Thơ Việt đi về đâu?

Thơ Việt đi về đâu?

Chân Phương
Thơ Việt đi về đâu?

Hơn chục năm trước tôi có viết bài nhận định Ngõ cụt và sinh lộ về thơ Việt Nam trên Hợp Lưu số 13. Ngày 10-3-1996 tôi được dịp góp ý về thơ VN ngoài nước trên đài RFI ở Paris. Mùa hè này tôi lại được hân hạnh nói chuyện với nhà phê bình Thụy Khuê về tình hình thơ VN hôm nay trên Radio RFI ngày 21-8-2004. Trong bài viết sau đây tôi sẽ trình bày một số cảm nghĩ về hiện tình thơ VN trong và ngoài nước, tiếp tục sự suy nghiệm lâu nay về một bộ môn văn học đang gây nhiều tranh luận trên các diễn đàn của chúng ta.[1]Bài viết này hình thành trong những ngày tháng nền thơ Ba Lan và thơ thế giới thọ tang nhà thơ Czeslaw Milosz, người từng nói: ?~?~Các nhà thơ không làm chứng cho Thi Ca mà chính Thi Ca làm chứng cho chúng ta?. Tôi không có bó hoa trắng đặt bên mộ thi hào, xin được thế bằng những dòng chữ này với lòng thương tiếc khôn nguôi.

1

Hậu Ðổi Mới là thời hoàng kim của tự kiểm duyệt
Phạm Thị Hoài
1975-2005, ba chục năm qua là thời kỳ quá độ chóng mặt không chỉ về mặt chính trị-kinh tế mà cả về tinh thần lẫn văn hóa của người Việt. Quang cảnh sôi nổi lắm lúc ồn ào trong sinh hoạt văn nghệ những năm mở đầu thiên niên mới này hoàn toàn đối nghịch với thời kỳ ngột ngạt sau ngày thống nhất khi cả nước thiếu đói (hiểu cả nghĩa đen và nghĩa bóng); chuỗi năm tháng ảm đạm kéo dài trong khi các đầu óc độc lập và tâm hồn phản kháng phải mai phục hoặc tìm lối thoát của thuyền nhân.

Dù cao trào Ðổi Mới từ 1986[2] đã lắng vào tiềm thức tập thể và chính những người chủ trương cởi trói văn nghệ như Trần Ðộ đã bị ?~trói lại?T cho đến chết, tình trạng lập lờ của chính sách văn nghệ khi bộ máy chỉ đạo của Ðảng không còn hữu hiệu đã mở ra ?omột sân chơi rộng nhất mà văn giới VN có được so với mọi giai đoạn văn học trước đó?[3]. Rõ ràng đời sống văn học tại VN những năm này ?ođã được bình thường hóa tới mức thế hệ viết trẻ trưởng thành sau Ðổi Mới không thể hình dung nổi áp lực của sợ hãi đã từng tháp tùng tất cả các thế hệ đồng nghiệp trước mình.?[4]

Tình hình nói trên cho phép giới trẻ cựa quậy, đặc biệt ?onhững thi sĩ được cấu tạo từ những tế bào bất mãn??[5], những cây bút ?okhác lạ? đang bằng tìm tòi thể nghiệm kích thích ?othơ VN phải đổi mới, phải khác?[6]. Có thể nhận thấy cái phần tự phát trong sự chuyển động thị hiếu của xã hội. Sự bùng nỗ bản năng sinh học cộng khát vọng thăng hoa đưa đến tích tụ năng lượng sáng tạo, nhất là ở tuổi thanh thiếu niên còn nhiều thời giờ nhàn rỗi. Hiển nhiên là giải trí đại chúng như thể thao, thời trang, vũ trường, karaoké không thể đáp ứng nhu cầu cao cấp của các thành phần có khả năng tiếp xúc với văn hóa thế giới. Mặt khác, giải pháp kinh tế của sách báo được kỹ thuật photocopy trợ lực giải thích vì sao ?obấy lâu nay trong đời sống tinh thần của dân chúng, thơ đã trở thành một thứ ?~ma túy?T sang trọng, dễ kiếm, và vừa với túi tiền?[7].

Khi cơ chế toàn trị đã lung lay, nhà nước dù muốn hay không đôi lúc vẫn cần đến sách lược mở bình hơi quen thuộc cho phép một xã hội đang trẻ hóa và đô thị hóa nhanh về dân số được hít thở vẫy vùng, dưới phương châm bất thành văn ?olàm gì thì làm, miễn đừng làm chính trị?. Dù lực bất tòng tâm, dù đã ?~phẫu thuật thẩm mỹ?T đôi lần, chính sách văn nghệ của chế độ vẫn tìm cách, dù có tinh tế hơn xưa, ngăn chặn tự do tư tưởng và sáng tác. Ấy là chưa kể quán tính của một xã hội đã quen sống thiếu các tự do căn bản. Với óc quan sát sắc bén Phạm Thị Hoài gần đây đã nhận xét: Như đã nói, phần lớn các biển cấm đã bị gỡ xuống, mỗi người viết trước hết hãy nướng tài trí và năng lượng vào việc tự hướng đạo thay vì được lãnh đạo, tự lập bản đồ các vùng an toàn cho mình, ?tự điều chỉnh áp lực có thể chịu được của tự do: Hậu Ðổi Mới là thời hoàng kim của tự kiểm duyệt. ?Phạm vi kiểm duyệt của chúng ta trải ra vô tận. Chúng ta canh gác mình, canh chừng nhau và canh chừng cho nhau?[8]

Từ đó sinh ra tình trạng băng thạch mà người quan tâm đến thơ văn hôm nay chỉ thấy được phần nổi, lâu lâu đọc được một chùm thơ hoặc tập nhật ký vừa phát hiện dưới nhiều lớp tro bụi tang thương. Ở VN hiện nay còn bao nhiêu tác phẩm vẫn nằm trong bóng tối?[9] Tại Sài Gòn hay Hà Nội không có bao nhiêu ngòi bút còn ảo tưởng về tình trạng nghịch lý vừa mô tả. Trẻ và nhiều cảm xúc như Cát Vy, thì thống thiết: ?o?Chúng tôi như lũ lươn bị nhốt trong ống, con quằn quại tìm lối thoát, con nằm im chịu dày xéo. Người bên ngoài nhìn vào thấy thương thay, nhưng ai dám đập bể cái ống để chúng tôi được chui ra ngoài??[10] Dày kinh nghiệm ?~nằm vùng?T như Nguyễn Quốc Chánh thì ít lời: ?oThật ngô nghê khi vừa muốn tự do vừa muốn cơ chế chuyên chính cho phép.? [11]

2

Cùng với văn học trong nước, văn học hải ngoại làm nên diện mạo của văn học Việt Nam ngày nay

Nguyên Ngọc

Nhưng Nguyễn Quốc Chánh đã có cách của mình: ?ochỉ với cái văn minh vi tính, thơ tôi có thể được đọc một cách sạch sẽ mà không phải khom xuống để chui qua sự khám xét nào.?[12] Rõ ràng internet với e-mail đã mở ra một thời đại khác. Nhờ vào ?~phương tiện thiện xảo?T, tự do thông tin được bảo vệ cùng lúc với sự khẳng định về ý thức tự do cá nhân, và những tên tuổi bị ngăn chặn, cấm đoán trước đây có thể công khai ra mắt độc giả khắp trái đất. Trường hợp Phan Ðan chẳng hạn, một thi tài quen thuộc từ hơn hai mươi năm qua trong giới underground VN, đã nhờ website Tiền Vệ bên Úc để phổ biến các bài thơ đặc sắc của anh. Chắc chắn trong tương lai hình thức phát hành này sẽ giải phóng nhiều ngòi bút trong nước mà không cần mua giấy phép hoặc thỏa hiệp với một bộ máy chuyên chế về chiều. Khi vô số vệ tinh truyền thông ngày đêm chu tuần khắp bầu trời và giá thành các loại máy vi tính ngày càng thấp, ngăn chặn tiến bộ kỹ thuật bằng Công An ?~Nhân Dân?T hay tường lửa đều vô hiệu và lố bịch như nhau. Dù muốn hay không Hậu Ðổi Mới bắt buộc phải làm bạn đường với Hậu-Internet và Hậu-Samizdat. Ðã qua rồi thời những bản thảo chép tay hay đánh máy vùi giấu lâu năm như loại rượu hạ thổ![13] Tình trạng băng thạch như đã nói chắc khó kéo dài khi văn giới già trẻ trước sau lần lượt đột phá vòng vây. Tác động chóng vánh của trước tác và dịch thuật từ hải ngoại qua không gian liên mạng cũng không cho phép giới chỉ đạo văn nghệ nội địa tiếp tục nhắm mắt trước lạc hậu và trì trệ. Cộng thêm vào ao tù sau lưng sẽ là vấn đề nổi cộm của các chân trời phía trước.

Có đồng minh là internet, ?osân chơi rộng nhất? nói theo kiểu Phạm Thị Hoài mở ra đến gần như vô hạn. Sự thông thương với thế giới nhờ du lịch tham quan, học bổng nghiên cứu, hội thảo quốc tế đã mở rộng nhản quan và kiến văn của giới cầm bút trong nước. Hiển nhiên ngoài những tác động tích cực, các sự kiện trên cũng đồng thời đặt lại câu hỏi căn bản: mối liên hệ giữa địa lý quốc gia và tính dân tộc của văn chương phải được quan niệm lại như thế nào? Những người có tầm nhìn rộng như học giả Nguyễn Huệ Chi, hoặc nhà văn Nguyên Ngọc đã phát biểu chân tình và xác đáng: ?oChưa bao giờ trong lịch sử chúng ta lại có hơn hai triệu người ở nước ngoài như hiện nay? Những người VN ở nước ngoài trong mấy chục năm qua đã hoàn thành một khối lượng văn học không thể phủ nhận được. Ðó là một bộ phận của văn học VN hiện đại, chẳng có gì phải bàn cãi. Cùng với văn học trong nước, văn học hải ngoại làm nên diện mạo của văn học VN ngày nay? Theo tôi, bộ phận văn học này phản ánh số phận của một thành phần quan trọng trong dân tộc mà những người viết trong nước khó có khả năng tiếp cận, hiểu và viết được. Thiếu nó, thì văn học chúng ta sẽ khuyết đi một mảng rất lớn và rất quan trọng của khuôn mặt con người Việt trong thời sóng gió hung bạo của lịch sử dân tộc như chúng ta đã, và đang, trải qua. Văn học VN do vậy sẽ què quặt.?[14]

Có một điều cần lưu ý mà Nguyên Ngọc có thể chưa tiện nói ra: Trừ một vài nhà văn nhà thơ như Túy Hồng, Thanh Nam, Võ Phiến, Nguyên Sa, Cao Tần? di tản trước ngày 30-4-1975, đại đa số người viết lần lượt trốn bỏ chế độ đều có kinh nghiệm máu thịt với toàn trị Cộng Sản, và lúc xuống thuyền đã âm thầm mang theo bản thảo hay dự án trước tác trong đầu. Sau Ðổi Mới mở cửa, giới cầm bút lưu vong hầu hết đã trở về thăm quê hương, tiếp tục cuộc chứng nghiệm tập thể về một thời kỳ sử biến đầy bi hài và còn tiếp diễn. Nghĩa là ngoài kinh nghiệm di dân họ không xa lạ gì với thực trạng VN sau thống nhất, trái lại họ còn luyện thêm óc phê phán nhờ có thể so sánh trong, ngoài. Sự sinh động phong phú trong sáng tác hải ngoại có thể cung cấp chất liệu cho cả chục luận án văn học tương lai hầu phê phán và bổ túc cho một số quan niệm mơ hồ và sơ sài về lĩnh vực này. Các tác giả trong nước không thể cưỡi ngựa xem hoa rồi viết bừa vài trang đăng báo![15] Sau nhiều đợt sóng di dân nền thơ hải ngoại qui tụ nhiều thế hệ, từ các tên tuổi của Sáng Tạo (Thanh Tâm Tuyền, Tô Thùy Yên, Nguyên Sa, Mai Thảo?), Trình Bầy (Diễm Châu, Hoàng Ngọc Biên, Nguyễn Ðăng Thường?), đến đám Hậu Chiến chúng tôi (Ngu Yên, Phạm Việt Cường, Khế Iêm, Ðỗ Kh., Thường Quán, Nguyễn Hoàng Nam, Nguyễn Thị Thanh Bình, Trân Sa, Lê Bi, Lê Thị Huệ?), về sau được bổ xung thêm với sinh lực mới của Thận Nhiên, Ðỗ Quyên, Phan Nhiên Hạo, Ðinh Linh, Lê Thị Thấm Vân, Nguyễn Hoa, Mộng Lan?[16] Nếu các nhà thơ trong nước là chủ lực thì toán xung kích tiên phong đi thám thính mở mang bờ cõi cho thơ VN hôm nay chính là các gương mặt vừa kể. Bên cạnh các bạn văn có cố gắng làm mới truyện và ký, họ đã mang sinh khí của sáng tạo và thử nghiệm, dịch thuật và lý luận để lột xác thay máu cho dòng thơ tiếng mẹ đuối hơi sau nhiều thứ chấn thương. Khoảng cuối thập niên 80 thế hệ xung kích này ra mắt công chúng và gây tác động mạnh trong thẩm mỹ và thị hiếu của người đọc. Từ những trang sáng tác đầu trên Văn hay Văn Học, họ nhanh chóng trở thành nòng cốt của Hợp Lưu. Số chủ đề về Thơ ca Việt Nam hiện đại mừng Hợp Lưu tròn hai tuổi tháng 10-1993 do Chân Phương, Ðỗ Kh., Phạm Việt Cường biên tập chính thức giới thiệu với độc giả và giới quan tâm đến thơ VN sự hình thành của một tập hợp mới trong đó có nhiều thi sĩ tài năng và độc đáo. Có thể nói đây là bước ngoặt quyết định của thơ VN ngoài nước, từ đó người ta không thể làm thơ, đọc thơ như trước: ?oMấy năm gần đây những thi tài được hàm dưỡng trong lặng lẽ lần lượt xuất hiện. Ðó là những cá tính sáng tạo đã trưởng thành, có ý thức về trách nhiệm của người nghệ sĩ. Xa lạ với trò theo đuôi hoặc làm dáng, thế hệ này tự tin và độc lập?. Một đội ngũ đầy sinh lực đã lên tiếng, báo hiệu tiềm năng mới của dòng thơ Việt hôm nay. ?Dù có gặp gỡ quen biết hoặc quan tâm theo dõi sáng tác của nhau, hầu hết đều độc lập khai phá con đường sáng tạo riêng. Chính sự tìm tòi ấy cộng vào cá tính với nhân cách đã làm nên bản sắc không thể lẫn lộn của từng người??[17]

Sau đó tạp chí Thơ ra đời với nhóm chủ trương là các khuôn mặt chính của tập hợp nói trên. Ngay từ mấy số đầu tạp chí Thơ đã xóa bỏ lằn ranh trong ngoài, mở rộng vòng tay đón các bài viết và sáng tác thơ trong nước của Ðặng Ðình Hưng, Lê Ðạt, Dương Tường, Hoàng Hưng, Thanh Thảo, Nguyễn Duy, Nguyễn Ðỗ? Kể từ Thơ Mới thời Tiền Chiến chưa bao giờ thơ VN được xum vầy đầm ấm như thế! Không khí hữu nghị văn hóa ấy lan rộng nhanh ra ngoài Quận Cam và Hoa kỳ. Các bạn thơ ở Gia Nã Ðại, ở Úc cũng không chịu ngồi yên: Trăm Con ra mắt tại Toronto, rồi Sydney-Melbourne góp sức sinh ra tờ Việt mà số ra mắt cũng là số đặc biệt về Thơ VN. Bây giờ nhìn lại giai đoạn hào hứng đó những người trong cuộc vẫn còn kỷ niệm khó quên về một mùa Lễ Hội Thi Ca.

Bằng nhiều ngách các tạp chí vừa kể đã vào trong nước và được nhân lên bằng các bản sao chuyền tay, đồng thời mở rộng không gian cho văn hóa thơ thế giới ùa vào đằng sau từng trang báo văn chương hải ngoại. Không chỉ nâng cao trình độ thưởng thức và thẩm mỹ thơ trong công chúng độc giả, chất lượng của Hợp Lưu và tạp chí Thơ lúc ấy đã tạo ra nhu cầu về thông tin thi ca cho cả nước. Tháng 10-1997 gặp nhau trong mấy ngày hội thảo ở Paris, Lê Ðạt đã có vài đề nghị với nhóm nhà thơ hải ngoại chúng tôi trong đó có Diễm Châu, Ðỗ Kh., nhằm tăng cường giao lưu cho sinh hoạt thơ ca trong và ngoài nước: ?oCần có nhiều cố gắng hơn nữa trong việc dịch thơ, giới thiệu thơ thế giới. Ở hải ngoại có những điều kiện đóng góp đó. ?Ưu điểm của ngoài nước là hiện đại nhờ tiếp xúc với thế giới. Ưu điểm của trong nước là hiện đại nhờ tiếp xúc với sống động của ngôn ngữ ngay tại môi trường phát triển của nó. Phải có sự cộng tác chặt chẽ hơn nữa giữa những người làm thơ? Hiện đại hóa thơ Việt là nhiệm vụ của những nhà thơ Việt nói chung, trong và ngoài, nguyên lý bổ xung cần được đề cao.?[18]

Nhà văn Nguyên Ngọc cũng kỳ vọng tương tự ở văn học hải ngoại: ?oBộ phận văn học này còn có một đóng góp quan trọng khác: nó đem đến cho văn học ta những kinh nghiệm của văn học hiện đại thế giới mà văn học trong nước, do những hạn chế khách quan và chủ quan, khó có được.?[19]

Trong chục năm qua các điều mong ước trên đã dần dần trở thành hiện thực. Riêng về dịch thuật, Diễm Châu và nhóm Trình Bầy đã làm ngạc nhiên người đọc với nỗ lực dịch và giới thiệu các nhà thơ hàng đầu trên thế giới.[20] Sự hợp tác giữa các nhà thơ đã vượt qua vòng đai quốc gia-nhà nước và thôi thúc tiến trình hiện đại hóa thơ Việt. Các nhân tố mới lạ trong sáng tác, lý luận và dịch thuật liên quan đến thi ca từ hải ngoại đã tác động tích cực vào sinh hoạt văn nghệ trong nước, đặc biệt ở giới làm thơ trẻ đang khao khát cách tân[21]. Nhờ không gian liên mạng và sự năng nỗ của các trạm website sự giao lưu văn hóa trở nên chặt chẽ và chóng vánh bội phần. Nếu không quá lạc quan, ta có thể đồng ý rằng một nền cộng hòa văn chương đang hình thành cho giới cầm bút VN khi họ bước vào thiên niên kỷ mới.

3
Mười năm đeo đuổi ?ocách tân, thử nghiệm?, như bao bạn đồng hành khác, hôm nay tôi nghe đuối!
Inrasara
Nền cộng hòa văn chương ra đời là một Tin Mừng, nếu không có những mặt trái của nó. Trong giai đoạn ?okhủng hoảng trưởng thành?, gần như đồng nghĩa với ?okhủng hoảng dậy thì?[22], hiện ra một số vấn đề nghiêm trọng. Trước tiên là chuyện nội lực, gắn liền với vấn đề tiếp nhận văn hóa thế giới. Khi đã hao phí quá nhiều sinh lực cho chiến tranh, bị chế độ toàn trị cấm đoán tự do tinh thần và thông tin trong mấy mươi năm, lại thêm các chấn thương chia cắt đất nước, thù hận, tù đày, còn lâu dân tộc VN mới khôi phục và xây dựng được sức sống văn hóa như các nước văn minh khác. Ðó là chưa kể sự tụt hậu về giáo dục, tệ trạng đã được báo động nhiều năm qua; ?otrong nước suốt nhiều chục năm qua? có thể nói là chúng ta gần như không có Ðại Học thực sự? như một vị giáo sư học giả lão thành có nhận xét: đại học VN là ?otrường phổ thông cấp bốn?[23]. Nếu Internet là chiếc đũa thần có thể xóa bỏ khoảng cách không gian-thời khắc thì trái lại không có phép thuật nào để rút ngắn khoảng cách văn hóa-tri thức. Sự lúng túng, hụt hẫng của sinh hoạt thơ ca những năm gần đây nói lên cái khó trong tiếp nhận văn hóa. Lượt qua các phát biểu, nhận định về thơ hoặc lý thuyết trong nước chẳng hạn tôi có cảm tưởng về tính mơ hồ, hời hợt, bất cập trong quá trình lĩnh hội. Có người so sánh thơ Ngôn Ngữ (Language Poetry) với trò chơi chữ của bà Chúa thơ Nôm![24] Có kẻ khoa ngôn ?ochủ nghĩa Hậu Hiện Ðại cưỡng dâm? chủ nghĩa Hiện Ðại? để biện hộ cho các mạo phẩm của phe mình![25] Nhu cầu học hỏi bao giờ cũng đáng trân trọng và khuyến khích, nhất là ở giới trẻ háo hức đón nhận tri thức thời đại. Nhưng không thể hối hả nuốt trọng hay cắt dán vá víu! Nguyên Ngọc nhận xét như sau:
?oGần đây, một số cây bút trẻ dường như đang cố phá vỡ những nếp viết cũ, háo hức đi tìm cách viết mới, khác, ra ngoài truyền thống và cũ mòn. Về cơ bản, đó là những cố gắng lành mạnh? Tuy nhiên? tôi có cảm giác những tìm tòi phá vỡ này còn thiếu một cái gì đó để thành công. Có lẽ phải chăng vì nó thiếu một nền tảng cơ bản, và như vậy thì rất dễ rơi vào tình trạng ?ohọc đòi?, bắt chước, lúng túng, chắp vá??[26]
Giới làm thơ trong nước cũng đã ý thức điều này, thí dụ Bùi Chí Vinh, Nguyễn Trọng Tạo hay mới đây, thi sĩ Việt-Chàm Inrasara: ?oSau hưng phấn lẫn choáng ngợp buổi đầu trước những đa dạng của cái mới lạ, chúng ta lõm bõm bơi giữa rối mù của bao nhiêu dòng trào lưu. Các tài năng thơ thế hệ mới lộ nguyên hình nỗi lúng túng, quờ quạng trong thử nghiệm! ?Và kiệt sức sớm xảy đến, nếu chúng ta không tự thức tỉnh và dừng lại.?[27]
Nhà văn Bùi Hoằng Vị cũng mượn câu thơ để bộc bạch sự bế tắc:
Ðã lâu lắm anh không làm thơ nữa?
Bây giờ- với trí nhớ tê liệt, óc tưởng tượng bị thương,
Anh không còn làm chủ được ngòi bút của mình.
Ðối với anh mọi danh từ đã trở nên cùn mòn, mọi tính từ chỉ còn là
nhạt nhẽo, khả nghi, mọi động từ đều mục nát, cũ kỹ.[28]
Dù có nhiều lợi thế hơn các bạn trong nước, tiếp nhận văn hóa nước người cũng khác xa việc mua sắm áo quần thời trang hoặc nhai fast food! Các thảo luận, bút chiến vài năm nay đã bộc lộ các mặt hạn chế của các ngòi bút cổ xúy ồn ào cho thơ Tân Hình Thức hay thuyết hệ Hậu Hiện Ðại. Trong phạm vi bài viết này tôi không thể đi sâu vào vấn đề tiếp thu thi pháp New Formalism khá sơ sài, nếu không nói là tùy tiện, của nhóm Tân Hình Thức[29]; mà chỉ nêu lên vài suy nghĩ cá nhân. Như đã nói, tạp chí Thơ ra đời từ sự kết hợp của các gương mặt mới của thơ VN hải ngoại. Khi Khế Iêm với vài bạn hô hào thành lập Tân Hình Thức vào năm 2000, sự phân hóa bắt đầu. Làm sao những bộ óc không ngừng tìm tòi thử nghiệm có thể bằng lòng chui vào cái khung Tân Hình Thức, nhất là các thi sĩ am tường ngôn ngữ và thi ca Hoa kỳ như Ðinh Linh, Phan Nhiên Hạo..! Những người khác như Phạm Việt Cường, Nguyễn Hoàng Nam, Ngu Yên, Thường Quán? lặng lẽ tiếp tục hành trình sáng tạo riêng. Có lẽ lý do sự chia tay không phải khác biệt cá tính mà chính vì bất đồng quan điểm về sáng tác và văn hóa thơ. Cũng như thái độ vô chính phủ và phi văn hóa của vài nhà thơ trẻ Sàigòn (chẳng hạn nhóm Mở Miệng), các lập luận khá cực đoan và đầy sai lầm của nhóm Tân Hình Thức về thơ hiện đại khiến văn giới phải lên tiếng. Ở Mỹ nhà thơ Phan Nhiên Hạo đã phê phán đúng: ?oChúng ta cần làm mới thơ. Nhưng trong nghệ thuật, sự làm mới không thể là một hành động duy ý chí. Có nhiều chọn lựa, và không phải lúc nào các phong trào thời trang cũng là chọn lựa duy nhất cho việc làm mới thơ.?[30]
Nhà phê bìnhThụy Khuê bên Pháp cũng thẳng thắn góp ý với những ai đang nuôi mộng làm mới văn chương: ?oNếu chúng ta chỉ sống trên những tên gọi: siêu thực, tự do, tân hình thức, hiện đại, hậu hiện đại, truyền thống, v.v.. mà không tìm hiểu ở dưới những cái tên ấy có những nội dung gì, thì khó có thể có một lên đường đích thực??[31]
Tình trạng thơ Việt hôm nay không khác lắm với cảm tưởng của Trần Vũ đối với ?~hội chứng Babylone?T của giới viết văn. Phần lớn nhà thơ, nhất là lứa trẻ, hình như cũng đang thất lạc trong các tầng tháp Babel mênh mông của hai ngàn năm tư tưởng và học thuật Tây phương. ?oTất cả chỉ biết tầng cuối cùng mang tên Hậu Hiện Ðại, đa số không biết mình ở đâu, muốn gì. Nhà văn Việt đã khó khăn định vị trí mình trên tháp... Tham quan, nhưng không rõ giá trị thực sự, vì thiếu kinh nghiệm thế giới. Những người quyết chí, tỉnh táo nhất, biết mình tìm gì, nhưng lại không biết mình cần gì. Lên thẳng tầng lựa chọn rồi băn khoăn trước mật mã văn hoá. Không biết mình muốn gì, tìm gì, và cần gì ở nhân loại nên thất lạc, đưa đến chốn vắng tư duy trong sáng tác. Chốn vắng tư duy khiến tập trung đổi mới vào hình thức và kỹ thuật. Nhưng cũng chính chốn vắng tư duy khiến kỹ thuật và hình thức không đủ sức vực dậy văn chương...?[32]
Cú sốc văn hóa khi Tây phương xâm lăng Á Ðông từ đó đến ngày nay vẫn là thách đố lớn lao cho giới trí thức bản địa muốn canh tân. Thiếu nội lực và ý thức phê phán, chúng ta sẽ không bao giờ tập đi bằng đôi chân của mình mà phải nhờ kẻ lạ cõng! Và không riêng gì VN, Nhật Bản hay Trung Hoa cũng không tránh được tệ trạng lệ thuộc và mất phương hướng như ta. Oe Kenzaburo hoặc Cao Hành Kiện đều than phiền về nạn vay mượn học đòi vô ý thức: ?oChủ nghĩa hiện thực, chủ nghĩa lãng mạn, chủ nghĩa hiện đại, cho đến hàng loạt chủ nghĩa choàng thêm các định ngữ như ?~tân?T và ?~hậu?T, ?~phê phán?T và ?~cách mạng?T, ?hoành hành trên đầu của văn học, khiến cho văn học hiện đại Trung Quốc vốn yếu mềm bị ép chỉ còn thoi thóp. Phê bình văn học lại càng như thế, đếm không hết những chủ nghĩa và những định nghĩa phồn tạp, đè lấn văn học đến nỗi thường khi chỉ thấy cờ hiệu, khó thấy tác phẩm?? [33]
Trái đất đã trở thành cái làng với xu thế toàn cầu hóa, kèm theo sự bội tăng của giao lưu văn hóa. Dù hoàn cảnh lịch sử có lắm khác biệt, VN không thể không học hỏi các trào lưu kinh tế, khoa học hay chính trị, nhân văn của thế giới ngày nay. Làm thế nào để khỏi trở thành bản sao nhạt mờ, hay làm học trò thứ hạng của các đế quốc văn hóa, trước là Pháp, là Nga, nay là Anh-Mỹ? Trong buổi nói chuyện trên đài RFI mùa hè qua tôi có cảnh giác về mối nguy của toàn cầu hóa một chiều dưới lá cờ Hoa Kỳ, chủ yếu thể hiện qua ngôn ngữ và văn hóa Anh-Mỹ (từ các tộc người anglo-saxon). Nhà lý luận văn học Jonathan Arac đặt tên cho mối nguy ấy là anglo-globalism[34]. Giới nghiên cứu văn hóa đại chúng Mỹ bổ túc thêm từ Mac-Culture, phỏng theo hiệu bánh Mac Donald!
Nhìn lại các diễn biến trong sinh hoạt sáng tác và lý luận của người Việt từ khi có lớp di dân qua ?ođất hứa?, rồi thông thương sau cấm vận cộng thêm internet vài năm gần đây, phải chăng chúng ta đang hăng hái cựa quậy dưới cái bóng của anglo-globalism mà chẳng mấy ai hay biết dù đã được trang bị đủ thứ lý thuyết thời trang? Nếu chỉ biết tiếng Anh rồi đọc tạp nham, tiếp thu chắp vá tùy tiện, xong đi phổ biến loại kiến thức đầu Ngô mình Sở ấy trên sách báo hoặc internet thì sẽ ảnh hưởng một cách tai hại đến lớp người đọc kém ngoại ngữ và đói khát thông tin trong nước! [35] Có lẽ đã đến lúc giới cầm bút VN phải định thần để nhớ lại lời bất hủ của Montaigne: ?oTête bien faite vaut mieux que tête bien pleine!? (Cái đầu lành mạnh hơn cái đầu nhiều chữ!)
4
Suy tư bao giờ cũng chỉ là suy tư,
Suy nghiệm khác. Suy nghiệm là xương máu.
Nhà thơ Burns Singer
Thơ Việt đi về đâu? Ðây là câu hỏi mà tập thể các nhà thơ và giới làm văn hoá-giáo dục VN phải trả lời, với sự đóng góp của ý thức và bản lĩnh từ mỗi cá nhân. Những trang dông dài trên đây chỉ muốn phác họa quang cảnh và vài xu thế chính mà các nhà văn nhà thơ VN đang chứng kiến và đối diện: Sự hình thành nền cộng hòa văn chương VN trong bối cảnh toàn cầu hóa một chiều, cộng thêm bóng đen của toàn trị-mafia và vòng kim cô tự kiểm duyệt trên đầu. May mắn được làm một người quan sát từ ngoài nước, tôi không dám ba hoa đề nghị vài phương pháp rèn luyện nhân cách nghệ sĩ cho những bạn thơ trong nước. Chỉ xin đóng góp ở đây vài ý kiến nghề nghiệp.
Nhà lý luận về văn học so sánh Franco Moretti có đúc kết một sơ đồ của quan hệ văn học cho thể loại tiểu thuyết. Ta thử áp dụng sơ đồ ấy cho thi ca: đó là quan hệ tam giác giữa 1/ hình thức ngoại nhập (foreign form), 2/ chất liệu bản địa (local material), và 3/ hình thức bản địa (local form) [36]. Sơ đồ này rất có ích để soi sáng chẳng hạn sự phát triển của Thơ Mới thời Tiền Chiến đã mượn hình thức ngoại nhập của thơ lãng mạn-tượng trưng Pháp để thể hiện chất liệu văn hóa-tâm lý VN đồng thời cải cách thi luật truyền thống; (thí dụ sáng tác của Trương Tữu hoặc Ðoàn Phú Tứ). Hiện đại thì dùng sơ đồ tam giác đó để diễn giải thi phẩm Bến Lạ của Ðặng Ðình Hưng hay Thơ Vụt Hiện của Hoàng Hưng; cả hai đã dùng hình thức thơ văn xuôi để chụp bắt nội tâm và những mảnh đời VN trong một giai đoạn lịch sử xám xịt ngột ngạt.
Góc 1/ của sơ đồ trên chủ yếu là công việc của nghiên cứu văn học các nước, giới thiệu thi pháp, thi luật, các thể thơ thế giới, tóm lại là xây dựng bộ môn thi học so sánh (comparative poetics).
Hai góc tam giác còn lại chính là sở trường của các nhà thơ VN: chất liệu và hình thức bản địa. Hai yếu tố này trước kia đã làm nên tác phẩm của Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Bà Huyện Thanh Quan? Mai sau cũng hai yếu tố đó sẽ hàm dưỡng các thi hào VN kế tiếp.
1945-1975-2005, định tâm nhìn lại sáu thập kỷ thi ca VN chúng ta gặt hái được gì? Theo tôi, đó là phần chất liệu, dù tôi không phủ nhận những cách tân quan trọng trong thi pháp và thi ngôn[37]. Lịch sử ngoại lệ của đất nước đã trao tặng cho văn chương một kho tàng chất liệu mà dân Việt chia hai như huyền thoại đã tiên tri: nửa theo di dân vượt biển mang đi, nửa ở lại với quê hương nhẫn nhục. Nhưng cốt lõi của chất liệu ấy là một: đó là kinh nghiệm khổ nạn của cả dân tộc cùng chịu cái tang chung, cái tang của Nhân Tính bị guồng máy toàn trị-nhà tù-công an xiềng trói hoặc thủ tiêu. Ðó là ?onền cộng hòa xám của oan khiên, xấu số, bất hạnh, lao khổ, đói khát, bệnh tật, chết chóc??. Ðó là ?othời gian đơn điệu, lê thê, ù lì,? thách đố biến hóa, lập lờ giữa sống và chết.?[38] Và chất liệu đó đã làm nên các bài thơ của Văn Cao, Trần Dần, Phùng Quán, Phùng Cung, Nguyễn Chí Thiện, Ðặng Ðình Hưng?
Tôi rất đồng ý với điều Phạm Thị Hoài tâm sự: ?oNhững cái mốc trong hành trình văn học của tôi cho đến nay không do tôi tự cắm, những lựa chọn của tôi không hoàn toàn do tôi tự quyết định. Chúng ít nhiều đều là những can thiệp từ bên ngoài.?[39] Kinh nghiệm này có thể áp dụng cho hầu hết giới sáng tác VN trong giai đoạn lịch sử kể trên. Không có các sự biến 1945-1954 sẽ không có Nhân Văn-Giai Phẩm, kể cả nhóm Sáng Tạo ở miền Nam. Không có 1975 sẽ không có văn chương lưu vong và di dân. Không có Glasnost và Ðổi Mới sẽ không có Dương Thu Hương, Nguyễn Huy Thiệp, Bảo Ninh? và nhóm Nhân Văn sẽ bị khóa miệng cho đến chết!
Xưa nay, và đặc biệt từ thời tượng trưng-siêu thực, thi nhân thích tìm cái Khác Lạ. Lúc thì tìm trong cõi nội tâm, khi thì phiêu lãng đến chân trời xa tìm hương viễn ngoại (exotique). Với các nhà thơ VN thì trái ngược ?" chính các Khác Lạ đi tìm họ. Nó đến với bộ mặt dị thường khó hiểu của Lịch Sử, có lúc mê hoặc thôi miên, lắm khi cuồng nộ hung tàn; đối diện nó lâu ngày sẽ mù lòa, điên loạn hay hóa đá. Vinh quang của một số thi sĩ VN, như trong nhóm Nhân Văn, là đã không lẫn tránh nó, một thân một mình gánh chịu trách nhiệm của chứng nhân. Cái Khác Lạ mà họ không tìm kiếm hóa ra là định mệnh buộc họ cất lên tiếng nói thay cho người dân đã bị bịt mắt khóa miệng. Tiếng thơ ấy là vàng ròng tinh luyện từ Hỏa ngục, là tinh hoa của Nhân Tính giành lại từ móng vuốt của cái Ác. Trong trại tập trung vô hình không giới hạn của bạo lực và gian trá, họ đã đấu tranh cho ?onhững con người thật?(Văn Cao).

Khi từng gương mặt rực sáng ấy lần lượt ra đi, trong lớp nhà thơ Hậu-Nhân Văn ai sẽ kế thừa ngọn đuốc lửa? Dòng văn học tự vấn từ Ðổi Mới đến nay cho thấy họ đã không phản bội những người đi trước. Tự vấn, theo nhà văn Nguyên Ngọc, ?olà một sự bức thiết trong tình trạng hiện tại?, ?ocần có một sự tự vấn của toàn xã hội, toàn dân tộc hơn bao giờ hết.?[40] Tự vấn, tiếng Pháp thường gọi examen de soi hay examen de conscience là một thái độ lương tâm và đạo lý, đồng thời cũng là chức năng thường trực của người cầm bút.
Cuộc chiến dai dẳng hóa thành ung độc dù kết thúc đã lâu, vì thời hậu chiến không đồng nghĩa với tự do-hòa bình. Sau 1975 đó là tập trung cải tạo, là vượt biên, là đói kém, là thành phần lý lịch, là lưu đày trên quê hương, là nhân tâm ly tán, chưa kể chiến tranh tái phát. Nguyễn Viện nói: ?oCuộc chiến tranh VN để lại nhiều hậu quả, trên những số phận khác nhau. Người thắng có vấn đề của người thắng. Người thua có vấn đề của người thua. Có những người không thua không thắng. Cũng có những người không bao giờ giải ngũ...?[41]. Thống nhất bằng quân sự không đưa đến hòa giải hòa hợp. Bùi Chí Vinh dùng hình tượng con đỉa để ẩn dụ: ?oÐất nước đứt làm đôi / Như đứt đôi con đỉa / Mỗi con lớn lên không hề ngắm nghía / Phía phần đuôi đau nhức của mình??[42] Trong khi ý Nhi, Phạm Tiến Duật, Thanh Thảo, NgôTự Lập? trăn trở về thân phận các nữ dân quân, bộ đội đã hao phí cả tuổi xuân cho chiến tranh mà chỉ thu về được khổ đau và nghèo đói, lắm chị buồn chán cạo đầu đi tu thì Lê Thị Huệ dù sống ở Mỹ đã lâu mà vẫn còn cảm nghiệm sự tàn khốc của chiến tranh:
Tôi lớn dậy cùng những lô cốt chắn đường
Tử thủ phố phường ướt những đêm kinh con gái
Máu chảy lai láng trong bản tin chiến trường buổi sáng
??
Chỉ thấy bóng đàn ông bọc sắt đi ngang cửa nhà
Những tên chiến thầu viết trên những biểu ngữ hoa
Hồ Chí Minh Nguyễn Văn Thiệu Kennedy Kissinger
Thay phiên hiếp đấu hai mươi trang sử ký đời tôi
Họ để lại những lô cốt những cái bướu trâu
Mọc u óc khắp tử cung tôi thời hậu chiến
Chúng nổi tự bao giờ làm sao tôi hiểu thấu
Những lô cốt còn lại từ một cuộc chiến tranh [43]
?oNgười con gái VN da vàng? của Trịnh Công Sơn cho đến hôm nay vẫn chưa được sống cho ra người. Như lời Cát Vy: ?oChúng tôi chỉ tồn tại sinh vật, chúng tôi chưa được phép sống... Tôi muốn nói về cơn mê được làm Người của mình. Cơn mê được sống bằng bản năng thật, bản năng nguyên thủy, bản năng con người.?[44] Và chỉ mong ước tầm thường như Ðỗ Hoàng Diệu: ?oLàm sao để có tiền nuôi sống mình mà không phải bán mình sang Ðài Loan, Trung Quốc, làm sao đến tuổi thì lấy chồng lấy vợ??[45] trong khi hàng vạn gái quê VN đói rách phải bán mình để cứu đói gia đình. Ðúng là Nguyễn Du khi viết truyện Kiều đã có tài tiên tri, nhưng ông không thể biết cụ thể những thảm cảnh như Nguyễn Quốc Chánh đã khôi hài đen: ?oMột em trốn khỏi giấc mơ đô thị than: gái ruộng xuất qua Ðài Loan giá mỗi em bằng một trứng vịt lộn.?[46] Con gái đàn bà dân thiểu số cũng thảm thương:
Em bị nhổ khỏi plây
bị văng vào phố
Em giặt giũ trong căn gác lạ
em thợ phụ trong xưởng may lạ
em hoảng hốt trong con hẻm lạ.
Mẹ ơi!
Tay em không có nhẫn
em còn đôi mắt buồn
túi em không có tiền
em còn bàn chân nắng.[47]
Trong các bài thơ trên người đàn bà không biểu tượng cho ước mơ hạnh phúc, hoặc hương sắc trần gian. Họ hiện hình như nạn nhân của quá khứ chiến tranh và hiện tại khốn nạn, như mặt trái của các hứa hẹn bánh vẻ khoác lác! Qua bao nhiêu tang thương họ cắn răng nuôi lớn từng thế hệ cho Lịch Sử bắt đi, để nhận trở lại bất công và nghịch lý:
Ôi Nhân dân, Người ẩn chứa những gì
Mà bao năm mòn gót còng lưng trước công đường của Ðảng?
Các đầy tớ của Người mặt mày quan dạng
ngồi dửng dưng trước từng núi đơn từ. [48]
Ðọc lớp nhà thơ trẻ hiện nay tôi có cảm giác phần đông họ tránh né sự thật đất nước và phóng mình vào cõi thơ như một thứ ma túy hoặc an thần. Trong cái guồng máy vẫn ngăn chặn các quyền cơ bản của người dân, độc giả có thể thông cảm thái độ duy mỹ chủ quan ấy. Cũng như bên Trung Hoa, thơ VN có xu hướng biến thành tôn giáo trong một môi trường bị phá sản về các giá trị tinh thần, như một cách phản kháng của những tâm hồn chưa mất hết lý tưởng. Tuyển tập mới đây của 26 nhà thơ VN đương đại cho thấy đa số đang đi tìm cái Khác Lạ trong thử nghiệm ngôn từ và ý tượng, mỗi thi sĩ đều có khám phá riêng để góp phần làm mới thơ Việt hôm nay. Bên cạnh nỗ lực cách tân đáng khen ấy điều đáng lưu ý khác, trừ vài bài thơ của Nguyễn Quốc Chánh, Ngô Tự Lập, Inrasara, Phan Nhiên Hạo, Nguyễn Ðức Tùng ra, là sự thiếu vắng đối thoại với các thế hệ nhà thơ trước họ về các mặt tư duy nghệ thuật cũng như suy nghiệm về chất liệu như đã phác họa bên trên [49]. Ðây không chỉ thuần túy là việc rèn luyện tay nghề, hay học hỏi từ quá khứ để làm giàu thêm vốn văn hóa thơ mà còn để chuẩn bị một tư thế thi sĩ-công dân vì thế kỷ khốc liệt vừa qua đã chứng minh trên khắp thế giới mối liên hệ định mệnh giữa Lịch Sử với Thi Ca, và biết đâu mai đây đất nước và dân tộc VN lại cần ?onhững con người thật? để làm Người Chứng?
CHÂN PHƯƠNG
Paris-Cambridge, Hè Thu 2004
--------------------------------------------------------------------------------
[1] Ngõ Cụt và Sinh Lộ là bài dẫn nhập trên Hợp Lưu số 13 tháng 10-1993, chủ đề ?oThơ ca VN hiện đại?. Vài ý kiến về thơ Việt nước ngoài đăng trên tạp chí Thơ số 8, 1996 và trả lời phỏng vấn Tình hình thơ ca VN hôm nay trên Hợp Lưu số này.
[2] xem Phương Kiến Khánh, Glasnost in Vietnam, Indochina Report 25, 1990, nguyên là bài tham luận tại hội nghị quốc tế Vietnam Today: Assessing the new Trends tổ chức ở Bangkok ngày 1-3/ 9/ 1988.
[3] Phạm Thị Hoài, Nhà Văn Thời Ðổi Mới, talawas.
[4] như trên
[5] Dư Thị Hoàn, Tôi nghiêng mình kính phục họ, talawas 18-9-02.
[6] Hoàng Hưng, Ngoảnh lại 15 năm thơ VN, talawas 12-6-04.
[7] Dư thị Hoàn, Thơ từ góc độ hoạt động đại chúng, talawas 28-2-03. Ðây không phải là hiện tượng mới. Trong văn hóa Á đông thơ là ?~ma túy?T, một phần do truyền thống trọng văn, một phần là cánh cửa đón sinh khí chống lại các định chế quan phương ngột ngạt. Có thể tham khảo Michelle Yeh, The Cult of Poetry in contemporary China, Journal of Asian Studies, Vol.55, 1, 2-1996, để tìm hiểu về sự sùng bái thi ca gần như tôn giáo sau khi các ý hệ chính thống vỡ nát.
[8] Phạm Thị Hoài, bài đã dẫn.
[9] Nguyễn Viện đề cập đến ?~văn chương ngoài luồng?T trên Hợp Lưu 74, 12-2003. Xem phỏng vấn Vi Thùy Linh của Thụy Khuê, Hợp Lưu 75, 02-2004.
[10] Cát Vy, Cơn điên của Vệ Tuệ và..., Hợp Lưu 79, 10-2004, trg 93.
[11] Nguyễn Quốc Chánh, Của Căn Cước Ẩn Dụ, Hợp Lưu 72, 08-2003, trg 144
[12] như trên
[13] Hoàng Hưng muốn bóng gió về các sáng tác phải vùi cất lâu năm của nhóm Nhân Văn Giai Phẩm và của chính mình. Ðó cũng là kinh nghiệm của chúng tôi, thế hệ phải bỏ nước ra đi mới công bố được tác phẩm.
[14] Nguyên Ngọc trả lời phỏng vấn trên Hợp Lưu 73, 10-2003, trg 197.
[15] Thận trọng như Hoàng Hưng thì công nhận mình không biết rõ về thơ hải ngoại, xem Hoàng Hưng, Trả lời Phan Nhiên Hạo, talawas, 23-6-04,và đọc Phan Nhiên Hạo, Cũng xong một ?~sô?T, talawas, 19-10-04, phê bình nghiên cứu về văn chương VN hải ngoại của Hoàng Ngọc Hiến.
[16] Phan Nhiên Hạo, Ðinh Linh, Mộng Lan, Nguyễn Hoa có thơ sáng tác bằng Anh ngữ xuất bản tại Mỹ. Ba nhà thơ sau đã có mặt trong các tuyển tập thơ hay nhất trong năm do David Lehmann chủ biên.
[17] Chân Phương, Ngõ Cụt và Sinh Lộ, Hợp Lưu 13, 10-1993, trg 10-12. Các nhà thơ Hậu Chiến được giới thiệu trong bài viết này hiện nay là những gương mặt hàng đầu của thơ VN trong và ngoài nước.
[18] Ðỗ Kh phỏng vấn Lê Ðạt-Dương Tường, Thơ 11, 1997.
[19] Nguyên Ngọc trả lời phỏng vấn trên Hợp Lưu 73, 10-2003, trg 197-198.
[20] Có thể đọc thẳng trên web tienve.org
[21] Hoàng Hưng trả lời Phan Nhiên Hạo, talawas, 23-6-04.
[22] ?odậy thì? là chữ của Ðinh Linh, phỏng vấn Ðinh Linh, talawas, 17-10-02.
[23] Nguyên Ngọc trong bài đã dẫn có nhắc đến cụm từ ?oPhổ Thông cấp Bốn? của Hoàng Ngọc Hiến. Khủng hoảng giáo dục và đại học là đề tài nóng trên talawas; diendan.org có đăng nhiều tham luận liên quan trong vài năm gần đây.
[24] xem Nguyễn Trọng Tạo-Nguyễn Thụy Kha, Không thể đo chiều cao cách tân bằng cái thước mét cũ, talawas, 17-8-04.
[25] Lý Ðợi, Thơ và Chúng tôi không làm thơ, Thơ 27, 2004, trg 136. Nhóm Mở Miệng đang là hiện tượng quậy phá vô chính phủ, khá cực đoan kiểu Dada, bôi bẩn thơ và thi pháp như phái Siêu Thực từng vẻ râu cho Mona Lisa. Vì họ tự nhận là Hậu Hiện Ðại nên những người phất cao lá cờ này, chẳng hạn nhà lý luận Nguyễn Hưng Quốc, nên đánh giá kịp thời khả năng ?osáng tạo? của họ.
[26] Nguyên Ngọc, Hợp Lưu 73, tr.194. Về nguy cơ yếu kém văn hóa và việc bồi dưỡng lớp nhà thơ trẻ, tham khảo Nguyễn Hoàng Ðức, Thực trạng thơ VN, tienve.org; và Hoàng Ngọc Hiến, Tìm hiểu thi ca Baudelaire, Thơ 5, 1995.
[27] Inrasara, Quên lý thuyết đi để đọc thơ Dương Thuấn, talawas, 23-8-04. Câu dẫn nhập cho đoạn này trích từ đây.
[28] Bùi Hoằng Vị, Nhật ký về những dòng chữ này, Hợp Lưu 71, 6-2003, trg 145.
[29] do giới hạn số trang của Hợp Lưu, phần biên khảo của Chân Phương về Thơ Hoa Kỳ và Tân Hình Thức, sẽ công bố trên một số Hợp Lưu khác.
[30] Phan Nhiên Hạo, Mới cũ trong thơ và Hậu Hiện Ðại, talawas, 21-5-04. Tham khảo thêm những luận điểm phê phán sắc sảo của Phan Nhiên Hạo trong cuộc trao đổi về thơ Tân Hình Thức với Khế Iêm, Về Tân Hình Thức, Thơ Tự Do, và ?~tươi mát hồn nhiên?T, talawas, 25-11-02.
[31] Thụy Khuê, Vấn đề đoạn tuyệt với quá khứ để lên đường, Hợp Lưu 68, 12-2002
[32] Trần Vũ, Trang Tôn Kinh huyền hoặc hậu hiện đại, Hợp Lưu 67, 10-2002
[33] trích bản dịch từ Hoa ngữ của Nguyễn Tiến Văn, Thơ 27, 2004, tr.103, Một hữu chủ nghĩa, nguyên là tham luận đọc trong hội thảo ?oVăn học Trung Quốc từ 40 năm qua? tại Ðài Bắc năm 1993; dịch sang Pháp văn cùng với nhiều tiểu luận quan trọng khác của Cao Hành Kiện, Le Témoignage de la Littérature, Seuil, Paris, 2004. Oe Kenzaburo cũng có những nhận định nghiêm khắc về thói học đòi phương Tây một cách vô ý thức trong giới học thuật Nhật Bản trong Japan, the Ambiguous and Myself, Kodansha, Tokyo, 1995. Nữ văn sĩ Mỹ Susan Sontag đã từng chê cười văn hóa đại chúng Nhật, vừa vay mượn linh tinh vừa hoa hoè dễ dãi trong cuộc hội thảo ?oOn Kitsch?, Salmagundi (Winter-Spring 90), trg 209.
[34] xem Jonathan Arac, Anglo-Globalism?, New Left Review 16, 2002, trg 35-45.
[35] Các trao đổi gần đây trên talawas cho thấy những hạn chế về văn hóa và ngoại ngữ của một số dịch giả VN. Tôi sẽ nêu vài dẫn chứng cụ thể trong bài viết về thơ Tân Hình Thức trên một số Hợp Lưu sắp tới.
[36] Franco Moretti, Conjectures on World Literature, trg 158, trong Debating World Literature, do Christopher Prendergast chủ biên,Verso, 2004.
[37] Có thể tham khảo các phát biểu và bài viết của Trần Dần, Lê Ðạt, Dương Tường, Hoàng Hưng đăng rải rác trên Hợp Lưu, Thơ, talawas.org
[38] Cung Trầm Tưởng, Ainsi parlait le Poète, Văn Học 103, 11-1994, trg 20
[39] Phạm Thị Hoài, bài đã dẫn.
[40] Nguyên Ngọc, bài đã dẫn, trg 201
[41] Nguyễn Viện trả lời phỏng vấn, Hợp Lưu 74, 12-2003, trg 283.
[42] Bùi Chí Vinh, Con Ðỉa, Hợp Lưu 78, 8-2004, trg 183.
[43] LêThị Huệ, Lô Cốt, Hợp Lưu 78, 8-2004, trg 194, bài thơ này không được tuyển trong 26 Nhà thơ VN đương đại hầu tránh ?~?~va chạm?T?T, theo Lê Thị Huệ.
[44] Cát Vy, Cơn điên của Vệ Tuệ và..., bài đã dẫn, Hợp Lưu 79, 10-2004, trg 94.
[45] Ðỗ Hoàng Diệu, Bản năng nhà văn trong xã hội đồng phục, Hợp Lưu 79, tr 238
[46] Nguyễn Quốc Chánh, 26 Nhà thơ VN đương đại, nxb Tân Thư, trg 44.
[47] Inrasara, Chân Dung Nàng, Hợp Lưu 76, 04-2004.
[48] Bùi Minh Quốc,VN ôi VN!, trong tập Mẹ Ðâu Ngờ, nxb Tin, Paris, 1994.
[49]Tôi sẽ viết bài điểm sách chi tiết hơn về tuyển tập 26 Nhà thơ VN đương đại.
nguon: amvc

Cảm ơn đã post một tư liệu dài về đề tài Phê bình thơ rất thú vị. Tôi chỉ là một người đọc, xin không có phản biện gì, chỉ nghĩ một chút thôi. Cái sự nghĩ ấy cũng thật nhỏ nhoi, ví như lời người đi trước đánh rơi trên lộ trình tư tưởng vậy. Và suy nghĩ đó là:
1. Thơ việt Nam nó sẽ về nơi nó đã đi!
Như miếng cơm phải trải qua một nắng hai sương, xay giã giần sàng, thơ mới hong cho mình mùa vàng chín ngọt. Làm gì có thứ thơ khom lưng khi người sinh ra nó đường hoàng đứng thẳng?! Hay chăng đó là sự khom lưng cố hữu của một nhóm người tự cho mình cái quyền lấy bản năng điều hành lí trí?! Chữ cũng chỉ là chiếc áo choàng khoác lên tư duy cho sang trọng hơn thôi. Thơ không vì lớp áo choàng ấy mà khiến mới lên hay cũ đi cho được. Hình như, cái cụm từ thơ mới, thơ cũ cũng cần suy nghĩ lại, hay nói một cách cụ thể hơn cho việc hiểu ấy là, để chữ thơ hay hoặc thơ dở làm khái niệm đối trọng thì dễ nghe hơn chăng? Tôi cho rằng, việc tác giả của bài viết Thơ Việt đi về đâu? đã đóng băng chính tư duy của mình khi đưa ra khẳng định rằng, thể chế chính trị góp phần tạo ra cái ống lươn và những nhà thơ Việt Nam là những con lươn quằn quại co mình trong ấy. Nói thế, tuy không đúng, nhưng chắc chắn cũng không sai nếu như tác giả đánh đồng những nhà thơ lươn kia đồng hạng với mình trong khuôn trục cho phép về suy luận. Thừa nhận là, dưới ảnh hưởng của mỗi một hình thái kinh tế, chính trị, hẳn làm nên những tác động cơ bản trong văn học nghệ thuật. Nhưng thưa, việc đưa ra nhận định mà không luận chứng như thế có làm cho người đọc thỏa mãn được chăng? Những cơn nổi loạn về chữ, về nghĩa như người ta vẫn thổi, ví như là một cái gì đó cộn xói như hạt cát vương vào mắt trong một chiều lạc gió mà thôi. Đã đủ đâu một khái niệm, đã tròn đâu một trào lưu, đã vừa đâu một thiên hướng? Sao vội quy chụp thế? Người đọc sẽ nghĩ gì hay cười khẩy vào mặt tôi, nếu như tôi đứng chính giữa trung điểm của đường xích đạo mà phán rằng: Tôi là trung tâm thế giới? Ví dụ thế cho cách hiểu về việc không thể vì ông A, chị B được đài này, báo nọ phỏng vấn mà nói gì thì nói cho được.
Đồng ý với suy luận cho việc công nghệ kĩ thuật hỗ trợ đắc lực trong công cuộc cải tiến hình thức thơ ca, nhưng nếu cho rằng, thơ ca vì thế mà hay hơn, e là hơi cưỡng ép. Không nghĩ rằng Nguyễn Quốc Chánh, Phạm Thị Hoài, hay cả Nguyên Ngọc, Inrasara...phải nhờ đến Internet mới sáng tác được những sản phẩm tinh thần làm nên chính những cái tên họ đang gắn trên ngực như những bông mai. Thiết nghĩ, nếu họ thực tài như học thể hiện, như họ nói, thì một mẫu bút chì cũng có thể làm nên tác phẩm. Hay cứ phải Shift + Enter ->Tab...để tạo ra những đoạn bậc thang chữ, như người miền núi phát cỏ dại làm nương mới tạo ra thơ? Tự do nằm trong quy luật, thơ tự do mà không mang quy lậut của tự do thì đó cũng không còn là thơ nữa. Tìm kiếm cho mình một lối thơ riêng là cố gắng của tất cả những ai cầm bút, chứ đâu riêng gì một ai. Đó gần như là trách nhiệm và bổn phận vậy. Thí dụ, Ngài đi một chiếc xe đạp cọc cạch đến thăm bạn Ngài, (hiển nhiên nếu các Ngài là bạn của nhau), chắc chắn bạn Ngài sẽ tiếp Ngài chứ không phải là tiếp cái xe đạp. Vậy thì hãy tiếp cái hay và cả cái dở của thơ chứ tiếp gì cái áo mà thơ đang khoác?!
2. Với tư cách một người yêu mến tự do, trọng tự do và cúi đầu trước tự do đúng nghĩa, xin thưa: Khát vọng tự do là khát vọng nguyên thuỷ của con người! Đâu phải đợi đến hôm nay con người mới biết ca tụng tự do hay luận bàn đến nó? Trước Công nguyên nhiều năm người ta đã biết gửi gắm tinh thần ấy qua những vật liệu không hề sang trọng như công nghệ tạo hình bằng BIT như bây giờ. Nhưng có đâu vì thế mà tự do không hiện hữu, phải không ạ? Nếu ai đó mất tự trong tâm hồn hay thể xác, là cũng bởi họ bế tắc trong sự tìm kiếm tự-do-sự-thật chứ không phải sự-thật-về-tự-do là sự tìm kiếm hay tranh đấu. Nếu bị mất, âu chăng là không giữ được, chứ không phải không có.
3. Là một người đọc bình thường trên các diễn đàn nghiệp dư, nên mỗi một câu nói ra cũng mang hàm nghĩa trong phạm vi nghiệp dư ấy, xin được thứ lỗi nếu ý mạo xuất ngôn trung nghị. Còn việc nhận định trên có là thế hay không là thế cũng tựa hồ một mâu thuẫn không hơn không kém, xin chẳng bàn thêm.
11:35 AM - 19/08/2006.
TT.
Được Quan_Di_Ngo sửa chữa / chuyển vào 11:44 ngày 19/08/2006

Mạn phép!
Trước hết phải cảm ơn bạn Nethiu đã dày công sưu tầm bài viết và bạn Qủan đã có ý kiến.
Cũng xin có đôi dòng đóng góp... (và cũng chỉ nói về thơ cho phù hợp)
(Bài viết chỉ mang tính nhận định chung)
Trào lưu thơ hiện nay là một mớ nhập nhằng như chính nền kinh tế đang bao bọc nó. Các giá trị cũ và mới đan xen. Có những thứ lâu năm nhưng chưa cũ và những thứ mới nhưng không mới và một mố hổ lốn khác. Theo nhận định của tôi, những thứ nghệt thuật ảo đang làm tha hóa chính nghệ thuật chân chính. Ai đã từng xem ph1ut nói thật của Picasso sẽ hiểu rõ và cảm nhận sâu sắc điều này. Những ám ảnh của các thế hệ hậu chiến tranh luôn thế. Lối sống hippy phương Tây không phải là minh chứng sao? Nhưng chúng ta đang đi trên lối mòn của người khác và chính chúng ta hài lòng. Bản thân tôi, chỉ là một kẻ chơi thơ, cũng căm ghét chính mình và muốn thoát ra. Sự định hướng và tạo định hướng là thứ không dễ dàng có được. Ai định hướng cho ai khi tất cả đếu đi theo kiểu mò mẫm? Xin thưa, những luận điệu ấy cũ lắm rồi. Tất cả đều đòi hỏi cái mới nhưng ai cho chúng ta cái mới khi chúng ta đều đòi hỏi mà không lao động? Còn các bạn?
Có một nhận định chủ quan thế này: "Các cây bút trẻ muốn thoát khỏi các hình tượng cũ bằng cách phá vỡ chúng bằng trào lưu văn học ***." Tôi không cho là thế! *** thiêng liêng thật sự khi nó là không gian tâm hồn của riêng hai người qua tất cả những hành động biểu đạt của thể xác. Những người ngủ hàng trăm bận với ànhg trăm người để có kinh nghiệm (ví dụ thế) chỉ để thoả mãn thú tính thì dù họ miêu tả *** hay đến đâu tôi vẫn nhận ra sự giả tạo, ngay cả một số cây bút có tiếng (miễn nêu tên). Tôpi cho rằng văn chương là thứ khó mà giả tạo được trong các tâm hồn nhạy cảm. Họ (độc giả) gần hay xa, nhanh hay chậm thì cũng khám phá ra sự thật. Về mặt này, tôi hơi bi quan, khi sự thật như một tách cà phê. Ngoài vị ngọt và hương thơm cảm nhận được. Còn có vị chua của sự thật và vị đắng của niềm đau. Biết sao được, nó là một hình thái chung mà dù ngụy biện thế nào cũng khó mà chối bỏ được.
Và điều cuối cùng, bất kỳ ai đã ,đang, sẽ làm thơ vẫn sẽ còn làm thơ. Thơ ca, văn chương tự có con đường của nó dù bất kỳ thứ định hướng nào được đưa ra. Ai bảo nó al2 công cụ? Tôi sẽ bảo nó là kẻ cứu rỗi...

Xin chào các bạn !
Mình văn giở, thơ chán nên không dám bình luận hay phân tích, nhưng mình thấy thế này :
Đã đành là nhà thơ (tự phong hay mọi người công nhận) đều có tác phẩm giới thiệu trước công chúng. Tuy nhiên có vô số "người làm thơ" nhưng ko bao giờ xuất bản hay đọc trên cách phương tiện truyền thông đại chúng, với họ đơn giản chỉ là tự sự về một sự kiện nào đó của cuộc đời .
Quay trở lại tựa để của topic "Thơ Việt đi về đâu"
Nếu ko vào topic này, thậm chí ko tồn tại box "Thi Ca" này vẫn có vô số người làm thơ ! Xin nhắc lại là người làm thơ vẫn tồn tại đông đảo ở ngoài đời.
Tôi lấy ví dụ về những lá thư của những người lính thời chiến chẳng hạn, nếu ko có có người đại diện đứng ra phát động gom lại thì có lẽ chúng ta ko thể biết có bao nhiêu bức thư gửi về hậu, những bài thơ tâm sự và những cuốn nhật kí nổi tiếng như của anh Thạc, chị Trâm ...
Viết đến đây, Tôi sực nhớ đến một người thân của Tôi ở quê làm giáo viên, trước đi bộ đội rất hay làm thơ, có lần ra Hà Nội vào thăm nhà Tôi. Vì Tôi cũng biết "đá đưa" chút ít về thơ nên bác mang cả tập thơ ra đọc và giải thích cho Tôi nghe. Thậm chí có cả những bài thơ sáng tác trong thời kì bao cấp mà nếu thời đó mang ra đọc thì chỉ có liên luỵ vào thân
Nói tóm lại, theo ý kiến cá nhân của Tôi trong lĩnh vực thơ khó mà quản lí hay định hướng được. Thơ bao giờ cũng phản ánh một cách sâu sắc và tế nhị những hiện thực của cuộc sống. Còn văn thơ hải ngoại chỉ là một bộ phận nhỏ của thơ ca do người Việt làm chứ ko phải là một thành phần quan trọng như có ai đó nói huặc là để vinh danh thơ ca hải ngoại. Đó là sự thật !

/ Thơ Việt đã đi và đang đi.Về đâu ư?Chắc chắn là về phía trước.Hãy yêu thơ Việt hết lòng để đường Ta tìm đến với thơ Việt rộng hơn và để cho thơ Việt có con đường đi phẳng phiu hơn!
(htnhuong_12/9/06)