Tùy Bút Bùi Thụy Đào Nguyên

Gửi tấm lòng về quê ngoại : Cái Răng
Cái Răng, trước ngày 2 tháng 1 năm 2004 là một thị trấn trung tâm hành chánh & kinh tế của huyện Châu Thành , tỉnh Hậu Giang. Sau ngày này, Cái Răng cũng vẫn vai trò trên nhưng là của quận Cái Răng, Tp Cần Thơ trực thuộc trung ương, theo nghị định của chính phủ ban hành vào ngày tháng vừa nêu.
Quận Cái Răng sau khi được thành lập có 6.253,43 ha diện tích tự nhiên và 74.942 nhân khẩu; có 7 đơn vị hành chính trực thuộc gồm các phường: Lê Bình, Thường Thạnh, Phú Thứ, Tân Phú, Ba Láng, Hưng Phú, Hưng Thạnh.
I.Vài tư liệu có liên quan đến Cái Răng xưa:
Sách Lịch sử khẩn hoang miền Nam, nxb Văn Nghệ Tp năm 1994, nhà văn Sơn Nam viết:
-Vùng Cái Răng trở thành làng vào đời Minh Mạng rồi phát triển thêm.Năm Minh Mạng thứ 15 (1834), làng Thường Thạnh tăng thêm dân cư, tách ra một làng mới tên Trường Thạnh?(tr.77)
-Làng Trường Thạnh tách ra từ làng Thường Thạnh do 2 người đứng đơn.Làng tân lập này gồm 8 người dân lậu và một niên lão 67 tuổi.Họ chịu đóng thuế 5 khoảnh đất, hạng Sơn điền (mức thuế nhẹ)
- Khi Pháp đến, vùng Ba Láng, nhánh của rạch Cần Thơ (tức rạch Cái Răng) là nơi khởi nghĩa của Đinh Sâm.Tuy ông này thất bại nhưng vào tháng 3 dương lịch 1870, chừng 200 nghĩa quân tụ tập lại ăn tiệc, chuẩn bị đánh tòa tham biện Cần Thơ.Thực dân phát hiện kịp, bắt giam 111 người,trong số này chừng 55 người mà thực dân cho là nguy hiểm bị đề nghị đày ra Côn Nôn hoặc đảo Re?Tunion.Tham biện lúc bấy giờ là Alexandre dùng dân địa phương làm xâu, cất nhà chung quanh nhà ***g chợ (chỉ chợ Cái Răng) để bán hoặc cho mướn lại (Tr.269)
-Tài liệu của E.Deschaseaux ghi chép: năm 1854, một đội khoảng 50 người dân lậu xin khẩn 2 khoảnh đất tổng cộng là 200 mẫu của làng Thường Thạnh ( Cái Răng). Đội trưởng Nguyễn Văn Tấn đứng đơn?Đơn này có quan tổng đốc An Hà phê.(tr.102-103)
-Lúa từ phía Rạch Giá theo kinh Xà No chở ra chợ Cái Răng, do người Huê kiều mua về, mướn nhà máy xay ra gạo tại chỗ trước khi đem về Chợ Lớn mà xuất cảng.Nhờ đó, chợ Cái Răng trở thành kho lúa gạo to lớn với nhiều dịch vụ mua bán mà người Huê kiều thao túng...Năm 1908, chợ đã sung túc đến mức hương chức hội tề sở mua cái sườn nhà chợ khác to, chắc chắn hơn. Và đầu năm 1911, nhiều người bày ra sáng kiến lập chành (nơi thu gom hàng hóa), thoạt tiên chành cất bằng lá.Và cũng năm này công ty Asiatic Petroleum xin cất câu cầu sắt dài 15 mét tại bến Cái Răng cho tàu cặp bến dễ dàng hơn.(trích tài liệu lưu trữ của văn khố tỉnh Cần Thơ).
Tôi nói thêm, trước 1975, cầu bị đặt bom mìn phá hỏng đôi lần, nay nó chỉ còn mấy đoạn sắt han rỉ nằm buồn thiu kề cận một cây cầu bê tông rộng, xe cộ lúc nào cũng qua lại như mắc cửi?
-Cái Răng là nơi đất tốt, đông dân cư, được lập làng từ thời Minh Mạng. Khoảng 1889 ?" 1890 người Pháp cho đào tại đây một con kinh, lúc đầu chưa có tên sau đó đặt là rạch Cái Răng.
Về mặt quản lý hành chính,đầu tiên Tòa Bố tỉnh Cần Thơ đặt tại Trà Ôn (làng Thiện Mỹ, tổng Bình Lễ), nhưng chỉ được một năm thì dời về đặt ở Cái Răng (làng Thường Thạnh, tổng Định Bảo). Sau, do Nghị định của Soái phủ Nam Kỳ ngày 23-2-1876 vùng Phong Phú lập thành tỉnh Cần Thơ, tỉnh lỵ đặt tại đây. Từ đó Trà Ôn và Cái Răng trở thành quận.
-Làng Thường Thạnh thuộc quận Cái Răng là quê ngoại của người soạn bài này. Hiện nay, nếu có dịp ghé thăm chợ Cái Răng các bạn sẽ thấy nơi này vẫn còn vài ngôi đình chùa, nhiều dãy phố xá xưa kiểu Tây, kiểu Tàu .Chọn một chỗ ngồi nơi ven sông mát mẻ, ngắm xuồng ghe chở đầy ắp hoa trái xuôi ngược rồi thưởng thức món mì sợi, bánh bao, xíu mại khô do chính người Hoa khéo tay chế biến?chắc chắn sẽ gợi nhiều nỗi niềm cho những bạn có tấm lòng hoài cổ...

Trước đây, nơi chốn này nổi tiếng về nghề dệt chiếu lát & về cam quýt nhưng ngày nay tất cả đã không còn; vì ?ođô thị hóa? nhanh và vì:
?oTôi nghe đâu mấy năm trước quýt được mùa, được giá ; nhiều hộ đã sắm được xe gắn máy , tivi?Mấy năm gần đây chén cơm của họ khá bấp bênh do giá thuốc sâu, phân bón vùn vụt tăng cao, nguồn nước tưới bị ô nhiễm và sâu ?ovẽ bùa? kháng thuốc nên chồi lá cứ vàng úa , quăn queo, hoa trổ rồi lại rụng, lũ kiến vàng lũ lượt bỏ đi . Đến khi vào mùa vụ thì quýt hồng không sao cạnh tranh nổi với lê, táo nhập nên giá cả rẻ như bèo, như cho??
(Trích một đoạn bài Xóm Quýt, quê xa do tôi viết, để các bạn dễ hình dung)
- Ở ngay đầu doi làng này, còn một ngôi đình bề thế; nghe đâu khi xưa nó rất đẹp đẽ .Giờ đây đình đang bị hư hại trầm trọng, nếu không sớm trùng tu Tp Cần Thơ sẽ mất đi một di tích rất có giá trị.
II.Vì sao có tên gọi Cái Răng ? :
Cụ Vương Hồng Sển có ghi trong sách Tự vị tiếng Việt miền Nam (Nhà xuất bản Văn hóa, 1993) ở mục từ ?oCái Răng?, trang 98:
?oCà ràng? ( karan) hình thù như con số 8 để nằm, một đầu là ba ông Táo lú đầu lên cao để đội nồi ơ siêu trách, còn một đầu kia nắn cái bụng chang bang dài dài vừa vặn với cây củi chụm, bụng này chứa được tro nhiều không rơi rớt ra ngoài, lại ấm cúng che kín gió, mau chín mau sôi.
Truy nguyên ra, trong sách Pháp, Le Cisbassac chẳng hạn, và nhiều sách khác đã có từ lâu vẫn ghi:
?oKrôk kran: rạch Cái Răng, nay cứ lấy điển này làm chắc, một đàng khác hỏi thăm người cố cựu bản xứ thuật rằng ngày xưa, không biết từ đời nào, nguyên người Thổ (Cơ Me) ở Xà Tón (Tri Tôn) chuyên làm nồi đất và ?okaran? chất đầy mui ghe lớn rồi thả theo sông cái đến đậu ghe nơi chỗ này để bán, năm này qua năm nọ, chầy ngày người mình phát âm ?okaran? biến ra ?oCái Răng? rồi trở nên địa danh thiệt thọ của chỗ này luôn.

III. Nói thêm về Cà Ràng:
1/Cà ràng thuộc văn hóa Óc Eo:
Thật ra chiếc cà ràng đã từng có mặt trên vùng đất này khoảng 1.500 ?" 2.000 năm (thế kỷ I đến thế kỷ VI).
Chủ nhân của nó là cư dân thuộc nền văn hóa cổ ở Đồng bằng sông Cửu Long, bởi qua khai quật những di chỉ khảo cổ ở nhiều nơi trong vùng, thí dụ như kết quả khai quật khảo cổ học tại Gò Tháp (huyện Tháp Mười, Đồng Tháp) năm 2000 vừa qua, người ta đã bắt gặp hàng vạn hiện vật, đa phần là những mảnh gốm bể, trong đó nhiều nhất là mảnh bể cà ràng, vòi ấm (siêu), nồi, tô chén, chum vại, lu hũ...
Theo các nhà khảo cổ thì cà ràng và ấm siêu là hiện vật đặc trưng của nền văn hóa Óc Eo, thuộc vương quốc Phù Nam. Vậy thì, chiếc cà ràng mà ngày nay đang dần biến mất, đã là vật dụng thân thiết trong sinh hoạt đời sống con người từ hàng ngàn năm trước.
Và nó cũng là dấu ấn khó phai của cuộc sống khẩn hoang của cha ông từ hơn ba trăm năm trước: vì Cà Ràng sử dụng thật tiện lợi đặc biệt là với người sống nghề sông nước, rày đây mai đó? Chỉ cần một cái cà ràng đặt trên ghe, xuồng là người ta có thể thoải mái vừa nấu vừa nướng cùng một lúc. Phần trước cà ràng, nơi có lửa ngọn thì nấu, phần sau đuôi cà ràng, người ta cào than để nướng....

2/Nói sơ cách làm Cà Ràng:
Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Hữu Hiệp : Đất làm gốm thường được khai thác dưới chân núi Nam Quy.Theo bà con Khmer thì ở Tri Tôn chỉ có đất ở ven núi Nam Quy mới làm được đồ gốm tốt.(ở Hòn Đất thuộc Kiên Giang cũng có sản xuất thứ gốm này, nhưng tôi thấy người khơ-me ở đây, ngoài Cà Ràng, họ còn làm ?oCà Om? (hình dáng giống như trái bí đỏ lớn, dùng chứa nước sinh hoạt?Người soạn viết thêm)
Cà Ràng vốn là tiếng Khmer, tên gọi một loại bếp lò độc đáo vừa bao gồm nơi nấu với 3 ông táo, gắn với một thân đáy chịu lửa hình số 8 dùng đun củi, cời than. Bếp nấu cà ràng khá linh hoạt, có thể để trên sàn nhà bằng tre nứa, ván gỗ; có thể để ngay trên ghe thuyền mà không sợ bị cháy mặt sàn, gọn nhẹ và dễ di chuyển.
Muốn có một cái cà ràng hoặc lò đất, người ta lấy ba phần đất sét trộn với bảy phần trấu, nắn theo kiểu ước chừng trước khi phơi. Bởi sản phẩm không có khuôn nên làm cho giống nhau về hình dáng và kích cỡ là điều không đơn giản. Sản phẩm hoàn thành, sau khi dùng cây đập cho đều và láng, phơi chừng 4-5 nắng tốt thì khô. Mùa mưa cà ràng ?omộc? phải để trong mát chừng một tháng, sau đó có thể đưa vô lò hầm ba ngày mới có sản phẩm. Đây cũng là kỹ thuật làm gốm khá nguyên thuỷ còn được lưu truyền ở số nơi trong các dân tộc trong nước .
IV.Chợ nổi Cái Răng:
?oÐến Cần Thơ mà chưa đi chợ nổi Cái Răng, thì kể như chưa biết về đất Tây Ðô này!?
Cái Răng là một trong những chợ trên sông nổi tiếng ở miền Tây Nam Bộ. Chợ chuyên mua bán các loại trái cây, nông sản của vùng. Sáng sáng, hàng trăm chếc thuyền lớn bé đậu san sát. Khác với chợ phiên trên bờ, chợ nổi trên sông ở miệt này có chiêu ?otiếp thị? hết sức độc đáo là người bán hàng không rao hàng bằng lời mà dùng cây sào cắm trước mũi ghe ( hoặc ở bến sông ngay trước kho vựa, trước cửa nhà?) rồi treo những món hàng hóa cần bán lên cây sào đó.
Cây sào được gọi là ?ocây bẹo?, việc buộc sản phẩm lên ?ocây bẹo? gọi là ?otreo bẹo?. Có những cây bẹo cao khoảng 7 - 8 mét buộc hơn chục thứ trái, từ bầu bí các loại đến dưa leo, củ hành, củ sắn, khoai mì, khoai lang vv?Vậy là không cần phải rao hàng như các chợ trên đất liền (thực tế cũng không thể rao khi tiếng sóng, tiếng máy nổ liên tục, và khó có thể áp mạn với xuồng khác để xem bán hàng gì).

Do nhu cầu của người đi chợ nên không chỉ có các xuồng trái cây, nông sản phẩm mà còn có nhiều loại dịch vụ khác: phở, hủ tiếu, cà phê, quán nhậu nổi? Các xuồng dịch vụ (thường là thuyền nhỏ) len lỏi rất thiện nghệ áp mạn phục vụ khách đi chợ tận tình và chu đáo, ngay cả khi sóng rập rình.
Chợ Cái Răng thường họp khá sớm, thường từ lúc mờ sáng và đến khoảng 8, 9 giờ thì vãn. Những ghe bầu lớn thường chuyên thu mua trái cây để chở đi các nơi, kể cả sang Cam-pu-chia và Trung Quốc. Lại cũng có những ghe bầu chở các mặt hàng khác cung cấp cho bà con miệt vườn như xăng dầu, muối mắm, thuốc tây, bánh kẹo, quần áo trẻ con, nhu yếu phẩm? Sự độc đáo của chợ nổi đã để lại nhiều ấn tượng thật thú vị cho du khách trong & ngoài nước?
(theo web Du lịch Cần Thơ)
V.Giới thiệu một món ăn ?ođặc sản? của quê hương:
Theo Báo Cần Thơ : Nằm ẩn khuất trong "xó" chợ Cái Răng, Cần Thơ, nhưng quán bún tôm khô này vẫn luôn tấp nập thực khách. 9-10 bàn trong lòng căn nhà khá chật hẹp nên không đủ chỗ tiếp tất cả khách. Đến trễ, người ta phải ngồi mấy quán cà phê gần đó "ăn nhờ".
Bán từ chục năm nay, bún tôm khô đã trở thành thương hiệu được nhiều người ưa thích. Tô bún chẳng có gì ngoài mớ tôm khô xào mỡ nấu lấy nước lèo, vài miếng tiết lợn, da lợn cùng một miếng chả được làm từ tôm khô trộn hột vịt đánh nhuyễn chiên vàng. Ăn kèm với tô bún là đĩa rau muống chẻ nhỏ xanh mướt, giòn rụm; một ít giá sống trắng tinh, ngòn ngọt vị đậu xanh; vài cọng húng cây thơm tho mùi đất đai quê nhà.
Nếu là người thích ăn cay thì chén ớt băm đỏ sậm đang chờ bạn. Ngoài ra còn có chén nhỏ đựng mắm ruốc để tạo thêm hương vị độc đáo, đậm đà của tô bún. Nếu bạn thích, có thể kêu thêm bát nước súp có một ít tôm khô hoặc thêm một bát tiết chín. Cứ vậy mà người ta sung sướng thưởng thức vị ngọt của các thứ thực phẩm trong tô bún trong một không khí ồn ào của những người phụ nữ đi chợ, những người đàn ông "dằn cho ấm bụng" trước khi kêu một ly cà phê đen ngọt đắng trong cổ họng.
Món ăn giông giống bún riêu của người Bắc này được chị Dương Thị Ngọc Phượng "biến tấu" theo suy nghĩ của mình không ngờ được thực khách địa phương hoan nghênh quá cỡ. "Tiếng lành đồn xa", khách từ quận Ninh Kiều cũng đổ đường tới đây ăn sáng. Món ăn sạch sẽ, giá lại rẻ, chỉ 5.000 đồng/tô, gọi thêm bát nước súp và tôm khô thêm 3.000 đồng.
Mỗi ngày, quán bán từ 6 giờ tới 9-10h sáng hết hàng.
Địa chỉ: Chợ Cái Răng, số 35/4, đường Lý Thường Kiệt, phường Lê Bình, quận Cái Răng, thành phố Cần Thơ.
VI.Vài câu thơ, câu hát xưa nói về Cái Răng :
Năm 1897, toàn Cần Thơ có 10 chợ thì Cái Răng là một số chợ ấy.Nhờ có đường bộ rộng rãi, đường sông lưu thông dễ dàng nên hoạt động mua bán phát triển mạnh. Vì vậy ở đây sớm có chành lúa, nhà máy xay xát quy mô, đủ khả năng tiếp nhận lúa toàn cả miền Tây để chế biến chuyển về Chợ Lớn xuất khẩu?.
Và vì bán đủ các mặt hàng nông lâm thủy sản nên trước đây nó được xem là chợ chánh, sầm uất hơn cả chợ Cần Thơ, lỵ sở huyện Phong Phú (lúc bấy giờ thuộc làng Tân An, tổng Định Bảo).
Sách Nam Kỳ phong tục nhơn vật diễn ca của Nguyễn Liên Phong, năm 1909 mô tả:
Chợ Cái Răng xứ hào hoa
Phố lầu hai dãy xinh đà quá xinh
Có trường hát cất rộng thinh
Để khi hứng cảnh thích tình xướng ca
Từ lâu, trong dân gian còn có câu hát huê tình:
Cái Răng, Ba Láng, Vàm Xáng, Xà No
Có thương em, anh mua cho một chiếc đò
Để em lên xuống thăm dò ý anh!
Và câu hát cũ ghi lại dấu ấn xứ ?ocả cơm lớn tiền? này:
Cái Răng, Ba Láng, Vàm Xáng, Phong Điền
Anh có thương em thì cho bạc cho tiền,
đừng cho lúa gạo xóm giềng cười chê?
vv?

Bùi Thụy Đào Nguyên, soạn
Đính kèm 2 ảnh:

Ảnh chợ nổi Cái Răng
Được rongxanhag sửa chữa / chuyển vào 09:30 ngày 15/07/2007
Ảnh nơi sản xuất ?ocà ràng?
Được rongxanhag sửa chữa / chuyển vào 09:33 ngày 15/07/2007

Tống Thị Quyên

Một Bi Kịch Chốn Vương Triều Nguyễn
I Mở đầu bi kịch :
Nguyễn Phúc Cảnh (NPC), 4 tuổi phải rời mẹ cha, rời quê hương, theo Giám mục Bá -đa -lộc sang Pháp. Rồi Cảnh ăn ở chung với Đức Cha này & được giáo dục y như một chủng sinh thì bảo sao hoàng tử trẻ kia không mê đạo Chúa, không tiêm nhiễm tư tưởng, lối sống của người phươngTây cho được..
Còn nói về người thầy của NPC & cũng là vị Giám mục trên, ông là người quá sốt sắng, quá hăm hở trong việc rao truyền, phát triển đạo Thiên Chúa tại xứ sở mà đạo Nho còn đang chiếm ưu thế.Cho nên đôi lúc ông chưa thật khôn khéo, còn lắm sơ hở, để ý đồ lộ liễu quá . Như có lần ông khuyến dụ cả Nguyễn Phúc Ánh (NPA) theo đạo (Sử triều Nguyễn chép : năm 1787, Bá-đa-lộc thuyết phục vương theo đạo, trước là để làm gương cho sĩ phu noi theo, thứ đến là nhân dân trong nước. Nhưng vương không nghe?); như ông ra sức uốn nắn vị hoàng tử vừa kể trên , mà ông tin là sẽ người kế vị , sẽ giúp ông sớm đạt được mục đích ?(xin xem chú thích 1 . Nội dung trong lá thư này là một trong những nguyên do chính khiến NPC mất ngai vàng , vợ cùng con cháu nhiều đời bị đại họa!)
Còn NPA (Sau này là vua Gia Long. Sinh năm 1762, mất 1820 ), từ nhỏ đến khi lên ngôi báu năm 40 tuổi (1802), ông đã trải qua bao lần ?ocái chết trước mắt? và không biết bao nhiêu nỗi khổ nhọc khôn lường .Vừa 4 tuổi, cha mất .16 tuổi chỉ riêng mình ông chạy thoát rồi được tướng sĩ tôn làm chúa soái, thay thế Duệ tông &Mục tông bị Nguyễn Huệ (nhà Tây Sơn )bắt rồi giết chết năm 1776.Những dịa danh như Phú Quốc, Xiêm La & nhiều tỉnh thuộc miền Tây VN đều có in sâu dấu chân bôn ba của ông .
Ngai vàng giành lại quá khó nhọc, nên NPA luôn lo sợ, luôn dè chừng , luôn nghi kỵ kẻ khác dòm ngó, sanh tâm cũng là điều dễ hiểu ( việc giết Đỗ Thanh Nhơn, việc gián tiếp bức tử Nguyễn Văn Thành, việc giết chết Đặng Trần Thường, việc không đặt ngôi Tể tướng vì sợ bị chuyên quyền vv?Sợ sa đà vào việc khác, tôi mong quí đọc giả tự tìm hiểu thêm trong các sách viết về triều Nguyễn ).
Còn việc NPA với giám mục Bá-đa-lộc, những viên sĩ quan người Pháp như Chaigneau & Vannier cùng một số lính đánh thuê khác mà Bá-đa-lộc tuyển mộ được , là mối tình ?o có qua có lại? ,?obằng mặt chứ không hẳn bằng lòng?. Cho nên nhà vua cố che giấu ý nghĩ không ưa đạo Thiên Chúa cùng những người phương Tây, để họ dốc hết tâm sức xây dựng thành lũy, bày vẽ & huấn luyện quân sự vv?phục vụ cho công cuộc phục quốc !
Bởi vậy, Nguyễn vương vừa thất vọng vừa chua xót vì không nhận được chút gì từ chính phủ Pháp mà con trưởng của mình thì bị ?oTây hóa? qua hành động như không chịu lạy nơi Thế miếu ,theo đạo Thiên Chúa , quá thân thiện với người phương Tây ?(2)
Phải chăng vì thế, dù đã lập ngôi thái tử cho NPC , là dòng chính thống , để tạm yên lòng tướng sĩ, thần dân trong buổi đầu của một đế chế non trẻ; nhưng vua vẫn ra lệnh mẹ Cảnh nhận hoàng tử Đảm làm con thứ tư của mình vào năm 1793( Nguyễn Phúc Đảm lúc ấy mới lên 3 tuổi , con bà Thuận Thiên, vợ thứ. Ở đây ta đã thấy ý đồ của vua lộ rõ. Nhưng giả sử , Cảnh không mất sớm thì sao nhỉ ? sẽ có một bi kịch khác chăng ?)
Thế rồi y như trời xui khiến, NPC chết vì bệnh ?ođậu mùa? lúc 22 tuổi sau khi Bá Đa Lộc mất được 18 tháng (Mẹ Cảnh sinh 3 con trai là Nguyễn phúc Cảnh ,Nguyễn Phúc Hy, Nguyễn Phúc Noãn .Và tất cả đều mất sớm) .Thái tử bỏ lại người vợ trẻ đẹp tên Tống thị Quyên và 2 con trai là Mỹ Đường ( còn có tên là Đán ) & Mỹ Thùy( còn có tên là Kính ) .
Sau khi NPC, chết Gia Long cứ dần dừ việc lập ngôi thái tử dù tuổi đã khá cao .Theo tôi nghĩ thì lúc bấy giờ, nước nhà vừa mới tạm yên binh lửa nhưng lòng dân đã yên đâu , binh mã vẫn còn ở trong tay các đại thần muốn tôn lập dòng đích .Nên lúc bấy giờ vua bận rộn lo củng cố vương quyền , lo truy diệt tàn dư của nhà Tây Sơn ( Những bản án vua dành cho vua quan nhà Tây sơn rất tàn khốc , cũng chính là để răn đe cho bất kỳ những ai , kể cả những tâm phúc , rằng chớ có manh tâm chống lại ông ) ,?
Do vậy, nhà vua đâu vội gì gây mích lòng các tướng lãnh cùng vào sinh ra tử với mình .Cả về sau này, ta thấy trước khi quyết định người kế vị , nhà vua cũng đã dè dặt hỏi ý kiến để thăm dò bụng dạ họ( chứ lòng vua đã chọn rồi ).Cơ khổ cho mấy ông quan võ ít học, trực tính như : Nguyễn Văn Thành , Lê văn Duyệt trả lời thẳng là : Phải lập hoàng tôn( ám chỉ Đán ), không được bỏ dòng đích ( Chính vì vô tình hay cố ý ? không hiểu thâm ý vua nên sau này 2 ông đều gặp họa lớn ) . Chỉ có Trịnh Hoài Đức, là văn thần nên trả lời một câu vừa mát bụng cha , vừa mát bụng con : ?oHiểu con không ai hơn cha . Đèn nhà ai nấy biết . Xin Bệ hạ cao minh tự định đoạt lấy !?
Xét khi ấy , hai con của NPC là Đán & Kính, tức cháu nội vua Nguyễn , đã hai mươi ngoài tuổi, đủ sức nối ngôi; lại được trong triều ngoài dân ủng hộ vì đấy là con của người ít nhiều cũng có công gầy dựng vương triều , lại là dòng đích rất phù hợp thông lệ truyền ngôi từ xưa ở chốn cung đình .
Vậy mà NPA vẫn không chọn một trong hai cháu .Gia Long giận ghét con rồi ghét giận luôn các cháu sao? Điều này, cũng có thể vì nhà vua vốn là ?oKhi công việc xong rồi,?ngài lấy những chuyện nhỏ nhặt , đem giết hại những người có công với mình ??(Việt Nam sử lược, tr424.Trần Trọng Kim ) .Và sâu xa hơn, chính là vì ?osợ rằng tư tưởng của Bá-đa-lộc ?cũng sẽ ảnh hưởng đến những đứa con của Hoàng tử Cảnh?( A. Schreiner trong Abre?Tge?Tde l?Thistoire d?T Annam.Saigon , 1906 )
Còn hoàng tử Đảm , vốn là người hay bài xích đạo Thiên Chúa gay gắt và không có chút cảm tình nào với người Pháp. Điều này rất hạp thâm ý muốn rủ bỏ món nợ ân tình của những người khác nòi giống đã đến giúp , nên Đảm rất được vua yêu thương .Ta thấy điều này thể hiện rõ trong bản di chúc : ?o... hãy đối xử tử tế với người Âu , nhưng hết sức cảnh giác trước các tham vọng của họ ?...
Nào ngờ đứa con ?ongoan? này, không hoàn toàn theo đúng tinh thần của cha trăn trối ?oMinh Mạng nhanh chóng tuyệt giao với người Pháp & các thừa sai; lãnh sự Pháp không được thừa nhận, đặc sứ Pháp không được tiếp kiến , thuyền trưởng Pháp không được lên bờ...và các chỉ dụ cấm đạo Thiên Chúa liên tiếp được ban hành ...?(Việt Nam thế kỷXIX. Nguyễn Phan Quang .Nxb T.p .) mở màn cho một chính sách ?obế môn tỏa cảng? rất tai hại cho đất nước về sau ..
Ảnh : Chân dung hoàng tử Cảnh do họa sĩ Maupérin vẽ tại Pháp vào năm 1787.

Tống Thị Quyên .
Một Bi Kịch Chốn Vương Triều Nhà Nguyễn (Phần II)
II. Màn chánh bi kịch :
Tống thị Quyên, chồng là Hoàng tử NPC vừa kể .Bà những tưởng con sẽ thay cha kế vị ngai vàng, nào ngờ chỉ trong phút chốc, tai họa ầm ầm giáng xuống trên đầu .
Sách Đại Nam chính biên liệt truyện ghi chép sự kiện thê thảm này như sau Năm Minh Mạng thứ năm (1824),có người bí mật tố cáo rằng Mỹ Đường thông dâm với mẹ ruột là Tống thị .
Tống thị vì thế bị dìm nước cho chết , còn Mỹ Đường thì phải giao trả hết ấn tín & dây thao , đồng thời bị giáng xuống làm thứ dân , con trai con gái chỉ được biên chép phụ ở phía sau sổ tôn thất .Năm Minh Mạng thứ bảy (1826) , Mỹ Thùy lại bị quân lính ở đạo Dực Chẩn kiện , sắp bị đưa cho đình thần nghị tội thì Mỹ Thùy bị bệnh mà mất , lúc ấy chưa có con cái gì .Vua cho lấy con trưởng của Mỹ Đường là Lệ Chung , tập phong làm Ứng Hòa Hầu để lo việc phụng thờ Anh Duệ Hoàng Thái Tử (tức Hoàng tử Cảnh ) ...
Tưởng bi kịch đến đó là hết, nào dè đến năm Minh Mạng thứ mười bảy (1836), vì sợ con cái của Lệ Chung nhờ cha mà hưởng phúc ấm , nên triều thần lại tiếp tục nghị tội , buộc con trai con gái của Lệ Chung là Lệ Ngân , Thị Văn, Thị Dao đều phải giáng làm thứ nhân . Mãi đến năm Tự Đức thứ hai (1848), khi Mỹ Đường bị bệnh mất, dòng dõi của Hoàng tử Cảnh mới tạm yên ở phận dân thường !
III. Vài bình phẩm về bi kịch :
3.1 Trong Việt Sử Giai Thoại tập 8 , tr.12, nxb Giáo Dục .Tác giả Nguyễn Khắc Thuần có lời bình đáng suy gẫm như sau :
...Thời ấy , có 2 tội thuộc hàng đại ác không thể tha , ấy là bất trung & thất đức . Bất trung thì con trai trưởng của Hoàng tử Cảnh (tức Đán ) chẳng có biểu hiện gì , vậy thì Minh Mạng muốn được yên vị trên ngai , ắt phải khép Mỹ Đường vào tột thất đức là thông dâm với mẹ !...
3.2 Theo Nguyễn thị Chân Quỳnh chép từ ĐẠI NAM VIỆT QUẤC TRIỀU SỬKÝ, không rõ tác giả , ấn bản 1879 ,cũng đã nhận định như sau :
Minh-Mệnh lên ngôi là do sự quyết định của Gia-Long, không phải do mưu mô, giành giật mà chiếm được ngai vàng .Nhưng đối trước những phản ứng bất thuận lợi của một số triều thần mà sau 5 năm trị vì nhà vua vẫn không dẹp nổi, có thể Minh-Mệnh đã ra tay "trừ hậu hoạn". Nếu các con Đông Cung chết, hoặc không còn hi vọng lên nối ngôi thì bọn phản thần , bọn làm giặc ? sẽ như rắn không đầu, còn dựa vào đâu mà mưu mô mà chống đối ? ?
3.3Võ Hương Giang viết trên Web ngày 16/2/ 2006 thì có ý khác :
Nguyễn Văn Thành , Lê Văn Duyệt là 2 gương mặt lớn lúc bấy giờ . Sau khi ông Thành chết , Gia Long mới ra quyết định tối hậu chọn Hoàng tử Đảm kế vị ; đồng thời gửi gắm vị vua trẻ này cho một văn , một võ là Phạm Đăng Hưng & Lê Văn Duyệt . Trong bối cảnh như thế , thử hỏi Mỹ Đường cùng dòng đích có đủ can đảm chống lại không ? Liệu có đại thần nào dám ủng hộ , dẫu là ngấm ngầm không ??
Tác giả nói thêm : đây là vụ án không có bản án . Nó có tính cách ?othanh lý nội bộ? hơn là công khai .Vì nội dung vụ án là chuyện thương luân bại lý , làm điếm nhục gia phong , chẳng tốt đẹp gì để làm to chuyện , phơi bày ra cho bàn dân thiên hạ đàm tiếu !?
Người viết còn dẫn giải rộng & xa hơn : ?oXin nhớ rằng vu án Mỹ Đường xãy ra năm 1824 , nghĩa là 5 năm sau Mimh Mạng lên ngôi ( ngày nay 5 năm là thời gian để hoàn thành 1 kế hoạch lớn ) .Vậy thì thời xưa , 5 năm cũng đủ để vua củng cố địa vị một cách vững vàng tuyệt đối . Lẽ thường tình , khi không có dấu hiệu đe dọa , không ai xuống tay nặng nề trong hoàn cảnh tương quan lực lượng như thế , thử hỏi vua Minh Mạng có cần phải làm cái trò nhổ tận gốc không ??
Sau khi phân tích , tác giả kết luận : Vụ Mỹ Đường không phải là 1 vụ án chính trị !
Và ý của người soạn bài này :
Triều Minh Mạng cầm quyền có 3 vụ án lớn xảy ra : vụ Mỹ Đường (1824) , vụ Lê Văn Duyệt (1835) và vụ Lê Chất (1835) . Nhưng 2 vụ sau , sử sách nhà Nguyễn ghi khá rõ ; chỉ riêng vụ đầu tiên thì sử quan viết rất ít & rất mù mờ như đã ghi trên, khiến tôi tán thành nhận xét của Nguyễn Khắc Thuần & Nguyễn Thị Chân Quỳnh. Dù vậy nhân đây tôi cũng xin góp thêm mấy ý:
1/ Người tố cáo là ai , cớ gì không thể nêu tên đối với việc hệ trọng liên quan đến danh dự & quyền lợi của cả một dòng họ ? Mỹ Đường, ví dụ có là người nghiện dâm dục đi nữa, là công hầu thiếu gì thị nữ bên cạnh, đứa con này có cần thiết phải thông dâm với mẹ ruột không ? Còn Tống thị , là người nữ có chức phận, ít nhiều cũng được giáo dục theo khuông phép và phải sống trong một cung đình xem trọng đạo Nho ở vào thế kỷ XIX , thử hỏi có người mẹ nào đi ăn ở với chính con ruột của mình không ? ?
2/Vì sao Lê văn Duyệt tâu kín rồi cũng chính ông thi hành án?
Võ Hương Giang viết bên trên : đây là vụ án không có bản án .Nó có tính cách ?othanh lý nội bộ? hơn là công khai .Vì nội dung vụ án là chuyện thương luân bại lý ?
Tôi thử hỏi nếu cần che giấu, nhà vua thiếu gì cách giết rồi đổ cho một lý do hay một bệnh nào đó, có phải dễ nghe hơn không.Nếu cần ém nhẹm vì việc đáng xấu hổ, những dòng chép trong chính sử kia làm gì có để người đời sau thêm thắc mắc .Và cần chi đến ông Tả quân đứng ra xử lý nhanh 1 phụ nữ tay yếu chân mềm .Vậy phải chăng đấy là một ý đồ đen tối , dùng thủ đoạn dàn dựng, gán cho một tội danh ?ođại ác?, rồi nhanh chóng giết người bịt khẩu, nhầm hạ uy tín và triệt hạ vĩnh viễn dòng đích , nhầm ly gián Lê văn Duyệt với dòng này mà từ lâu vị Tổng trấn Gia định là đại diện cho một thế lực đang ủng hộ ?
3/Tác giả Võ hương Giang còn hỏi :? Minh Mạng có cần phải làm cái trò nhổ tận gốc không ?
Tôi xin thưa ngay là cần lắm đấy .Vì Minh Mạng, tuy là người có công rất lớn về nhiều mặt cho vương triều Nguyễn, cho đất nước nhưng qua những hành động như ra lệnh truy tội của Lê văn Duyệt, ra lệnh giết gần 2000 người rồi vùi xác chung mồ (Mả Ngụy ?" cuộc khởi nghĩa của Lê văn Khôi ) , vụ án Thoại Ngọc Hầu (tôi đã có bài viết riêng đăng trên web vnthuquan.net ),vụ án Lê Chất ( xin bạn đọc xem sách ) vv?
Đến nhiều năm sau , Trần Trọng Kim còn bình phẩm nhà vua trong sách Việt Nam sử lược như thế này : Chính trị của vua Minh Mạng tuy có nhiều điều hay , nhưng cũng có nhiều điều dở . Ngài biết cương mà không biết nhu , biết có uy quyền mà ít độ lượng ?(3)
Và theo ý tôi , Minh Mạng cần làm điều này vì các con cháu dòng thứ của ông . Giả dụ có người mưu phản , đưa chiêu bài ủng hộ con cháu Hoàng tử Cảnh thì sao ? Việc ông áp dụng nghiêm lệ ?otứ bất lập? ?( là không lập Chánh Cung, không lập Đông Cung, không lập Tể tướng và không lấy ai đỗ Trạng-nguyên? đã đặt ra từ đời vua cha) ?orất hạn chế & rất thận trọng trong việc cắt đặt người trong hoàng tộc tham chính & nắm giữ binh quyền?, bỏ chức danh Tổng trấn, chia cắt Bắc thành & Gia Định thành, thành nhiều tỉnh. Và chia cả nước làm 29 tỉnh (sau chia thêm thành 31 tỉnh)vv?Nói gọn tất cả nhằm tóm thâu quyền lực , thiết lập vai trò thống trị cho dòng tộc mình bám chắc ngôi báu dài lâu .
Tuy rằng Minh Mạng không giết các con của anh , nhưng ta thấy nhà vua luôn để mắt & xiết chặt họ , dù họ đã cam phận sống cuộc đời thứ dân .
Xin trích vài dòng cũng trong sách Đại Nam chính biên liệt truyện : Mỹ Đường có tội phải ở nhà riêng , thường đến thăm con ở xã An Hòa , có người (lại có người ? ý của người soạn ) cho là trốn , tâu lên . Nhà vua bảo rằng : Hành vi của nó hơn là chó lợn , trẫm nghĩ cái tình của Anh Duệ Hoàng thái tử nên không nở làm tội .Nay lại nghe kẻ bậy bạ xui khiến , muốn làm gì chăng ? vua liền sai thị vệ đi bắt về , phái binh canh giữ ?
IV. Tạm khép lại bi kịch :
Tất cả những vai chính phụ trong vở bi kịch trên, giờ đây đều đã nằm sâu dưới đáy mồ .Ở bài viết này tôi không hề có ý luận công hay tội của ai, vì qua sách vỡ tôi được biết ở bất cứ chốn cung đình nào, phía sau những vàng son rực rỡ , cũng đều đầy dẫy những tham vọng, những mưu mô đen tối , thấp hèn ?Mấy hôm rày , lúc tra tài liệu để viết về Tả Quân Lê Văn Duyệt , vô tình tôi bắt gặp vai chánh nữ của bi kịch ấy .
Đọc những chữ dòng biên chép ít ỏi trong chính sử , lòng càng thêm buồn .Vì đâu , chỉ vì một lời cáo buộc của một người vô danh rồi không cần xét xử, vội vã ra lệnh dìm nước giết chết một con người . Và, dẫu gì bà cũng là một vương phi , bởi đâu sử sách chẳng thể ghi lại một dòng tiểu sử , để giờ đây ta chỉ biết người góa bụa bạc phận ấy chết năm 1824 cùng một tội danh đau lòng trên !
Ghi chú:
(1)Trong một lá thư gửi từ Pondichéry (20-3-1785) cho Giám đốc Hộii Truyền giáo nước ngoài, Ba-đa-lộc viết :
"Tôi cần sự giúp đỡ của quý vị trong việc giáo dục vị Hoàng tử bé nhỏ do tôi phụ trách .Tôi muốn dậy theo truyền thống đạo Thiên Chúa . Hoàng tử mới lên 6 tuổi mà đã biết đọc kinh và hết lòng mộ đạo và rất mến tôi chứ không nhớ gì đến cha mẹ hay các bà nhũ mẫu . Nếu sau này cha của Hoàng tử (chỉ Gia Long ) có xoay ra thân thiện với người Anh hay người Hòa-lan thì hẳn quý vị cũng thấy việc dậy dỗ, uốn nắn ông Hoàng nhỏ bé này hữu ích biết chừng nào?
(2) Một tư liệu nữa là ,trong một lá thư đề ngày 11/4/1801 gửi cho Letondal . L. Barisy viết rằng :
?Đông Cung là người đã ra mặt che chở cho tất cả những người Âu, đã bảo vệ cho đạo Thiên Chúa... đích thực là một người bạn thành thật ?
(3) Việt sử giai thoại tập 8 .Nguyễn Khắc Thuần .
Trích một đoạn ở tr.45 nói về vụ án của Tiền Quân Nguyễn Văn Thành , một công thần vào hàng bậc nhất , để hiểu thêm về vua Gia Long & Minh Mạng :
Thương hại thay !Vua Gia long lúc đầu tha con cho con của Nguyễn văn Thành , nhưng sau đó lại bắt giết Nguyễn văn Thuyên ,( vì hai câu thơ nghĩa ý thật mơ hồ ?oThử hồi nhược đắc sơn trung đế , Tá ngã kinh luân chuyển hóa cơ ?.Tạm dịch :Sơn tể phen này mong gặp gỡ, giúp nhau xoay đổi hội cơ này .Người soạn viết thêm ) .
Vậy mà về sau , vua Minh Mạng còn bắt giết hết 4 người con còn lại cùng với gia thuộc của họ !
Lời người soạn :
Với số tư liệu không nhiều nên trong bài viết đôi khi khó tránh khỏi ý chủ quan, võ đoán của tôi . Điều mà người viết về đề tài lịch sử nên tránh. Cho nên qua bài viết chỉ có tính cách gợi mở này , tôi mong những nhà nghiên cứu về triều Nguyễn, những bạn đọc quan tâm ? bổ sung thêm về người phụ nữ cùng dòng tộc không may này . Nếu bà có tội thì cần nêu thêm chứng lý, còn nếu không đủ bằng chứng , sử sách hôm nay cũng nên nói kỹ càng hơn , để trả lại thanh danh cho một con người, dù thân xác ấy từ lâu đã hòa cùng cát bụi?
Bùi Thụy Đào Nguyên