Từ chỉ loại trong tiếng Việt

Từ chỉ loại trong tiếng Việt

Cái đám từ này (con, cái, chiếc, cuốn, quyển, sự, việc nỗi, niềm, ...) chắc ai cũng biết nhưng dùng thế nào và nhất là tại sao lại dùng như vậy thì không hề đơn giản.

Tại sao lại gọi là con thuyền, con dao, con cá, con thoi, con chữ, con xe, ... nhưng không nói con bút, con nhà, con bàn phím, ...?

Tại sao không ai nói cái sách hay chiếc sách (trừ ngưòi nước ngoài mới học tiếng Việt, trẻ em học nói, người dân tộc thiểu số, người bị bệnh liên quan đến ngôn ngữ) mà lại phải nói cuốn/quyển sách?

Tại sao nói niềm vui, niềm hạnh phúc, nhưng lại phải nói nõi buồn, nỗi đau? Phải chăng niềm có ý tốt còn nỗi có ý không tốt?

Con cá thì dễ hiểu rồi: tên động vật, cũng như ta nói: con khỉ, con mèo, con chim, con chó, con thỏ, con rùa, con rắn ...v v. Chữ con có nghĩa đầu tiên là động vật mà.
Sau đó những cái gì nhỏ nhỏ, xinh xinh hay được gọi con nốt: con chữ, con xe (trong cờ tướng, cũng như con tốt, con vua (!), con pháo, con tượng ...), con ốc (vít), con thoi v vv Không biết con dao có thuộc loại này không ...

Như vậy không thể nói con nhà, con bàn phím vì chắc người ta cho là to quá, mà cái gì là con thì cũng ... con con. Cũng không nói con bút vì đã dùng cây bút (có lẽ vì cái bút nhìn giống thực vật hơn động vật chăng ???).
Không nói chiếc sách bởi vì sách gồm nhiều tờ tạo thành, mà chiếc hàm ý một tờ: chiếc lá ...
Theo tớ thì niềm nhẹ nhàng, thanh thoát hơn nỗi. Bác thử so sánh niềm nhớ và nỗi nhớ, niềm đau và nỗi đau xem sao ...

Theo tớ thì chưa đúng. Người ta vẫn dùng con với những thứ to tướng mà. Ví dụ con xe (máy), con thuyền, con đò, con tàu. ...
Hay ta hãy thử thống kê những danh từ dùng con xem nào.
con mèo (chỉ động vật)
con xe, con tốt, con pháo
con đò con thuyền, con tàu
con Dream, con A-còng
con giống (cây cối)
con Tuyết (chỉ nữ giới), con ca-ve
con chữ
Tớ chứ nghe thấy niềm nhớ bao giờ.

Việc dùng con cho con đò, con tàu, con thuyền, thậm chí con Dream, theo tớ chẳng qua lúc ban đầu là một ẩn dụ, về sau quen nên dùng luôn.
Ẩn dụ nằm ở chỗ những từ này toàn chỉ các phương tiện giao thông - tức là những thứ di chuyển. Mà di chuyển là một đặc tính của động vật, cho nên mới ví thuyền, ghe ... là những con.

Tớ thì thấy còn nhiều cái nhỏ nhỏ xinh xinh lắm nhưng người ta có gọi là con đâu esu. Ví dụ: cái kim, cái kéo, cái cúc áo, cái đinh, chiếc bánh, cái kẹo... (lại nảy thêm vấn đề rồi đây: khi nào thì chiếc khi nào thì cái?)
Giả thuyết của cậu về ẩn dụ với các PTGThông biết di chuyển là có vẻ đúng nhưng lại chỉ đúng với những từ cup79 nêu ra thôi. Ý tớ là nó không có tác dụng khái quát. Thứ nhất, còn nhiều thức khác cũng gọi là con nhưng không phải phương tiện giao thông như con Samsung (TV), con Hitachi (tủ lạnh), con pentium IV, con sào, con sóng, con nước... (bây giờ nhiều người lại còn dùng từ quả nữa: Nhà lão ấy có quả Sony ngon lắm.) Thứ hai cũng có phuơng tiện gaio thông mà lại không thấy ai gọi là con. Tớ nghe người ta gọi con tàu, con thuyền, con xe, con đò chứ chưa thấy ai gọi con ghe, con xuồng, con phà, con bè, con mảng, ... bao giờ cả. Cậu thử xem nhé.

Đã vậy ta phải phân tích cặn kẽ từng trường hợp thôi.
(1) Con pháo, con xe cũng như các quân cờ khác: đó không chỉ là những vật nhỏ nhỏ, xinh xinh, mà còn là các thành phần di chuyển ngang dọc trên một bàn cờ, ăn lẫn nhau ... Vì vậy gọi là con cũng khá hợp lý. Hơn nữa, chúng ta thấy con tốt, con tượng giống con chữ ở chỗ chúng đều là thành phần của một bộ, một tập hợp mà trong đó các thành phần có quan hệ mật thiết với nhau, có thứ tự trên dưới, hệ thống tổ chức (con cờ với bộ cờ, con chữ với bảng chữ cái, con bài với bộ bài ...). Do đó nảy sinh sự tương tự giữa tập hợp và bầy đàn, từ đó ra giữa thành phần và ... con. Những thứ con con khác không có các đặc điểm kể trên, nên chắc không được gọi là con.
(2) Con giống nhất định ban đầu chỉ được áp dụng cho động vật, sau vì tương tự nên dùng cho thực vật.
(3) Con để chỉ con gái là một cách dùng riêng. Không dám bàn tới ở đây.
(4) Về mấy "con" như Samsung, Hitachi, Pentium ... ,có thể nói là đa số mấy từ thuộc loại này chỉ máy móc. Mà máy móc thì có một cơ chế hoạt động, cho nên cũng có thể được ví như con .... Còn quả thì nói thiệt là tớ chịu ...
Nói chung thì cái gì trong ngôn ngữ cũng ít nhiều phụ thuộc vào thói quen, cho nên cũng phải có ngoại lệ. Tớ không dám giải thích vì sao không nói con bè, con mảng ...
Mấy từ chỉ loại kia thì để xem lại đã nhé !!!

Người ta còn nói: con đường, phải chăng cũng vì con đường "đi" từ nơi này đến nơi nọ ?

Thử phân biệt cái với chiếc đi, esu.
cái kẹo
chiếc kẹo
cái máy tính
chiếc máy tính
cái tăm
chiếc tăm (?)
cái xe
chiếc xe
cái nhà
chiếc nhà (?)
Được yeungon sửa chữa / chuyển vào 18:45 ngày 01/06/2004

Thử phân biệt nhá !
Cái là chỉ đồ vật thường có hình khối, còn chiếc chỉ những thứ mỏng mỏng, có dạng tấm và khá nhỏ. Cho nên nói: chiếc lá, chiếc chiếu, chiếc bảng con ... Không nói chiếc nhà mà phải nói cái nhà vì lý do trên. Không nói chiếc bảng có lẽ vì to quá.
Vì một lý do tớ không rõ , các phương tiện giao thông cũng hay được gọi là chiếc: chiếc thuyền, chiếc ghe, chiếc xe, chiếc máy bay, chiếc phi thuyền, chiếc tàu, chiếc xe đạp ... Về cách dùng này, có thể nghĩ là chiếc hàm ý những thứ "đơn độc, độc lập", do tớ liên tưởng đến từ chích của tiếng Hán. Hơn nữa, việc di chuyển của các phương tiện giao thông cũng tăng mạnh thêm ý độc lập.
Sau này, còn có hiện tượng mỗi khi dùng cái thấy hơi thô thô, nhất là trong báo chí, người ta hay dùng chiếc để thế ... Do nói cái giày, cái bánh xe, cái máy vi tính, cái kẹo ... nghe không thuận tai (giống văn nói quá ??), người ta hay có khuynh hướng đổi thành chiếc giày, chiếc bánh xe, chiếc máy vi tính, chiếc kẹo...
Không biết là có nói chiếc tăm hay không, nhưng cây tăm thì phổ biến rồi, vì cái này không có hình tấm, mà có hình que -> cây. Cũng như cây gậy, cây cột ...
Không biết nói sơ sơ vậy có ổn chưa nhỉ ...

Tôi thấy chưa ổn. Ví dụ cái gương, cái mẹt, cái sàng, cũng mong mỏng đấy chứ. Với từ nhà thì dùng cái nhà được nhưng chiếc nhà thì đúng là hơi chướng tai thật, nhưng có lẽ không phải vì lý do như bạn nêu ra mà biết đâu vì nhà đã có từ chỉ loại dành riêng cho nó là căn nhà, ngôi nhà, toà nhà. Như vậy cái là từ chỉ loại tổng quát hơn so với ngôi, căn, toà . (Lại nảy sinh thêm thắc mắc: chúng ta nói ngôi nhà, ngôi mộ thì được nhưng không ai nói toà mộ hay căn mộ cả. Cũng vậy nói nấm mộ thì được chứ không thể nói nấm nhà. Tại sao vậy nhỉ?)
Có khi hướng đi khả quan hơn là thống kê xem cái dùng vói những thứ nào, chiếc dùng với những thứ nào, ngôi dùng với những thứ nào, vv. chứ khó mà trả lời chính xác được tại sao lại không thể dùng.
Cây tăm là tiếng miền Nam. Miền Bắc thì cái/chiếc/que tăm đều ổn esu ạ.

Cái này tôi chưa rõ. Bác giải thích thêm nhé.

Đúng rồi. Tôi cũng thấy dùng cái không trang trọng bằng dùng chiếc. Chúng ta nói cái xe/nhà/ghế/... chết tiệt ấy chứ không nói chiếc ... chết tiệt. Tôi không chắc nhưng cảm thấy dùng cái thì vật đó có linh hồn hơn, giống như được nhân cách hoá ấy. Chúng ta nói cái thằng chết tiệt ấy/cái con mẹ mìn ấy chứ không dùng chiếc được. Chúng ta cũng nói cái gọi là vũ khí giết người hàng loạt ở I rắc/ không thể hoãn cái sự sung sướng lại chứ không thể dùng chiếc được. Kết luận nhỏ ở đây là: cái có thể dùng với cả người và vật và sự vật có hồn, có ý thoải mái bỗ bã không trang trọng dùng nhiều trong khẩu ngữ nhưng chiếc thì chỉ dùng với đồ vật cụ thể vô hồn mà thôi. Nếu để ý sẽ thấy trẻ em dùng cái là chính chứ chiếc thì rất ít. Có lẽ chúng nó học cái trước khi học chiếc. Nếu đúng như vậy thì đó cũng là bằng chứng cái khái quát hơn chiếc như đã nói ở trên.
Được yeungon sửa chữa / chuyển vào 23:26 ngày 05/06/2004