Tìm hiểu ca t­­­­­ừ nhạc Trịnh

Tôi đồng ý với cách giải thích sau đây của nhà thơ Sương Biên Thùy : ??oPhản chiến là chống chiến tranh tức là chống những người gây ra chiến tranh. Tôi không thấy TCS có lỗi gì hết với những sáng tác của anh được mệnh danh là phản chiến. Thêm vào đó, tôi không thấy có gì tác hại tiêu cực lên tinh thần người lính từ những bản nhạc phản chiến của anh, trong đó có tôi??? ... ??oSau một cuối tuần nghỉ phép, ngồi trước cốc cà phê, miệng ngậm điếu thuốc lá quân tiếp vụ, nghe giọng hát Khánh Ly và nhạc Trịnh Công Sơn, hôm sau trở lại đơn vị, tiền đồn, tinh thần sảng khoái, trí óc minh mẫn...???(16)
..................
Và tất nhiên, người ta vẫn hát nhạc TCS. Đúng ra, không ai cảm thấy hát nhạc TCS là một cái tội. Vì quả thật, những gì TCS nói lên qua ca khúc của anh đều là nỗi lòng và mơ ước chung của mọi người.
Thực cảnh chiến tranh
Với tài hoa riêng, anh đã mô tả chiến tranh bằng một bút pháp hiện thực, với những chi tiết hiện thực rất đậm đà, rất sống, rất sắc. Khác với những ca khúc về tình yêu và thân phận, những bài ca chiến tranh sử dụng một thứ ngôn ngữ đời thường, nhiều khi chẳng khác gì những bài tường trình về chiến trận. Ca từ khá gần gũi với truyện, ký. Theo anh, đất nước ta luôn luôn sống trong lệ thuộc và chiến tranh: đánh Tàu, đánh Tây và nội chiến. Đất nước luôn luôn là bãi chiến trường:
Dân ta đã bao nhiêu năm, đầu đội bom bước đi mong manh
Tầm đạn bay nhức đau trong xương nhìn trái tim treo trên đầu súng
Một đời nước mắt chan cơm...
Chiến tranh là bức hoành tráng toàn một màu đỏ ghê khiếp:
Bao năm, máu như sông trôi thành nguồn
Máu đã khô trên ruộng đồng, máu âm u trong rừng rậm
Tràn đầy xác người:
Xác người năm trôi sông, trôi trên ruộng đồng
Trên nóc nhà thành phố, trên những đồi hoang vu
Nhân đây, ta thử đọc lại vài giòng thơ viết về chiến tranh của một nhà thơ khác cùng thời với anh, Tô Thùy Yên chẳng hạn:
Tiếp tế khó - đôi lần phải lục
Trên người bạn gục đạn mươi viên
Di tản khó - sâu dòi lúc nhúc
Trong vết thương người bạn nín rên
Người chết mấy ngày chưa lấy xác,
Thây sình, mặt nát, lạch nương tanh
(Qua sông)
một đoạn khác:
Ta chắt cho nhau giọt rượu sót
Tưởng đời sót chút thiếu niên đây
Giờ cất quân, đưa tay ra bắt
Ước cõi âm còn gặp để say
(Anh hùng tận)
Hay Trần Hoài Thư:
Chiến trường thì cũng thây người chết
Cũng là biển lệ cũng hờn căm
Trường Sơn chưa dứt cơn kinh động
Đồng Tháp dòng kênh máu đỏ ròng
(Quán gió đồng bằng)
Cũng là nói về thảm kịch chiến tranh, nhưng những đoạn thơ trên là của những người lính, những người trực tiếp tham dự cuộc chiến. Rõ ràng là không ai muốn chiến tranh cả. Nhưng mỗi người nhìn bi kịch từ một chỗ khác. TCS ở thành phố, anh không tham dự cuộc chiến, anh từ chối nó. Hay nói cho đúng hơn, anh may mắn không rơi vào cái bẫy chiến tranh. Là một outsider, anh không cảm nhận được cái bi tráng đặc thù của người lính miền Nam trước giờ cất quân ra chiến trận, hết rượu, còn hẹn nhau về âm phủ nhậu tiếp như trong ??oAnh hùng tận??? của Tô Thuỳ Yên!
Nhưng outsider vẫn có cái đau của outsider! Do thế, TCS tìm cách nói những điều mà người lính không nói, hoặc nói một cách khác. TCS đi sâu hơn vào thực cảnh và tâm tình của người thành phố, những kẻ ở hậu phương, tuy không trực tiếp chịu đựng cảnh máu chảy đầu rơi, nhưng tác động của nó cũng ghê gớm bội phần. Đó là cảnh một cô gái trở nên điên kêu gào vô vọng trên đường phố vì có người yêu là lính chết mất xác ở một trong những trận đánh nào đó hay là cảnh ??ođại bác đêm đêm dội về thành phố??? mà anh gọi bóng bẩy là ??ođại bác ru đêm???. Những cảnh đó ồn ào. Có những cảnh lặng lẽ hơn nhưng không kém phần xót xa, nhức nhối:
Em đi qua cầu, có gió bay theo thổi bùng khăn tang, trắng giữa mây chiều
..Em đi qua cầu chở chiều trên vai ngậm buồn trên môi
Một cảnh khác:
Ghế đá công viên dời ra đường phố
Người già co ro chiều thiu thiu ngủ
Người già co ro buồn nghe tiếng nổ
Em bé lõa lồ khóc tuổi thơ đi
Một khung cảnh phố chợ đìu hiu, nghèo nàn, tan nát trong những năm biến loạn miền Trung 1965-1966 khi máu lửa chết chóc bao trùm toàn bộ đất nước. Thật sống động và bi thiết!
Kêu gào tranh đấu
Trong nỗi bi phẫn vì chiến tranh, anh lên tiếng kêu gào tranh đấu đồng thời nói lên những khát khao về hòa bình. Khác với ??oCa khúc da vàng???, hai tập ??oKinh Việt Nam??? và ??oTa phải thấy mặt trời??? gồm toàn những ca khúc mang tính đấu tranh và đầy niềm tin về tương lai. Ca từ và nhạc hùng hồn, thúc giục. Một số đoạn nhạc có những luyến láy đặc biệt, rõ ràng là chịu ảnh hưởng của lối viết nhạc chiến đấu miền Bắc.
- Em đã thấy các anh lên đường
Những tay trần làm cơn bão lớn
Cùng đứng bên nhau, triệu bước nôn nao
Biểu ngữ giăng cao...
- Xin anh chị hãy vùng lên, đời sống này đầy bóng tối
Triệu anh em chia sớt nguy nan, xây cách mạng dựng
đời người mới
- Anh bước đi, tôi bước đi, em với chị bước theo
Tìm Việt Nam xưa yêu dấu
Ta đi trong cách mạng tự hào
Trong một vài bài, anh còn hô hào ??ođứng lên???:
Chính chúng ta phải nói hòa bình ...Anh em quyết lòng,
đứng lên!
Hơi hướm của những bài nhạc như thế rõ ràng chẳng khác gì mấy so với bài ??oDậy mà đi???, thơ phổ nhạc của Tố Hữu, trông ra còn ??omạnh??? hơn nhiều so với những bài do các tác giả thuộc phe Cộng Sản sáng tác lưu truyền trong sinh viên học sinh trong sách lược ??oSVHS vận??? như bài ??oTự nguyện??? chẳng hạn:
Nếu là chim tôi sẽ làm loài bồ câu trắng
Nếu là hoa, tôi sẽ làm một đóa hướng dương
Những bài ca của TCS trong hai tập này chẳng khác gì những bài ca xung trận. Anh hô hào, kêu réo, thúc giục. Điệu nhạc 2/4 khi thì hùng hồn, khi thì tha thiết. Ca từ khi thì mạnh mẽ như phá ngục tù, đứng dậy, cách mạng, bước đi, vùng lên, tự hào...khi thì rộn ràng phấn khởi như: mặt đất rung rinh, ba miền thống nhất, triệu người, trăm con phố, trăm câu nói, triệu lá cờ, triệu người qua, anh bước đi, em bước đi, anh với chị bước theo...
Ca từ nói trên có tính cách chung chung không ám chỉ rõ rệt phe nào. Chính vì thế mà nhạc của anh chẳng được chế độ VNCH chấp nhận, dù trong thực tế, chúng vẫn được phổ biến không hạn chế trong sinh hoạt của mọi tầng lớp xã hội. Mặt khác, Cộng Sản cũng chẳng mấy ưa vì tính chất mập mờ của chúng.
------------------------------------
Có khi mưa ngoài trời là giọt nước mắt em.

Khát vọng hòa bình
Cần ghi nhận, hầu hết những hô hào đó không phải là hô hào chém giết, mà là hô hào chiến đấu cho hòa bình. Anh vẽ vời ra hình ảnh một đất nước sau chiến tranh rất huy hoàng, như một bức hoành tráng với cảnh triệu người đổ ra phố phường, say sưa ca hát, tay bắt mặt mừng, lòng căm thù ??ochìm sâu???, biến mất, không còn nhà tù, nhân dân thoát cùm gông. Hãy nghe anh tưởng tượng, trước hết, một đất nước Việt Nam không còn hận thù:
Đạn bom ơi, lòng tham ơi, khí giới nào diệt nổi dân ta
Việt Nam ơi bừng cơn mơ, cho mắt nhìn sạch tan căm thù
Trong một đất nước như thế, mặt đất sẽ ??orung rinh bước triệu người, phá ngục tù đi dựng ngày mới???, với cảnh:
Ta sẽ chiếm trăm công trường, ta xây nên nghìn phố hòa bình
và:
Thuyền ngược xuôi trăm ghe chèo con nước lớn
Con người thực hiện được giấc mơ phục sinh:
Tìm lại thanh xuân cho chị hồng đôi má
Tìm lại đôi vai em về gánh xuân nồng
Tìm lại thơ ngây cho một bầy em bé
Tìm lại đôi chân cho người lính trở về
Một trong những hình ảnh (và có thể là nỗi ám ảnh) của anh là mặt trời. Tương lai tươi sáng đồng nghĩa với mặt trời:
- Bao nhiêu năm nhục nhằn đã qua, hôm nay thấy
mặt trời rực sáng...
- Trên cánh đồng hòa bình này, mặt trời yên vui lên đỏ chói
Anh cụ thể hóa khung cảnh hòa bình bằng nhiều chi tiết rất cụ thể:
Bàn chân ta đi mau đi sâu vô tới rừng cao
Vác những cây rừng to về nơi đây ta xây dựng nhà
Một đất nước phát triển:
Trường học dựng mọi nơi...
Bệnh viện đầy niềm tin
Chợ người về càng đông
Nông nghiệp phát triển:
Đời dân ta cần lao, mồ hôi đã thắm trong ruộng sâu
Ngày mai đây rừng hoang thành bãi lúa quyết nuôi dân nghèo
Và giấc mơ này thì thật ??ovô tiền khoáng hậu???:
Đường đi đến những nơi lao tù
Ngày mai sẽ xây trường hay họp chợ
Dân ta về cày bừa đủ áo cơm no
Một đất nước phát triển, không có lao tù,nhân dân no ấm, trời ơi, có giấc mơ nào đẹp hơn thế! Và thực tế lịch sử mấy chục năm không chiến tranh vừa qua dưới chế độ Cộng sản cho thấy, chẳng có giấc mơ nào viễn vông hơn thế!
??oTa phải thấy mặt trời??? và ??oXin mặt trời ngủ yên???
Những bài ca trích dẫn trên, nhiều bài, nhiều đoạn chẳng khác gì một một hồi trống thúc quân. Anh kêu gọi mọi người xuống đường, đứng dậy, tiến lên. Y như một chiến sĩ xung kích, sẵn sàng lao đầu vào cuộc chiến đấu. Mặt khác, trong nhiều bài, ca từ đầy chất lạc quan.
Những nhạc khúc trên ??orất??? TCS (vì chỉ có anh mới sáng tác loại ca khúc này) mà cũng lại (theo cảm nhận của riêng tôi) có vẻ rất ??okhông??? TCS. ồn ào thế, hùng tráng thế, nhưng vẫn có cái gì gượng gạo, không ổn. Nhiều đoạn nghe ra như nhạc ??ophong trào???. Dù không nghi ngờ gì về nỗi phẫn nộ cũng như khát khao của anh, tôi vẫn cảm thấy chúng bị điều kiện hóa bởi những biến cố thời sự và bị thúc bách bởi một hoàn cảnh tâm lý đặc biệt nào đó. Do thế mà, dù được hát và được phổ biến, chúng không trở thành phổ thông và đi sâu vào lòng người như những bài tình ca và thân phận ca. Đàng sau những lời lẽ hùng hồn đó vẫn thấp thoáng một cảm thức tuyệt vọng, như sau này ta sẽ thấy trong tập ??oPhụ khúc Da vàng???:
...Đường anh em sao đi hoài không tới
Đường văn minh xương cao cùng với núi
Đường lương tâm mênh mông hoài bóng tối
Trái đau thương cho con mới ra đời
Có nghĩa là, theo tôi, ẩn nấp dưới những ca từ ??ođao to búa lớn??? của Kinh Việt Nam và Ta phải thấy mặt trời, vẫn là giòng nước mắt, là nỗi ưu tư nhân thế, là tâm trạng đớn đau cùng cực của thân phận nhỏ bé, yếu hèn. Vẫn là hạt bụi, vẫn là nỗi khắc khoải siêu hình miên viễn trước cuộc nhân sinh. Tất cả cái ??ovẫn??? đó tạo thành chất sâu lắng, tha thiết của ??oThần thoại quê hương tình yêu và thân phận??? sáng tác trước đó. Hay nói một cách khác, đàng sau lời hô hào ??ota phải thấy mặt trời??? là một lời van vỉ thống thiết bất tuyệt:
Mặt trời đã ngủ yên
xin mặt trời hãy ngủ yên
Con người mãi mãi vẫn là một thân phận:
Cúi xuống cho bóng đổ dài cho xót xa mặt trời
Anh xin đủ thứ: xin tình yêu, xin lại cuộc đời, xin chuyện tình, xin nguyên vẹn hình hài, xin yên phận này thôi. Trong lúc bên kia anh giục giã, thúc bách hãy vung cao biểu ngữ, thì ở đây:
Giọt nước mắt quê hương ôi còn chảy miên man
ôi giòng nước mắt chảy hoài
giòng nước mắt đời đời...
Thân phận con người quá nhỏ nhoi bé bỏng, bất lực:
Người nằm co như loài thú trong rừng sương mù
Người nằm yên không kêu than chết trên căn phần
...Người đứng đó như trăm năm vết thương chưa mờ
Người mẹ là hình tượng của một nỗi buồn bất tuyệt:
Mẹ ngồi trăm năm như thân tượng buồn để lại quê hương
Một khung cảnh hậu chiến hoang liêu như thuở tạo thiên lập địa:
Sau chinh chiến ôi quê hương thần thoại thuở hồng hoang
đã thấy đã xanh ngời liêu trai
còn có ai trên cuộc đời ôi nhân loại còn người
và tôi thôi rồi lang thang như mây trời
Chiến tranh, quê hương, tình yêu và thân phận cuộn xoáy vào với nhau để tạo thành bi kịch. Cùng lúc với Kinh Việt Nam và Ta phải thấy mặt trời hoặc sau đó không lâu là Như cánh vạc bay, Khói trời mênh mông, Cỏ xót xa đưa. Rốt cuộc, căn phần của anh, thực chất của anh là một kẻ suy gẫm về nỗi cô đơn, một tên hát rong suốt đời lang thang, buồn bã. Những hô hào của anh, những reo hò của anh, những reo vui của anh chỉ là ??ovui gượng kẻo mà???. Chiến tranh cũng là bi kịch nhân sinh, như mọi bi kịch khác. Nó là thành phần của bi kịch đó. Bởi thế mà, mặc cho có những lúc anh tở mở reo hò, hòa bình hay không, còn chiến tranh hay không, thân phận anh vẫn thế. Vẫn là một thân tượng buồn!
Vẫn là:
Trên đời người trổ nhánh hoang vu
Trên ngày đi mọc cành lá mù
Những tim đời đập lời hoang phế
Dưới mặt trời ngồi hát hôn mê
...Dưới vòng nôi mọc từng nấm mộ
Dưới chân ngày cỏ xót xa đưa.
Mặt trời vẫn ngủ yên cho anh tiếp tục hát hôn mê. Mãi mãi hôn mê! Và chính cái hôn mê đó đã tạo thành một TCS khác, mang anh đi vào vĩnh cửu.
------------------------------------
Có khi mưa ngoài trời là giọt nước mắt em.

IV. Nhân sinh ca - mấy hình tượng chính.
Như đã trình bày ở phần trên, tôi gọi chung những bài tình ca và thân phận ca TCS là nhân sinh ca. Ta có thể tổng quát hóa các hình tượng chính trong nhân sinh ca của TCS như sau:
EM
CõI THế TÔI
Em là ngôi vị để chỉ người tình. Có thể là một người tình cụ thể (như Diễm, Lộc...) mà cũng có thể là người tình tưởng tượng. Và cũng có thể chỉ là một khái niệm, một bóng dáng, một hình ảnh, một sản phẩm thuần túy tưởng tượng. Nhưng đàng nào thì cũng là một người nữ.
Tôi là chủ thể, là tự ngã. Có khi Tôi trở thành Ta. Trong hầu hết ca khúc, cái Tôi đây không chỉ riêng một TCS cụ thể với những hoàn cảnh cụ thể riêng biệt, mà là một thân thế, một hiện sinh, một số kiếp. Tôi, hầu hết là chỉ người nam, nhưng có khi là con người nói chung. Hạt bụi nào hóa kiếp thân tôi, thì rõ ràng Tôi là con người, nam và nữ. Trong thực tế, nhiều khi là nam, nhưng ý muốn nói là con người.
Cõi thế (hay ??ocõi đời??? hay ??omột cõi đi về???) có thể là người đời hay đời người hay những đối vật gần gũi tham dự trong kiếp hiện sinh, tồn tại bên cạnh mỗi người, bên cạnh cái Em, bên cạnh cái Tôi, trong cái Em, trong cái Tôi hoặc tạo thành cái Em, cái Tôi: giòng sông, ánh nắng, con trăng, bông hoa, con đường, góc phố với những liên hệ xa gần với Em, với Tôi, với người đời và đời người. Cõi thế, như thế, là nơi chứa chấp Em và Tôi và người đời như những thân phận. Thành thử, ta không ngạc nhiên khi thì anh ru Tôi, rồi ru Ta, rồi ru đời, rồi ru người.
Tương quan giữa Em và Tôi tạo thành cái được gọi là tình yêu, nỗi nhớ, sự tiếc nuối, nỗi buồn, sự mất mát, lòng mong ước và là nguồn cảm hứng bất tuyệt cho những bản tình ca Trịnh Công Sơn.
Tương quan giữa Tôi và Cõi thế tạo nên cái mà Trịnh Công Sơn gọi là ??omột cõi đi về???, là nguồn gốc của mọi bi kịch, của thân phận, là nỗi tuyệt vọng không cùng, đeo đẳng gần suốt sự nghiệp và cuộc đời của Trịnh Công Sơn. Có những giai đoạn, tương quan đó trở nên ??obất bình thường???, anh bị ??ovong thân???, nghĩa là bị ném ra khỏi cái Tôi cố hữu của anh. Tôi biến thành cái Ta, thành cái Chúng ta. Đó là cái Tôi trong một số bài của ??oCa khúc da vàng???, của hai tập ??oKinh Việt Nam??? và ??oTa phải thấy mặt trời???, tóm lại là cái Tôi đặc biệt trong những bài ca nói về chiến tranh, về cuộc tranh đấu cho hòa bình, về mơ ước xây dựng lại đất nước vân vân. Đó cũng là cái Tôi của giai đoạn sau này khi sống dưới chế độ mới. Giai đoạn trước, những lời tâm sự biến thành những lời than van, gào thét, lên án và những mơ ước rực rỡ nhưng viển vông. Giai đoạn sau thì cái Tôi cũng trở thành cái Ta hoặc biến mất trong cái Ta chỉ để... ??osống còn???. Cái trước nghe còn có chút gì là của anh, cái sau hoàn toàn vong thân, biến tính. Để hiểu cái tính cách ??osống còn??? này của TCS, có lẽ không có gì cụ thể thể hơn là đọc trích đoạn sau đây của Nguyễn Duy, một nhà thơ trong nước, viết về anh vào năm 1987:
??oMột số ca khúc mới của TCS, sáng tác từ cảm hứng trước hiện thực mới, đã được công chúng lan truyền rộng rãi, trong đó, bài ??oEm ở nông trường, em ra biên giới??? được đáng kể là cái mốc đánh dấu chặng đường mới của anh. Anh đã thật sự ??obắt??? vào mạch đời sống hiện thực mà vẫn giữ được cái giọng riêng, cái bản sắc tươi sáng. Một vài năm trước 1975, anh hơi sa đà vào mạch thiền, bắt đầu có dấu hiệu lẩn quẩn (...). Chính hiện thực đời sống đã giúp anh ??otrẻ lại???, anh đi nhiều, sáng tác và hát, ở nhà trường, công trường, nông trường, ở các tụ điểm sinh hoạt xã hội của thanh niên, sinh viên và trí thức thành phố, lên biên giới, ra biển khơi, vào tận bưng biền Đồng Tháp Mười. (...). Với anh, có thể kể ra hàng loạt những bài hát được nhiều người ưa thích ??oEm còn nhớ hay em đã quên???, ??oChiều trên quê hương tôi???, ??oHuyền thoại mẹ???, các bài hát trong phim ??oPho tượng???, phim ??oY võ dưỡng sinh???v.v...đều là những bài nhạc và lời tương sinh như xác với hồn, những chi tiết hiện thực đời sống được nâng lên trong xu hướng vươn tới cái đẹp lâu bền???(17). Giọng điệu Nguyễn Duy nghe ra có vẻ thật tình, chắc cũng giúp được TCS trong giai đoạn xoay sở để ??osống còn??? này. Chẳng có gì là lạ, ai cũng muốn sống còn cả mà!
Có lẽ chính vì nhận ra cái tính chất giai đoạn, tính chất ??obất bình thường??? của chúng mà trong tuyển tập ??oNhững bài ca không năm tháng??? của anh không có những bài ca tuyệt hay về chiến tranh và mơ ước về hòa bình, lại càng không có một số bài ca được sáng tác với mục đích ??osống còn??? này. Chỉ trừ bài ??oEm ra đi nơi này vẫn thế???, tuy phảng phất hơi hướm tuyên truyền, nhưng vẫn là một bài đầy chất tâm sự. Phải chăng anh đã xem chúng như là những bài ca ??ocó năm tháng???, không thể hiện đúng ý hướng của anh là ??oMỗi bài hát của tôi là một lời tỏ tình với cuộc sống, một lời nhắn nhủ thầm kín về những nỗi niềm tuyệt vọng và cũng là một nỗi lòng tiếc nuối khôn nguôi đối với buổi chia lìa (một ngày nào đó) cùng mặt đất mà tôi đã một thời chia xẻ những buồn vui cùng mọi người????.(18) Cũng không có cả ??oNối vòng tay lớn???, bài hát đã để lại một kỷ niệm chẳng mấy vui cho những người yêu mến anh.
Bùi Bảo Trúc, trong một bài viết khá công phu về Trịnh Công Sơn, đã nhận định: ??o...nhìn lại những nhạc phẩm mà người ta được nghe của ông, thì tình yêu là ám ảnh lớn hơn tất cả các đề tài khác của Trịnh Công Sơn???. Bởi thế, theo ông, ??oTrịnh Công Sơn, thủy chung vẫn chỉ ở với nhạc tình. Bài ca đầu tiên và cuối cùng của ông đều là những tình ca. Trong một chiều dài một nửa thế kỷ sáng tác, từ những năm 1950 đến cuối thập niên 90, Trịnh Công Sơn viết nhiều nhất vẫn là nhạc tình???(19). Nhạc tình. Có thể là như thế. Nhưng tôi không cho rằng ám ảnh lớn nhất đối với Trịnh Công Sơn là tình yêu, mà là thân phận con người, là cuộc hiện sinh. Dấu vết của ám ảnh đó hầu như xuyên suốt trong gần như tất cả nhạc phẩm của anh. Vâng, anh nói rất nhiều về tình yêu, anh nhắc nhở rất nhiều về Em, về một (những) người nữ nào đó đi qua trong đời anh, về hẹn hò, về chia xa, nhưng lúc nào cũng bàng bạc trong đó những khắc khoải khôn nguôi về phận người. Tình yêu là một mặt khác của bi kịch thân phận. Ta thấy rất rõ, qua tình ca Trịnh Công Sơn, sự tuyệt vọng và mất mát không chỉ nằm trong sự chia lìa, ngăn cách hay bội phản, mà nằm ngay trong chính tình yêu, nằm trong bản chất của nó.
Sự thất bại trong tình yêu không phải tại Em (em bỏ đi, em chết, em phụ bạc, em vô tình...) mà trong nhiều trường hợp là tại Tôi. Nỗi bi đát không cùng của Cõi thế cũng xuất phát từ Tôi. Mà nói cho cùng cũng chẳng phải tại Tôi. Trong Trịnh Công Sơn, ta thấy cái chia lìa nằm ngay trong gặp gỡ, cái đớn đau nằm ngay trong hạnh phúc, cái khởi đầu nằm ngay trong cái cuối cùng. Nghĩa là nằm trong tính ??onhị nguyên??? của sự vật, của tương quan Tôi - Em - Cõi thế. Trong những tình khúc nổi tiếng nhất của anh, tính bi kịch đó khi tỏ khi mờ xuất hiện. Những hình ảnh như ngàn năm, ngàn năm ru em muộn phiền (Tuổi đá buồn) tình như núi rừng cúi đầu, tiếng buồn rơi đều (Tình xa), hay khái niệm đỉnh cao/vực sâu, (Tình nhớ) hay những đóa mong manh (Quỳnh hương) đưa ta vượt khỏi biên giới của thứ tình yêu thuần túy thông thường. Nó đẩy ta đến bến bờ của những suy gẫm nhân sinh, những khắc khoải nhân thế. Những bài tình ca và thân phận ca nghe ra đều là nhân sinh ca.
Em:
------------------------------------
Có khi mưa ngoài trời là giọt nước mắt em.

Cái Em xuất hiện khá nhiều trong ca từ, có lẽ tương đương, hoặc không thua mấy cái Tôi, của Sơn. Em dường như không có nhân dáng cụ thể gì đặc biệt. Qua một vài ca khúc, thì Em có vẻ gầy (vai em gầy guộc nhỏ, trên vai gầy), bàn tay Em thì có năm ngón (đương nhiên), xanh xao (bàn tay xanh xao đón ưu phiền) và ngón tay Em cũng gầy (ngón tay em gầy nên mãi...) và cánh tay thì dài (dài tay em mấy...), tóc Em cũng dài (tóc em trôi dài trôi mãi...), đôi mắt thì hay buồn (nắng có buồn bằng đôi mắt em). Em có thể cũng đẹp (mi cong cỏ mượt...tay xanh ngà ngọc). Tóm lại, Em nhỏ nhoi, mỏng mảnh, có vẻ tiểu thư. Thực ra, Em chỉ là một hình ảnh, và trong rất nhiều trường hợp, chỉ là một ý niệm mà Trịnh Công Sơn vay mượn để nói lên cảm thức của anh về Cõi thế và làm nổi bật cái Tôi.
Trước hết, Em là người mà ??omột ngày tình cờ biết em, là ngày lạ lùng nhất trần gian???. Em là ??ohoa lá giữa thiên nhiên hiền hòa???. Em là người mà Tôi muốn ??oyêu em thật thà???. Tôi ??oxin năm ngón tay em thiên thần??? và ??oRu em ngồi yên nhé??? để Tôi ??otìm cuộc tình cho???. Chính vì thế mà ??oTôi đã yêu em bao ngày nắng bao ngày mưa???. Nhưng bất hạnh thay, trong tình yêu ??ođã có nghìn trùng trên môi người tình, đã dấu nụ tàn bên trong nụ hồng, có chớm lạnh lùng trên môi nồng nàn???. Vì sao? Vì Em là người luôn luôn xa cách:
- Em đi biền biệt muôn trùng quá
- Em đi bỏ lại dặm trường
Em lúc nào cũng vội vàng:
Em đi qua chốn này ối a sao em đành vội
Em chỉ là chiếc bóng chập chờn, thấp thoáng, mong manh:
Một lần thấy bóng em qua nơi này một lần với bóng tôi
Một ngày đã có em xa nơi này một ngày với vắng tôi
Em gây ra nỗi nhớ:
- Từng nỗi nhớ, trùng trùng nỗi nhớ
- Mong em qua bao nhiêu chiều, vòng tay đã xanh xao nhiều .
Em làm cho cuộc tình bay đi, tan vỡ:
- Rồi tình cũng xa khơi, phiến sầu là tháng ngày
- Cuối đời còn gì nữa đâu, đã tàn mộng mị khát khao
Đôi khi con tim hò hẹn ngậm ngùi vì một ngày mưa bắt đầu
Thế là:
Quanh em trăm năm khép lại có còn ai mang hoa tươi
về yêu dấu ngồi
Em đã vĩnh viễn ra đi, em:
Bỏ trăm năm sau ngàn năm trước - Bỏ mặc tôi là tôi là ai
...Bỏ xa xôi yêu và gần gũi - Bỏ mặc tôi buồn giữa cuộc vui
Vậy thì:
Em là ai ? em là ai? Tôi tìm hạt bụi bay trong cuộc đời
Có lúc, anh tự trả lời:
Em là tôi và tôi cũng là em
Tôi:
Tôi là gì? Tôi là ai? Đó là ám ảnh lớn nhất và sâu thẳm nhất của Trịnh Công Sơn. Hầu như suốt đời, anh chỉ loay hoay đi tìm bản lai diện mục của cái Tôi đơn giản mà huyền hoặc đó. Tôi của anh chẳng phải chỉ là cái chủ thể yêu đương, ngay cả trong những bản tình ca có vẻ ??otình ca??? nhất. Cái Tôi ở đây đa dạng. Tôi yêu - Tôi tra vấn - Tôi đợi - Tôi bâng khuâng - Tôi yên lặng - Tôi biến dịch - Tôi là Em - Tôi là Ta - Tôi siêu thoát - Tôi cô đơn - Tôi than thở - Tôi trẻ - Tôi già - Tôi suy tư - Tôi vô thường...
Cái Tôi đó rất lạ lùng: chưa vui đã thấy buồn, chưa gần đã thấy xa, chưa đi đã thấy về, chưa sống đã thấy chết, chưa yêu đã thấy mất. Tôi loanh quanh, thắc thỏm, nghi hoặc. Tôi nhạy cảm với mọi vật, mọi sự: một chút gió, một chút nắng, một chiếc lá rơi, một cái nhìn. Cái Tôi lo lắng chuyện ??omột ngày??? (một sát na) cho đến chuyện ??otrăm năm???, ??ongàn năm???. Cái Tôi đó còn có một sở thích khá lạ lùng: Ru. Ru tình, ru đời, ru Ta, ru người, ru thế giới và ru...Em. Cái Tôi than thở, la hét, kêu gào, hân hoan, xao xuyến. Lại có lúc cái Tôi im lặng, thu vào bên trong, biến mình nhỏ lại và tan giữa thinh không hoặc tan trong cội nguồn. Cái Tôi đó có lúc thật cuồng ngạo: Ta phải thấy mặt trời (ghê chưa!). Cũng có lúc chỉ biết van xin: Xin mặt trời ngủ yên! (tội chưa!)
Vậy thì, Tôi không chỉ là một cá thể, lại càng không phải chỉ là cái Tôi-suy-tư. Tôi rõ ràng là một thân phận, một số kiếp, một dấu hỏi bất tận, một tìm kiếm không nguôi. ??oHình dạng??? cái Tôi như thế nào? Trước hết đó là một ??ohạt bụi hóa kiếp thân tôi??? để sau cùng ??otôi về làm cát bụi???. Từ hạt bụi này đến hạt bụi kia, Tôi là thực thể ??omỏi ngóng tin vui??? trong một tình hình hết sức tạm bợ:
Tôi nay ở trọ trần gian
Trăm năm về chốn xa xăm cuối trời
Chỗ trọ, buồn thay, cũng là chốn lưu đày:
Còn bao lâu cho thân thôi lưu đày chốn đây
...Còn bao lâu tôi xa anh xa em xa tôi
Giữa chốn đó:
Tôi như là người lạc trong đô thị một hôm đi về biển khơi
Tôi như là người một hôm quay lại vì sao vẫn cứ lạc loài
Tôi sống giữa cuộc đời, giữa mọi người nhưng tuyệt đối cô đơn:
- Trời cao đất rộng một mình tôi đi, một mình tôi đi
Trời cao đất rộng, một mình tôi về, một mình tôi về, với tôi
- Không còn ai, không còn ai, ta trôi trong cuộc đời,
không chờ không chờ ai.
Chính từ cảm thức cô đơn ghê gớm đó mà Tôi khi thì ??onhư chim xa lạ, đứng nhìn những ngày qua??? khi thì ??olà chút vết mực nhòe???, khi thì ??onhư đá nặng nề??? và nhiều lúc ??omơ hồ tưởng mình là cơn gió???. Bởi thế mà Tôi luôn luôn bất an:
Nhiều khi thấy trăm nghìn nấm mộ
Tôi nghĩ quanh đây hồ như
Những mong ước hoàn toàn vô vọng:
Tôi như mọi người mong ngày sẽ tới
Nhưng khi về lại thu mình góc tối
Trong tôi rụng đầy bao nhiêu nụ cười
Có nói được gì những tiếng bi ai
Để rồi:
Hôm nay thức dậy, không còn thấy mặt trời
...Hôm nay thức dậy
Tôi ngẩn ngơ tôi
Hôm nay thức dậy
Mê mỏi thân tôi
Tôi là một hiện hữu hoàn toàn bế tắc. Bởi thế mà ??oBao nhiêu năm rồi còn mãi ra đi, đi đâu loanh quanh cho đời mỏi mệt, trên hai vai ta đôi vầng nhật nguyệt dọi xuống trăm năm..??? Rốt cuộc, Tôi là một nghịch lý:
Còn hai con mắt khóc người một con
Còn hai con mắt một con khóc người
Con mắt còn lại nhìn một thành hai
Nhìn em yêu thương nhìn em thú dữ
Đấy! Lỗi tại cái Tôi mọi đàng. Em yêu thương cũng là từ Tôi. Mà Em thú dữ cũng là từ Tôi! Còn ai vào đó, hỡi ôi! Nhưng vĩnh viễn, Tôi vẫn là một dấu hỏi đầy nghiệt ngã:
Tôi là ai mà còn khi dấu lệ
Tôi là ai mà còn trần gian thế
Tôi là ai, là ai, là ai...mà yêu quá đời này.
Tôi là ai? Vâng, đó là một câu hỏi mà cho đến tận cuối đời, TCS vẫn không thể tìm ra giải đáp.
Cõi thế:
Cõi thế trong nhạc Trịnh Công Sơn được diễn tả ở nhiều cấp độ, nhiều hình tượng và nhiều ý niệm khác nhau.
Trước hết, đó là những vật và sự vật gần gũi liên hệ trong đời sống hàng ngày, từ ??ođồi núi nghiêng nghiêng đợi chờ??? cho đến ??obiển nhớ tên em gọi về???; từ ??onắng thủy tinh??? cho đến ??onắng khuya???; từ ??omặt trời vẫn ngủ yên??? cho đến ??omưa dưới chân ngà??? và ??omột loài hoa chợt tím???; từ con trăng là ??otên lãng du??? cho đến ??omặt đất ưu tư bỗng nở nụ cười???; từ những đường phố ??omệt nhoài???, ??ohắt hiu??? cho đến đường phố ??ođầy tiếng chim???; từ Sài Gòn ??omưa rồi chợt nắng??? về Huế ??ođường phượng bay mù không lối vào??? cho đến Hà Nội ??oxôn xao con đường, xôn xao lá???; từ ??onhững hàng cây xanh đón em áo lộng??? cho đến ??onhững mặt đường nằm câm???; từ ??ongọn gió hoang vu thổi suốt xuân thì??? cho đến ??ocó nắng vàng nghèo trên lối đi xa???. Cái thế giới gần gũi ấy phần đông đều có dáng dấp phố như Bửu Ý nhận xét: ??oHình ảnh phố phô mình phân rải trong ca khúc anh: phố xưa, phố hẹn, phố xôn xao, phố rộng, phố thênh thang, phố cao nguyên, phố nọ, phố xa lạ... Phố như là nơi triển lãm của sự sống, một đại hội đời, một nơi tập cư đủ mẫu người, một bãi thí nghiệm bao thế thái nhân tình làm thỏa lòng con người nào muốn sưu tập con người???(20)
------------------------------------
Có khi mưa ngoài trời là giọt nước mắt em.

Đó là một cõi thế cụ thể. Cõi thế của anh còn mở rộng ra trong không gian và thời gian, một cõi thế trừu tượng, siêu thực và rộng, dài đến vô cùng. Đó là cõi thế của ??onhật nguyệt trên cao, ta ngồi dưới thấp???, của ??omột ngàn năm trước mây qua mây qua...một ngàn năm nữa mây qua mây qua???. Đó là cõi của ??obốn mùa thay lá???, ??orồi mùa xuân không về mùa thu cũng ra đi???, cõi của đêm ngày u tịch, của ??otrong xuân thì đã thấy bóng trăm năm???. Một cõi thế luôn luôn bất ổn, có đó mất đó ??ovừa tàn mùa xuân rồi tàn mùa hạ???, của ??ongày nào vừa đến đã xa muôn trùng???. Đó là cõi ??otrời cao đất rộng, một mình tôi đi...Đời từ vô tận một mình tôi về???. Đó cũng là cõi của ??omột người về đỉnh cao một người về vực sâu???, ??ocon diều rơi cho vực thẳm buồn theo???. Đó là cõi của ??ođá lăn, vết lăn trầm???, của một vườn địa đàng mù tăm mất dấu, một ??oparadis perdu??? ??oqua khoang trời vắng chân mây địa đàng??? hay ??ođêm hồng địa đàng còn in dấu chân bước quen???, chỉ còn ??obài ca dao trên cồn đá???...
Tóm lại, dưới con mắt Trịnh Công Sơn, cõi đời là ??omột cõi bao la ta về ngậm ngùi???, trong đó:
Trăm năm vô biên chưa từng hội ngộ
Chẳng biết nơi nao là chốn quê nhà
buồn bã hiu hắt:
Có những bạn bè xanh như người bệnh
Có tiếng cười và tiếng khóc mênh mông
...Có những mặt người giữa phố hoang mang
vô vọng:
Dưới ngọn đèn một bóng chim qua
Giữa đường đi một người đứng gọi
Có biết gì về ngày chưa tới
không còn đấng cứu chuộc:
Chúa đã bỏ loài người, Phật đã bỏ loài người
*
Ba hình tượng Em, Tôi và Cõi thế trong ca từ Trịnh Công Sơn đều là hư huyễn vì bản chất của chúng là nghịch lý. Cái chất nghịch lý này được Trịnh Công Sơn diễn tả hầu như xuyên suốt sự nghiệp sáng tác của anh. Cao Huy Thuần đã phân tích rất chi ly và đặc sắc tính cách này trong ca từ (mà ông gọi là nét nhạc):
??o Đối nghịch là nét nhạc riêng của Trịnh Công Sơn. Anh nói một điều rồi anh nói điều trái lại. Như nét hỏng nằm giữa toàn bích. Bài hát này của anh đối nghịch với bài hát kia, lời một đối nghịch với lời hai, câu sau nghịch với câu trước, thậm chí hai hình ảnh nghịch nhau trong cùng một câu, trong vòng đôi ba chữ???(21)
??oCó một chút của cái này và một chút của cái kia. Có một chút của cái này trong một chút của cái kia. Có một chút xuôi trong ngược. Trăm năm trong xuân thì. Chân như trong hạt lệ???... ??oTrong nhớ đã có quên, trong quên vẫn cứ nhớ, tưởng vơi mà đầy, trong con nước rút có hồng thủy dâng lên???(22)
Theo tôi, đó là nét nhất quán trong cái nhìn của Trịnh Công Sơn về cuộc tồn sinh. Chính bản thân anh đã diễn tả cái nhìn ??onghịch lý??? đó như sau:
??oTôi đã mỏi dần với lòng tin. Chỉ còn lại niềm tin sau cùng. Tin vào niềm tuyệt vọng...Và như thế, tôi đang yêu thương cuộc đời bằng nỗi lòng của tên tuyệt vọng???(23)
ở một bài khác, anh cho biết:
??oTôi vốn thích triết học và vì thế tôi muốn đưa triết học vào những ca khúc của mình. Một thứ triết học nhẹ nhàng mà ai ai cũng có thể hiểu được như ca dao hoặc những lời ru con của mẹ???(24)
Vậy thì đã rõ, Trịnh Công Sơn, trước sau vẫn là một người ??oduy lý???. Anh nói về tuyệt vọng, về hư vô, về sự cô đơn, về Em, về Tôi, về Cõi thế trong tâm thức một người tỉnh táo, chứ không phải trong tâm thức của một người điên mê tuyệt vọng như cô gái thời chiến tranh ??otôi có người yêu chết trận ...hôm qua, chết thật tình cờ...???. Hơn thế nữa, đôi khi như một người ngoài cuộc, anh tỉnh táo ngắm nhìn và lý giải. ở điểm này, tôi (tác giả bài viết này, không phái cái Tôi của TCS) đồng ý với Võ Phiến khi ông cho rằng Trịnh Công Sơn mới lớn lên đã thốt lời siêu thoát như một đạo sĩ đầu râu tóc bạc chống gậy trúc dưới một chân núi nào. Một tác giả khác, Huỳnh Hữu Uỷ, nhận xét Trịnh Công Sơn đã từng ??olý giải tài tình những u uất của kiếp người, nỗi hoang vu và mộng ảo nhân sinh trước thực tại mênh mông, cùng lúc đặt con người đối đầu cả trước vận mệnh lịch sử, anh cư ngụ trong cuộc đời không chỉ như một thi sĩ ca hát cái đẹp mà còn là một nhà hành giả sống cái ẩn dật bên trong???(25)
Vâng, nghệ thuật cũng là một cách lý giải đời sống. Thay vì dùng một chuỗi luận lý để tìm cách chứng minh, thuyết phục, ở đây, Trịnh Công Sơn dùng từ ngữ và hình ảnh, biểu tượng để ...hát. Anh lặp đi lặp lại mãi cùng một số ý. Một thứ triết học nhẹ nhàng như ca dao hay lời ru con, như anh phát biểu. Rõ ràng là tư tưởng Phật giáo và Lão giáo, cả dưới dạng bình dân lẫn bác học, có một dấu ấn sâu đậm và tự nhiên trong tâm thức anh. Đó là lẽ vô thường. Đó là vòng thời gian sinh tử. Đó là một cõi ??osinh ký tử quy???, sống gửi thác về. Đó cũng là âm dương tương sinh tương khắc. Cũng như Kim Dung đã dùng võ học và các hình tượng nhân vật để ??ohiện thực hóa??? các tư tưởng Phật giáo và Đạo giáo trong các bộ truyện kiếm hiệp của ông, TCS khai thác tận cùng khả năng diễn đạt và gây ấn tượng vừa bình dân vừa bác học bằng cách xào nấu ngôn ngữ, ghép từ ghép ý, đôi khi dùng thủ pháp đảo lộn cấu trúc câu và chữ, làm cho các ý tưởng và triết lý đông phương mang những dáng vẻ mới. Mặt khác, cũng phải ghi nhận ảnh hưởng của những trào lưu triết học thời thượng khá phổ biến hồi đó ở miền Nam, đặc biệt là hiện sinh, lên ca từ của TCS. Các khái niệm về phi lý, hư vô, mỏi mệt...được anh đưa vào ca từ một cách thoải mái.
Ngoài ra, anh khai thác lối hợp âm hợp vận đa dạng cọng với âm thanh phổ thông phụ họa (nhạc gọn gàng, giai điệu đơn giản, trơn tru, phù hợp với đủ loại giọng) để đưa vào quần chúng. Anh sáng tạo nhiều ý tưởng và hình ảnh khá ngộ nghĩnh, đôi khi vô nghĩa, nhưng lại tiềm ẩn nhiều ý nghĩa: tôi thu bóng tối, tôi thu tôi nhỏ lại. Nhiều khi tôi có cảm giác như anh đùa cợt với chữ nghĩa, vì anh biết rõ bản chất giới hạn của chúng. Anh mặc tình thao túng, vọc giỡn. Khi thì anh khai thác những hình ảnh đầy chất thơ, khi thì rặt cả chữ nghĩa bề bộn, làm dáng (hư vô, ưu phiền...) khi thì nặng nề âm khí , khi thì nhẹ nhàng siêu thoát, khi thì tinh nghịch, thơ ngây, đôi khi có vẻ như anh muốn trêu chọc, đánh lừa cảm quan của chúng ta: ??oĐừng tuyệt vọng tôi ơi đừng tuyệt vọng...???. Cái gì vậy? Thực ra, anh muốn đẩy nỗi tuyệt vọng đến tận cùng của nó. ??oMỗi ngày tôi chọn một niềm vui???, bài ca trông như rất lạc quan, nhưng để ý mà xem, chúng chỉ là một niềm vui ??ophải đạo???, vui cho có. Niềm vui làm sao mà ta có thể chọn mỗi ngày, y như ta chọn áo chọn quần được.
------------------------------------
Có khi mưa ngoài trời là giọt nước mắt em.

V. Thử đọc (và nghe) một vài bản nhạc ưa thích
Biết đâu nguồn cội (Nhịp 2/4, âm giai Đô trưởng, vừa, vui)
1. Em đi qua chuyến đò thấy con trăng đang nằm ngủ - Con sông là quán trọ và trăng tên lãng du
Em đi qua chuyến đò ối a con trăng còn trẻ - Con sông đâu có ngờ ngày kia trăng sẽ già
2. Em đi qua chuyến đò ối a trăng nay đã già - Trăng muôn đời thiếu nợ mà sông không nhớ ra
Em đi qua chuyến đò, lắng nghe con sông nằm kể - Trăng ơi trăng rất tệ, mày đi nhớ chóng về
3. Em đi qua chuyến đò ối a vui như ngày hội - Tôi xin làm quán đợi buồn chân em ghé chơi
Em đi qua chốn này ối a sao em đành vội - Tôi xin làm đá cuội và lăn theo gót hài
4. Tôi vui chơi giữa đời ối a biết đâu nguồn cội - Cây trưa thu bóng dài và tôi thu bóng tối
Tôi vui chơi giữa đời ối a biết đầu nguồn cội - Tôi thu tôi bé lại, làm mưa tan giữa trời
Bản nhạc vui tươi nhí nhảnh nghe như một bản đồng dao. Hát tập thể, có thể vừa hát vừa vỗ tay. Bài ca có bốn phiên khúc, hai phiên khúc đầu đề cập đến Trăng và Sông. Hai phiên khúc sau đề cập đến Tôi và Em. Ba thực thể chính vẫn là Tôi - Em - Cõi thế. Bài hát nêu lên hình tượng đối nghịch giữa Tôi/Em, chủ thể/đối tượng, động/tĩnh, biến dịch/bất biến.
Nguyệt ca (nhịp 2/4, âm giai Mi trưởng, nhẹ nhàng, trữ tình)
1. Từ khi trăng là nguyệt đèn thắp sáng trong tôi - Từ khi trăng là nguyệt em mang tim bối rối
Từ khi trăng là nguyệt tôi như từng cánh diều vui - Từ khi em là nguyệt trong tôi có những mặt trời
Từ đêm khuya khi nắng sớm hay trong những cơn mưa , từ bao la em đã đến xua tan những nghi ngờ
Từ trăng xưa là nguyệt lòng tôi có đôi khi tựa bông hoa vừa mọc hân hoan giây xuống thế
Từ khi trăng là nguyệt tôi nghe đời gõ nhịp ca - Từ khi em là nguyệt cho tôi bóng mát thật là.
2. Từ khi trăng là nguyệt, vườn xưa lá xanh tươi - Đàn chim non lần hạt cho câu kinh bước tới
Từ khi trăng là nguyệt tôi nghe đời vỗ về tôi - Từ khi em là nguyệt câu kinh đã bước vào đời
Từ bao la em đã đến hay em sẽ ra đi vườn năm xưa còn tiếng nói tôi nghe những đêm về
Từ trăng thôi là nguyệt một hôm bỗng nghe ra buồn vui kia là một như quên trong nỗi nhớ
Từ trăng thôi là nguyệt tôi như giọt nắng ngoài kia - Từ em thôi là nguyệt coi như phút đó tình cờ.
3. Từ trăng thôi là nguyệt là trăng với bao la - Từ trăng kia vừa mọc trong tôi không trí nhớ
Từ trăng thôi là nguyệt hôm nao chợt có lời thưa - Rằng em thôi là nguyệt tôi như đứa bé dại khờ
Vườn năm xưa em đã đến nay trăng quá vô vi giọt sương khuya rụng xuống lá như chân ai lần về
Từ trăng thôi là nguyệt mỏi mê đá thôi lăn vườn năm xưa vừa mệt cây đam mê hết nhánh
Từ trăng thôi là nguyệt tôi như đường phố nhiều tên - Từ em thôi là nguyệt tôi xin đứng đó một mình.
Bản nhạc trữ tình, không nhí nhảnh như bản trên. Hát một mình. Vỗ tay theo không hay nhưng thích thì vỗ tay...cũng được. Bài ca có ba đoạn, chứa hai ý chính: Khi trăng là nguyệt (hay em là nguyệt), nghĩa là Em và Tôi gặp nhau, yêu nhau thì...thế và khi trăng không còn là nguyệt (hay em không còn là nguyệt), nghĩa là Em và Tôi xa nhau, thì ...thế. Bài ca nêu lên cái ý: cõi thế biến dịch theo tương quan giữa Em và Tôi và tâm thức vui buồn của Tôi. Từ Tôi mà ra Cõi thế. Tướng tự tâm sinh.
*
Ta để ý, trong một số bản nhạc, Trịnh Công Sơn hay đề cập đến trăng, đến mặt trời. Nhật-nguyệt được xem như biểu tượng của vũ trụ, cõi thế:
- Trên hai vai ta đôi vầng nhật nguyệt
- Nhật nguyệt trên cao ta ngồi dưới thấp
Đâu cũng là trăng. Nhưng trăng trong ??oBiết đâu nguồn cội??? (BĐNC) có tính khách quan. Nó nằm ngoài Tôi. Nó chỉ là một ??otên lãng du???. Nhưng trăng trong ??oNguyệt ca??? (NC) gắn liền với Tôi. Nó tạo thành Cõi thế của Tôi. Nó tạo thành Tôi. Trong BĐNC, trăng chỉ là một đối sánh với Em. Trong NC, trăng là nguyệt, là em, và qua đó, trăng dính liền với Tôi, là điều kiện tồn tại của hiện sinh Tôi, trở thành bản thân Tôi. Sự chuyển biến trăng - nguyệt - em thay đổi thân thế và cảm quan của Tôi. Bởi thế mà trong BĐNC, Tôi ??orong chơi??? giữa đời. Còn trong NC, từ chỗ ??onghe đời vỗ về tôi??? đến chỗ Tôi ??okhông trí nhớ??? để cuối cùng trở thành ??ođứa bé dại khờ???. Trong BĐNC, Tôi sẵn sàng ??olăn theo gót hài??? để rồi ??olàm mưa tan giữa trời???. Còn trong NC, Tôi lại bị phân thân trở thành ??ođường phố nhiều tên??? để rốt cuộc ??ođứng đó một mình???.
Thú vị là ở chỗ, trong BĐNC, cái Tôi trông có vẻ siêu thoát, đầy cảm thức đạo sĩ, trong lúc ở NC, cái Tôi có vẻ phiền trược, dính líu, vướng víu với đời. NC là một thế giới đầy cảm tính, trong đó, Tôi và Em cọ xát nhau. Đó là thế giới của là và thôi là, hiện hữu và phi hiện hữu. Tôi khoái lối sử dụng chữ nghĩa ở đây: trăng - nguyệt - em. Một đánh tráo giữa danh và thực, giữa cái biểu tượng và cái cụ thể. Trăng là nguyệt hay trăng là em? Em là nguyệt hay em là trăng? Nguyệt là em hay nguyệt là trăng? Cái nào thiệt cái nào không thiệt? ...Thực ra thì, ta cảm ngay trăng - nguyệt - em tuy ba mà là một. Ngôn, mà phá ngôn. Lời, mà phá lời.
Cả hai bài tuy khác nhau, nhưng hát lên, ta cảm nhận ngay chất ??othiền ca??? trong khí hậu của bài hát. Nó nằm giữa những giòng chữ, ý nghĩa, hình ảnh và âm thanh. Và đồng thời, nó nằm ngay ngoài chúng. Nhiều ý và hình ảnh xuất hiện thật bất ngờ, bất ngờ đến nỗi, dù nghe đi nghe lại nhiều lần, chúng vẫn có vẻ như vừa mới bật ra đâu đây, chừng một ??osát na??? trước. Và điều lạ hơn nữa, nó có vẻ như ??obật??? từ trong ta mà ra, chứ không phải là từ Trịnh Công Sơn.
Và thêm một bài nữa
Định chấm dứt bài viết ở phần trên, nhưng chợt vừa nghe thêm một bản nhạc trong một cuốn băng do chính giọng Trịnh Công Sơn hát: bài ??oRa đồng giữa ngọ???. Bài hát này cũng nhịp 2/4, giòng nhạc vui tươi, nhí nhảnh, âm giai Fa trưởng. Bài này cũng có tính cách đồng dao, đặc biệt không có Tôi mà cũng chẳng có Em. Chỉ có ba hình tượng: thằng bé, con diều giấy và yêu tinh.
Bài hát giản dị, lặp đi lặp lại một câu chuyện vui. Giữa trưa đứng bóng, một thằng nhỏ (là Tôi, là anh, là em, là con người) mang diều ra thả giữa đồng. Trong khi bay cao, con diều bỗng gặp một khuôn mặt yêu tinh. Thay vì tranh chấp đấu đá, chúng cùng bay lên bay cao giữa thinh không với nhau. Câu chuyện kết thúc đơn giản, rất đơn giản:
Thằng bé xinh xinh ra đồng giữa ngọ
Ngờ đâu hội ngộ tan giữa hư không.
...Tan trong cội nguồn.
Vâng, tan giữa hư không. Cả thằng bé. Cả con diều. Cả khuôn mặt yêu tinh. Cả Em. Cả Tôi. Cả Cõi thế. Tất nhiên, tất cả: tan trong cội nguồn.
Trần Hữu Thục
(7/6/2001 - 9/7/2001)
1. Văn Cao, Lời bạt, ??oTuyển tập những bài ca không năm tháng???, tái bản
lần 4, Nhà xuất bản Âm Nhạc, Việt Nam 1998, tr. 278
2. Nguyễn Xuân Hoàng, ??oSổ tay???, Văn (Cali) 53 &54, số đặc biệt về
Trịnh Công Sơn, tháng 5 & 6/2001, tr. 7
3. Vũ Thư Hiên, ??oThương nhớ Trịnh Công Sơn???, Thế Kỷ 21 (Cali)
số 145, tháng 6/2001, tr. 62
4. Bùi Bảo Trúc, ??oVề Trịnh Công Sơn???, Văn, sđd, tr. 44
5. Phạm Duy, ??oHồi ký Phạm Duy III???, dẫn theo Văn, sđd, tr. 35
6. Văn Cao, Tuyển tập... đã dẫn, tr. 278
7. Phạm Văn Tuấn, ??oVĩnh biệt thi sĩ du ca Trịnh Công Sơn???, Văn, sđd, tr. 26
8. Trịnh Công Sơn, ??oCa khúc mang đến sự cảm thông giữa mọi người???,
Văn, sđd, tr. 150
9. Tô Thùy Yên, ??oMỗi ca khúc như một lời trăn trối???, Văn , sđd, tr. 37
10. Đặng Tiến, ??oTCS, đời và nhạc???, Văn, sđd, tr. 15
11. Bửu Ý, ??oThay lời tựa???, Tuyển tập...đã dẫn, tr. 9
12. Trịnh Công Sơn, ??oDiễm của những ngày xưa???,Văn, sđd, tr. 140
13. Xem ??oMột bài thơ hay của TCS???, Hoàng Ngọc Hiến, dẫn theo
Tạp chí Thơ (Cali) số mùa Xuân 2001, tr. 19-21
14. Trịnh Cung, ??oBi kịch Trịnh Công Sơn???, Văn, sđd, tr. 79
15. Tô Thuỳ Yên, ??oMỗi ca khúc như một lời trăn trối???, Văn, sđd, tr. 38
16. Sương Biên Thùy, ??oThảm kịch của một thiên tài???, bài gửi riêng,
chưa đăng báo
17. Nguyễn Duy, ??oTôi thích làm vua??? (1987), dẫn theo Hợp Lưu 59,
tháng 6 & 7/2001, tr. 63-64)
Để hiểu cái tinh thần ??osống còn??? này, xin trích một vài đoạn trong hai bài hát tiêu biểu thời kỳ này là ??oHuyền thoại mẹ??? và ??oEm ở nông trường, em ra biên giới??? (Cả hai bài đều không có mặt trong Tuyển tập ???Những bài ca không năm tháng???).
??oHuyền thoại mẹ???: Mẹ lội qua con suối - Dưới mưa bom không ngại - Mẹ nhẹ nhàng đưa lối -Tiễn con qua núi đồi...Mẹ về đứng dưới mưa - Che từng căn hầm nhỏ - Xoá sạch vết con về - Mẹ ngồi với cơn mưa... ??oHuyền thoại mẹ??? này thiếu hẳn cái tha thiết và cảm xúc chân thật của ??oHát cho một người nằm xuống???: Vùng trời nào đó anh đã bay qua - Chỉ còn lại đây những sáng bao la - người tình rồi quên , bạn bè rồi xa - ôi tháng năm, những dấu chân là vết bụi mờ...
- ??oEm ở nông trường, em ra biên giới???: ...Xa nông trường ra biên giới, có đôi khi đi không trở lại - Nhưng trong lòng nghe tiếng nói, những gian nan sẽ đo lòng người - Từ biên giới xa, chốn em sương mù, rừng sâu tìm những lối mòn qua - Từng khi nắng mưa, lẫn đêm nằm nhớ màu đất trời quen quá chốn quê nhà - Khi qua rừng, khi qua suối, thấy vui theo bước chân đồng đội - Trong những ngày gian nguy ấy biết bao nhiêu những câu chuyện đời. Bài hát thuộc loại cổ động phong trào, đại loại như ??oTiếng chày trên sóc Bom Bo??? hay ??oBài ca năm tấn???
18. Trịnh Công Sơn, Lời mở, Tuyển tập...đã dẫn, tr. 4
19. Bùi Bảo Trúc, ??oVề Trịnh Công Sơn???, Văn, sđd, tr. 46
20. Bửu Ý, ??oThay lời tựa???, Tuyển tập đd, tr. 6
21. Cao Huy Thuần, ??oBuồn bã với những môi hôn???, Thế Kỷ 21
số 146, tháng 6/2000, tr. 60
22. Cao Huy Thuần, bđd, tr. 61
23. Trịnh Công Sơn, ??oNỗi lòng của tên tuyệt vọng???, Văn, sđd, tr. 137
24. Trịnh Công Sơn, ??oĐể bắt đầu một hồi ức???, Văn, sđd, tr. 139
25. Huỳnh Hữu Ủy, trong Brochure triển lãm tranh Trịnh Cung, Đỗ Quang Em, Trịnh Công Sơn năm 1990 ở Sài Gòn, dẫn theo Hợp Lưu, sđd, tr. 71.
------------------------------------
Có khi mưa ngoài trời là giọt nước mắt em.

noi ve ngon tu cua nhac trinh toi thich nhat la 1 tu ma ong dung rat nhieu DOI hau het cac bai hat cua tcs deu co nhac den tu doi nhung ma toi ko the hieu
doi la gi?
Thống

Như vậy,đúng ra không nên nói là ĐỜI mà nên nói đến THÂN PHẬN ,theo như thiển ý tôi thì nhạc TRỊNH thường nói về thân phận nhiều hơn là đời,dù sao nếu nói đến đời thì rộng quá,cao quá,thân phận dù sao chỉ bó gọn với một con người,một cá thể trong xã hội này thôi,ma đời là vô tận,là vô hình,còn thân phận thì hữu hình,
mỗi người lính nên có ước mơ làm tướng
mối thằng bé nên có ước mơ làm bố

Đúng như vậy, nhạc trịnh trước tiên là tiếng hát về nỗi lòng và thân phận. Cho nên, ca từ trong nhạc trịnh cũng ảnh hưởng nhiều về điều này!!
Về cuộc đời Trịnh đã từng phát biểu<<cuộc sống chẳng là gì cả, nhưng lại rất đáng sống. Vì khi mất đi, không còn được nhìn thấy người khác nữa>>. Bạn à, Trịnh đã suy nghĩ cề cuộc sống như vậy đó.Rồi:<<Với cuộc đời tôi dang ôm 1 nỗi cuồng si bất tận, mỗi đêm tôi nhìn trời để học về lòng bao dung. Nhìn đường đi của kiến đẻ học về lòng nhẫn nại. Sông vãn chảy đời sống, suối vẫn trôi đời suối/. Đời người cũng chỉ đẻ sống và hãy thả trôi đi những nỗi tị hiềm>>
Với những suy nghĩ về cuộc sống như vậy, thì thử hỏi trong các tác phẩm của ông thì ĐỜI sẽ .....Ông đã từng phải tự an ủi mình::Tôi ơi đừng tuyệt vọng.Rùi nhiều nhiều nưa, nói vè ĐỜI trong nhạc Trịnh thì nhiều nhiều lắm bạn ạ.!!!!!
,à mình có câu hỏi đó các bạn nhé theo bạn<<vết lăn trầm>>như trịnh đã nói , thì theo bạn nó có ý nghĩa gì đấy. ai giỏi, giải đáp hộ nào???
------------------------------------
Có khi mưa ngoài trời là giọt nước mắt em.

Sướng nhỉ! Nguyệt Ca được mô tả bằng hẳn một bài phân tích rất chi là dài.
Thân Phận trong nhạc Trịnh thật là khó mà cắt nghĩa khúc chiết. Mảng Thân Phận mang tính triết học thật là huyền diệu. Nhưng không có nghĩa là nó không thể giải thích. Nó vẫn có một cứu cánh để chúng ta có thể thấu hiểu. Hãy thử kiếm cuốn Phật Học Tinh Hoa để tham khảo. Và mọi thứ trong nhạc Trịnh sẽ trở nên thật là rõ ràng....
Đừng câu bài, tôi ơi, đừng câu bài...
Câu Bống thôi...
Thì thôi đi câu Bống!