mọi đau buồn, chia sẻ với anh mọi mệt mỏi và bất hạnh.
Mẹ cô cũng thường nói như vậy mỗi khi đứa con nào đó của bà đau ốm. Bà đông con và những đứa con thường xuyên bị đói, còn bà thì chẳng bao giờ nghĩ đến nỗi đau đớn hoặc ốm đau của mình. Đối với bà, nỗi đau và bệnh tật của các con cũng là quá đủ rồi. Bà thường dạy các con gái không được nghĩ đến nỗi bất hạnh của mình trước tiên. Bà cũng dạy Mira như thế, tuy luôn luôn kèm theo một tiếng thở dài:
- Con sẽ phải suốt đời chăm nom con cái của người khác, con sẽ không có con, con gái của mẹ ạ.
Ngay từ hồi bé, Mira thường vẫn nghĩ cô sẽ có bổn phận trông nom con cái của những chị may mắn hơn cô. Cô đã quen với ý nghĩ đó và không cảm thấy buồn khổ về hoàn cảnh đặc biệt của mình - một hoàn cảnh có thể suốt đời không ai chú ý tới ?" nhưng cô cũng bằng lòng với ưu thế của cô là có sẽ hoàn toàn được tự do.
Trong lúc ấy, thím Khơrixchia đang vừa đi quanh hầm vừa kiểm lại số bánh khô bị chuột ăn. Thím khẽ lẩm bẩm:
- Mất hai người rồi. Mất hai người rồi.
Những ngày gần đây, bà bắt đầu cảm thấy đi đừng khó khăn hơn. Trong hầm quá lạnh, đã không có ánh nắng lại thiếu cả không khí trong lành, thoáng đãng. Hai chân bị sưng lên, bà trở nên uể oải, ngủ không ngon giấc và khó thở hơn. Bà cảm thấy sức khoẻ giảm sút hẳn và biết chắc mỗi ngày cơ thể mình một tồi tệ hơn nên đã ngấm ngầm quyết định ra đi. Ban đêm bà khóc, không phải khóc vì buồn tủi cho bản thân mà vì thương Mira sắp phải lủi thủi một mình. Cô sẽ thiếu bàn tay vỗ về của tình mẫu tử và không có bạn nữ để tâm tình.
Bản thân bà đã từng trải phải sống đơn độc. Ba đứa con bà chết ngay từ nhỏ, chồng bà bỏ nhà ra đi kiếm ăn rồi mất tăm luôn, ngôi nhà phải bán để trả nợ và bà phải đến phục vụ ở Brét để khỏi lo chết đói. Bà đã kiếm được công việc quét dọn và cố sống qua ngày đoạn tháng cho đến khi Hồng quân kéo đến. Những chiến sĩ Hồng quân vui tính, tốt bụng và rộng lượng, lần đầu tiên trong đời đã cho bà công ăn việc làm thường xuyên, chăm nom bà đầy đủ, mang đến cho bà những người bạn và cho bà một căn phòng.

- Họ là những người lính của thượng đế - thím Khơrixchia đã nói kính cẩn như vậy tại cái chợ Brét vắng vẻ - Hãy cầu nguyện cho họ, các ông các bà ạ!
Từ lâu bà đã thôi cầu nguyện, không phải vì không tin, mà vì oán giận. Bà căm giận sự bất công đã cướp mất của bà người chồng và những đứa con, bà không muốn trông chờ ở thượng đế nữa. Thậm chí, lúc này là lúc đang khổ đau mà bà vẫn gắng gượng, không cho phép mình được thua cuộc mặc dù bà muốn nguyện cầu cho Hồng quân, nguyện cầu cho anh trung uý trẻ và cho cô gái bị chúa Do Thái của cô ta đối xử tàn tệ. Bà mải mê với ý nghĩ của mình, mải mê với cuộc đấu tranh ngấm ngầm và chờ đợi cái kết cục đang đến gần. Bà đã làm tất cả những gì có thể làm được nhờ cái thói quen lao động và ngăn nắp hàng bao năm nay, và không để ý lắng nghe những lời bàn tán xung quanh.
- Đồng chí cho rằng bọn Đức khác đã đến đây ư?
Không khí lạnh giá làm cho vết thương ở chân chuẩn uý Xtêphan Mátvâyêvích nhức buốt. Một bên chân anh sưng tấy và nhói đau, nhưng anh không hề kêu ca và không muốn cho ai biết. Anh tin tưởng vào sức chịu đựng của mình, vả lại xương anh không bị gãy, da anh lại lành, nên vết thương sẽ chóng lên da non.
- Tại sao chúng không rượt theo tôi? ?" Plugiơnhikốp phân vân tự hỏi - Trước đây chúng luôn đuổi theo, nhưng lần này chúng để tôi thoát. Tại sao?
- Chúng có thể không đổi hết bọn Đức ở đây đi - Chuẩn uý Xtêphan Mátvâyêvích đáp lại sau khi suy nghĩ giây lát ?" Có thể chúng được lệnh không cần mạo hiểm xông vào các hầm.
- Cũng có thể - Plugiơnhikốp thở dài ?" nhưng nhất định tôi phải tìm hiểu xem. Phải hiểu rõ chúng hơn.
Sau khi nghỉ ngơi lại sức, anh lại lên tìm Vônkốp bị mất tích một cách bí hiểm. Anh lại bò, lại ho sặc sụa vì bụi bậm, vì mùi hôi thối của xác chết, lại khẽ gọi và nghe ngóng. Vẫn không có tiếng trả lời.
Cuộc chạm trán với bọn Đức xảy ra bất ngờ. Có hai tên Đức từ sau góc tường đột nhiên xuất hiện, vừa đi vừa trò chuyện thật bình thản. Hai khẩu súng các bin lủng lằng sau vai và cứ cho rằng chúng cầm súng ở tay đi nữa thì Plugiơnhikốp vẫn kịp bắn trước. Anh đã tự rèn luyện để có được những phản xạ chớp nhoáng, và chỉ sự rèn luyện ấy cho đến nay vẫn cứu anh.
Một sự ngẫu nhiên tình cờ đã cứu sống tên thứ hai, sự ngẫu nhiên đó trước đây phải trả giá bằng cuộc đời của Plugiơnhikốp. Anh quật một băng ngắn và khẩu súng bị tắc nghẹn. Khi tên lính đi trước ngã xuống đống gạch, Plugiơnhikốp đang nghiến răng kéo cơ bẩm thì tên thứ hai lúc đó có thể dễ dàng bắn trả lại anh hoặc chạy thoát, nhưng trái lại, hắn quỳ xuống và ngoan ngoãn chờ trong khi anh vội vàng lấy viên đạn hóc ra.
Mặt trời đã lặn được một lúc, nhưng trời vẫn còn sáng. Vì lý do nào đó mà hai tên Đức còn lảng vảng ở khu sân đầy xác chết và lổn nhồn hố đạn của pháo đài. Chúng không kịp rút và giờ đây một thằng đã thôi giãy giụa, còn thằng thứ hai thì đang lặng lẽ cúi đầu, quỳ trước mặt Plugiơnhikốp, hắn câm lặng.
Plugiơnhikốp cũng lặng thinh. Anh hiểu anh không thể bắn một kẻ địch đang quỳ trước mặt mình, nhưng một ý nghĩ nào đó không cho anh quay lại hay chạy biến vào giữa những đống gạch đổ nát. Đầu óc anh đang quay cuồng một câu hỏi cũng không kém da diết như câu hỏi về người đồng đội đã mất tích: tại sao bọn Đức ở đây lại có thể thay đổi như tên lính đang ngoan ngoãn quỳ sụp xuống như vậy? Cuộc chiến đấu của anh chưa kết thúc, bởi vậy, anh phải tìm hiểu mọi khía cạnh của kẻ thù. Và câu trả lời - một câu trả lời không chút giả tạo, không chút phỏng đoán và rất rõ ràng, rất thực! ?" câu trả lời ấy đang quỳ trước mặt anh và đang chờ chết.
- Komm! (Đi đi) ?" Anh quát và hất súng ra hiệu chỉ đường.
Trên lối đi, tên Đức nói gì đó và nhìn quanh, nhưng Plugiơnhikốp không còn bụng dạ nào nhớ lại những từ tiếng Đức nữa. Anh dẫn tên tù binh về hầm bằng con đường ngắn nhất và nơm nớp chờ tiếng súng bắn đuổi theo. Tên Đức đi lặc lè phía trước, đầu rụt xuống vai, vẻ sợ sệt
Cứ như vậy, họ đi qua một cái sân, hướng về phía hầm ngầm và tên Đức bước vào gian hầm mờ tối trước tiên. Hắn đứng dừng lại và đột ngột im lặtn khi trông thấy người chuẩn uý râu ria tua tủa và hai người đàn bà đang ở cạnh chiếc bàn dài bằng gỗ. Cả ba người cũng im lặng ngạc nhiên dán mắt vào tên Đức già đang co rúm người lại vì sợ.
- Vớ được một cái lưỡi đây ?" Plugiơnhikốp lên tiếng và kiêu hãnh nhìn Mira một cách thơ ngây - đồng chí Xtêphan Mátvâyêvích, bây giờ chúng ta sẽ tìm lời giải đáp cho mọi dự đoán của chúng ta.
Tên lính Đức lại phun ra hàng tràng những lời lẽ thống thiết, giọng gần như khóc. Hắn lẩy bẩy chìa hai tay ra trước mặt chuẩn uý Xtêphan Mátvâyêvích và Plugiơnhikốp.
- Tôi không hiểu gì cả - Plugiơnhikốp nói - Hắn nói nhanh quá.
- Hắn là công nhân - chuẩn uý giải thích - Hắn chìa tay cho chúng ta xem đấy.
- Langsam, - Plugiơnhikốp nói ?" Bitte, Langsam (nói chậm lại).
Anh moi óc cố nhớ lại vài câu tiếng Đức nhưng chỉ có những từ ngữ rời rạc hiện lên trong óc. Tên Đức vội gật đầu, nói vài câu rất chậm và rành rọt, rồi sau lại lắp bắp trong tiếng thổn thức.
- Hắn sợ - thím Khơrixchia thở dài - Hắn run lẩy bẩy thế kia mà.
- Hắn bảo hắn không phải là lính chiến đấu ?" Mira đột ngột lên tiếng - Hắn là lính cảnh vệ.
- Cô biết tiếng Đức à? ?" Xtêphan Mátvâyêvích ngạc nhiên.
- Cháu biết ít thôi.
- Hắn bảo hắn không phải là lính, như vậy là hắn muốn nói gì? ?" Plugiơnhikốp cau mày - Hắn đang làm gì trong pháo đài của chúng ta.
- Nicht Soldat! ?" Tên Đức kêu ?" Nicht soldat. Nicht wehrmacht!. ( Tôi không phải là lính chiến đấu)
- Lạ nhỉ - chuẩn uý bối rối ?" Hay hắn gác anh em tù binh chúng ta.
Mira dịch câu hỏi ra tiếng Đức. Tên Đức lắng nghe và gật đầu tuôn ra một tràng dài ngay sau khi Mira dứt lời.
- Anh em tù binh do những tên khác gác, - Mira dịch lại có vẻ không được dứt khoát lắm - Bọn này gác cửa ra vào pháo đài. Hắn thuộc đội tuần tiễu. Hắn là người Đức chính cống. Bọn bắn phá pháo đài là những tên lính Áo thuộc sư đoàn 45, đồng hương của Hitle. Còn hắn là công nhân, bị động viên hồi tháng tư?
- Tôi đã bảo hắn là công nhân! - chuẩn uý tỏ vẻ hài lòng.
- Nếu là công nhân, là người vô sản thì tại sao hắn chống lại chúng ta? ?" Plugiơnhikốp hỏi vặn rồi khoát tay ?" Thôi được, đừng hỏi như vậy. Hãy hỏi hắn có đơn vị chiến đấu nào trong pháo đài hay không, hay chúng đã rút cả rồi?
- Đơn vị chiến đấu tiếng Đức nói thế nào nhỉ?
- Ờ, tôi làm sao biết được, cứ hỏi là có lính không cũng được.