Trao đổi kinh nghiệm dịch Pháp-Việt

Chờ mãi không thấy thiện chí của ai cả, đành tự tóm tắt bằng lời vậy.
Model cấu thành phát ngôn (speech production model) của Levelt (1993, 1999) bao gồm :
5 bộ phận tách biệt (5 components) :
+ bộ phận cấu thành khái niệm (conceptualizer)
+ bộ phận tìm kiếm các từ tương ứng với các khái niệm (formulator)
+ bộ phận phát âm (articulator)
+ bộ phận thâu nhận âm (au***ion)
+ bộ phận phân tích nội dung của âm nhận được (speech comprehension system)
và
những nguồn cung cấp kiến thức (sources of knowledge) :
+ từ điển nằm trong não (lexicon / dictionnaire mental) chứa đựng những từ bao gồm mặt hình thái (morphologie), ngữ âm (phonologie), ngữ nghĩa (sémantique) và ngữ pháp (syntaxique) của chúng.
+những mô hình giao tiếp (discourse model)
+những hiểu biết về các tình huống giao tiếp (situation knowledge)
+những hiểu biết tổng hợp khác (encyclopedia)
+ ...
Khởi đầu luôn là một ý tưởng nào đó (message). Ý tưởng này được hình thành trong bộ phận Conceptualizer dưới dạng các khái niệm (concepts). Lúc này, ý tưởng tồn tại dưới dạng tiền ngôn ngữ và bị chi phối bởi hệ thống những hiểu biết của người nói về mô hình giao tiếp, về tình huống giao tiếp và về những hệ thống giá trị mà anh ta theo đuổi, etc.
Ý tưởng tiền ngôn ngữ này được chuyển đến bộ phận Formulator. Ở đây, sẽ xảy ra các quá trình tìm kiếm trong Lexicon những từ (lexèmes) tương ứng để diễn đạt ý tưởng. Sự tìm kiếm từ này được thực hiện trên 4 bình diện : ngữ âm, hình thái, ngữ nghĩa và ngữ pháp. Cuối cùng, Formulazer sẽ cho ra output là những câu, mà có người gọi là câu nói ẩn / ngầm bên trong não (internal speech). Như vậy, đến giai đoạn này, thì ý tưởng tồn tại dưới dạng ngôn ngữ.
Đến đây, tớ xin mở một ngoặc nhỏ. Rõ ràng là nếu Lexicom của bạn phong phú và cho phép diễn đạt chính xác ý tưởng ban đầu thì chắc chắn rằng quá trình biến suy nghĩ thành lời sẽ diễn ra suôn sẻ và nhanh chóng. Điều này giải thích lý do tại sao Phan Ngọc đã từng nói rằng ông ấy thường suy nghĩ bằng tiếng pháp để sau đó mới việt ra bằng tiếng việt. Đơn giản vì các hiện tượng thì, thời và thức trong tiếng pháp luôn nghiêm ngặt hơn trong tiếng việt.
Ngoài ra, hẳn nhiều người đã gặp trường hợp là mình biết rõ điều đấy là điều gì (hiểu biết dưới dạng concepts), nhưng không làm sao gọi tên nó ra được (bởi vì quá trình chuyển ý tưởng đến bộ phận Formulator đã bị đứt đoạn, một trong những nguyên nhân là mệt mỏi). Đóng ngoặc.
Sau khi câu được hình thành trong bộ phận Formulator, nó sẽ được chuyển đến bộ phận Articulator. Ở đây, những thông tin trên bình diện ngữ âm của câu sẽ được đem ra phân tích, để chuyển câu thành lời nói (speech).
Khi lời nói được phát ra (input), nó được bộ phận thâu âm (au***ion) thâu ngay lại. Hiểu nôm na là chúng ta nghe chính những điều mà chúng ta vừa nói ra (auto-input). Thông tin lấy vào sẽ được phân tích lại lần nữa trong bộ phận phân tích nội dung của lời nói (speech comprehension system). Bộ phận này được liên kết với Lexicom. Kết quả của quá trình phân tích này sẽ được chuyển lại lên Conceptualizez, để từ đó có thể điều chỉnh những concepts sao cho phù hợp với ý định muốn trình bày.
Trước đây, tớ được học hết về các quá trình xử lý phát âm (phonétique articulatoire) và thâu âm (phonétique au***ive). Nhưng, thật xấu hổ phải thú nhận rằng đến giờ thì quên sạch. Tìm mãi chẳng có cái cớ hay ho nào để có động lực tìm đọc lại chúng cả.

Có vẻ khó nhể? Tôi không hiểu lắm nên chỉ bàn mấy câu về phát ngôn của ông Phan Ngọc thôi.
Tôi nghĩ khi phát ngôn như thế mà ông Ngọc đã đi đường tắt, bỏ qua không nói đến một ngôn ngữ trung gian, cái mà tôi đã giới thiệu qua cụm từ ''language of thought'' hay ''mentalese''. Qua ngôn ngữ (như chúng ta sử dụng hàng ngày) và các giác quan, chúng ta có thể phản ánh thế giới. Những sản phẩm phản ánh đó được lưu lại trên não và chúng chính là công cụ để chúng ta tư duy. Ông Ngọc nếu giỏi tiếng Pháp thì ông sẽ có nhiều sản phẩm phản ánh bằng tiếng Pháp, ông Ngọc nếu sống ở Pháp, sẽ nhìn thấy nhiều cái lạ, nếm được nhiều cái lạ nghe thấy những âm thanh lạ, sờ thấy những vật lạ, (rất nhiều khả năng ông cũng không thể diễn đạt bằng tiếng Pháp những trải nghiệm đó, giống như mọi ngưòi Pháp hay rộng hơn là tất cả chúng ta) thì ông sẽ có nhiều sản phẩm phản ánh mà những ngưòi khác không sống ở Pháp không có. Vì ông có nhiều sản phẩm phản ánh mang chất Pháp như vậy nên ông đã lầm tưởng là ông tư duy bằng tiếng Pháp tốt hơn tiếng Việt.

Tôi lại thấy rất rõ ràng, có lẽ do tôi đang có cái hình ảnh của model đấy trong não. Vấn đề đặt ra là phải kiểm chứng nó bằng các nghiên cứu quan sát hay thực nghiệm hoặc áp dụng vào lĩnh vực khác như thế nào. Thực sự là model này rất được sính hiện nay.
Cái mà yeungon gọi là ''''language of thought'''' hay ''''mentalese'''' có thể được xếp vào sources of knowledge trong model của Levelt.

Được yeungon sửa chữa / chuyển vào 00:57 ngày 02/12/2005

Chính xác hơn thì có lẽ nên gọi là đầu vào (inputs) của hoạt động tư duy.

Thực ra mấy thuật ngữ kia là do các cao nhân khác đặt ra, yeungon chỉ nhắc lại thôi. Tìm trên mạng ra có cả núi!!!!