Tuyển tập các bài viết về Trịnh Công Sơn (mục lục tra cứu: trang 1)

Xin mời đọc những bài viết về NS Trịnh Công Sơn của nữ ca sĩ Khánh Ly www.saomai.org/TCS_unicode/tb_khanhly.html
Cao

Hai ngày sau khi nhạc sĩ Trịnh Công Sơn mất tôi có duyên cơ may mắn, có mặt vào đêm tưởng niệm nhạc sĩ TCS, ngày 3 tháng 4, năm 2001. Ðấy là đêm Nhạc sĩ lão thành Phạm Duy đã đọc một chương trong Hôì Ký của mình, trong phần tưởng niệm của ông về Trịnh Công Sơn. Sau đó ông có thêm một đoạn cuối viết khi nghe TCS qua đờị Tất cả baì noí chuyện của Phạm Duy đều được đăng trong Tập San Thi Văn số 14.
Bài đăng này không phaỉ là baì tường trình, cho nên không noí đến cảm xúc của nhạc sĩ Phạm Duy lúc đó. Nhạc sĩ Phạm Duy đầu trắng bạc phơ, nhưng giọng nói còn rất hùng hồn, mạnh mẽ. Trước khi bắt đầu phần noí chuyện của mình, ông đứng một đôi giây trước bàn thờ cuả Trịnh Công Sơn. Trên bàn thờ, là một tấm ảnh hiện nay còn nằm trlên Net, do hoạ sĩ Hồ Thành Ddức vẽ, một Trịnh Công Sơn còn trẻ, mắt mở lớn, có đôi chút ngơ ngác, ngây thợ Ðoạn cuối nhạc sĩ Phạm Duy xúc động. Cả phòng im lặng, chỉ có tiếng noí rất nghẹn ngào, đầy lệ của ông. Noí về TCS, hình như ông nói lên cảm nghĩ của chính ông, về thân phận của những ngươì nghệ sĩ, "rồi cũng phải mang số phận cô đơn truyền kiếp, ở quê hương hay xa quê hương, vào thời bình hay chinh chiến, giữa đám đông hay khoảng trống, nơi thiên đàng hay địa ngục... Chỉ còn có thể về với mình, về với tôi như Sơn đã nóị "
Xen kẽ buôỉ noí chuyện là những bài hát của Trịnh Công Sơn, vơí những giọng hát tên tuôỉ. Thật ra sự có mặt của những người tên tuôỉ hôm ấy, hay vô danh tiểu tốt, bạn thân hay chỉ là người aí mộ TCS, cũng đều mang một tâm sự bàng hoàng, tiếc nuôí như nhaụ Mộ.t phần tiếc nuối người ra đi, một phần tiếc nuối một thời đã quạ Baì "Cuối cùng cho một tình yêu", Trịnh Công Sơn phổ nhạc từ thơ họa sĩ Trịnh Cung, được ca sĩ Như Mai trình bày :
"Ừ thôi em về trơì mưa giông tới
Bây giờ anh vui, hai bàn tay đói "..
Baì "Cát Bụi", vơí giọng ca, hơi khàn, hơi có âm hưởng Khánh Ly, và với cách trình diễn say sưa, man dại, có chút gì hippy được Lê Uyên gào thét, cho ta caí cảm giác cô ta gào dùm TCS.
Khi Lệ Thu cất tiếng hát, thì thật sự đã hoàn toàn đem lại cái không khí Saigon xưa trở về. (Một SaìGòn mơ hồ trong trí nhớ, trong văn chương, báo chí, vì hồi ấy tôi chưa tơí tuôỉ ra vào phòng trà).
Lệ Thu bắt đầu vơí bản "Hạ Trắng", một bản mà Hoàng Thi Thao, ngươì giới thiệu Lệ Thu, dám noí không ai vượt qua được giọng ca này, ngay cả Khánh Lỵ Sau bản Hạ Trắng, Lệ Thu có vẻ thư thái hơn. Cô đứng tựạ người lên đàn dương cầm, mắt sáng long lanh, miệng hơi mỉm cươì. Bản Hạ Trắng đã đem quan khách trở về với thuở ba mươi năm về trước, chắc hẳn gơị nhớ cho người ca sĩ này thuở vàng son cuả riêng cô và Saì Gòn trong lòng moị ngườị
Tôi lớn lên trong thời nhạc Trịnh Công Sơn. Những bản "Diễm Xưa", "Hạ Trắng", "Chiều một mình qua phố", đi vào lòng ngườị Không nhỏ lắm để có thể quên những điệu nhạc, lời rất thơ, rất mới, tạo cho người nghe cái cảm giác mênh mông, tâm trạng của những người sống giưã chiến tranh, của đất nước chia haị Nhưng vì còn nhỏ, vã không quen ai trong giới làm văn nghệ, nên không rõ xuất xứ cuả những bản nhạc nàỵ Nhờ " Ðêm tưởng nhớ ", tôi được nghe và được sống lại thời điểm lịch sử này, qua câu chuyện kể cuả những thân hữu hay những người cùng thời của Trịnh Công Sơn, những Trịnh Cung, Ðỗ Ngọc Yến, Hồ Thành Ðức vvvv?
Caí cảm giác đặc biệt khi ra về thật là khó tả. Mang mang, buồn buồn, xót xa cho thân phận của tất cả những người sống giữa chiến tranh, nhất là giới trẻ Việt Nam, và cho những nghệ sĩ đứng giữa thời cuộc.
Cả tháng sau, nhiều baó chí và nhất là nhiều trang web, đem Trịnh Công Sơn ra phê bình. Kẻ binh, người chệ Có khi tôi cũng góp tiếng nói của mình. Một lúc sau, tôi nhận thấy mọi lời nói rồi cũng thế thôị Một người đã mất , đem đi tất cả. Người ta phê bình, chỉ trích ông hay ca ngợi ông, tất cả cũng trở thành cát bụi, bay vào khoản không. Chẳng biết một trăm năm sau, người ta còn hát nhạc Phạm Duy, Trịnh Công Sơn không nhỉ. Chắc chắn những bản hát để đời thế nào cũng đi vào lòng ngườị
Ai không xót xa, không cảm số phận con người khi nghe:
"Hát bụi nào hóa kiếp thân tôi
Ddể một mai vương hình hài lớn dậy
Ôi cát buị tuyệt vời
Mặt trời soi một kiếp rong chơi
? Tiếng động nào gõ nhịp không nguôi
Bao nhiêu năm làm kiếp con người
Bỗng một chiều tóc trắng như vôi"
Sau một lần, đọc lời phê bình khen chê Trịnh Công Sơn, cá nhân tôi xin góp một baì thơ sau đây, chắc đôi phần mang tâm trạng của nhiều người cùng một thời với nhau, nay nhìn đời với một chút hửng hờ, một chút triết nhà Phật.
Người ra đi
Lòng ai mang nặng tình si
Nhạc sầu gãy khúc người đi chẳng về
Tình đời một gánh ê chề
Ra đi giũ hết âm mê muội phần
Cung thương thoảng bậc ăn năn
Thôi rôì thắc mắc nợ trần xa bay
Ngẫu nhiên gặp gỡ chốn này
Tình tang trầm bỗng đọa đày chi nhau
Âm dương xa cách ngàn thâu
Còn chăng điệu nhạc muôn màu cảm rung
Người xa tận chốn nghìn trùng
Vô thường một kiếp mông lung điạ đàng
Trần Viết Minh-Thanh
----------------
HÔm nay vô tình đọc dc gửi lên cùng bác ATC!
Tự dưng đọc các dòng
Hát bụi nào hóa kiếp thân tôi
Ddể một mai vương hình hài lớn dậy
Ôi cát buị tuyệt vời
Mặt trời soi một kiếp rong chơi
? Tiếng động nào gõ nhịp không nguôi
Bao nhiêu năm làm kiếp con người
Bỗng một chiều tóc trắng như vôi
cũng thấy buồn sao đó...
kiếp con nguoi .....
BN
I'm not like them, but I can pretend.
The sun is gone, but I have a light.
The day is done, but I'm having fun.
I think I'm dumb or maybe just happy...think I'm just happy.

Hai ngày sau khi nhạc sĩ Trịnh Công Sơn mất tôi có duyên cơ may mắn, có mặt vào đêm tưởng niệm nhạc sĩ TCS, ngày 3 tháng 4, năm 2001. Ðấy là đêm Nhạc sĩ lão thành Phạm Duy đã đọc một chương trong Hôì Ký của mình, trong phần tưởng niệm của ông về Trịnh Công Sơn. Sau đó ông có thêm một đoạn cuối viết khi nghe TCS qua đờị Tất cả baì noí chuyện của Phạm Duy đều được đăng trong Tập San Thi Văn số 14.
Bài đăng này không phaỉ là baì tường trình, cho nên không noí đến cảm xúc của nhạc sĩ Phạm Duy lúc đó. Nhạc sĩ Phạm Duy đầu trắng bạc phơ, nhưng giọng nói còn rất hùng hồn, mạnh mẽ. Trước khi bắt đầu phần noí chuyện của mình, ông đứng một đôi giây trước bàn thờ cuả Trịnh Công Sơn. Trên bàn thờ, là một tấm ảnh hiện nay còn nằm trlên Net, do hoạ sĩ Hồ Thành Ddức vẽ, một Trịnh Công Sơn còn trẻ, mắt mở lớn, có đôi chút ngơ ngác, ngây thợ Ðoạn cuối nhạc sĩ Phạm Duy xúc động. Cả phòng im lặng, chỉ có tiếng noí rất nghẹn ngào, đầy lệ của ông. Noí về TCS, hình như ông nói lên cảm nghĩ của chính ông, về thân phận của những ngươì nghệ sĩ, "rồi cũng phải mang số phận cô đơn truyền kiếp, ở quê hương hay xa quê hương, vào thời bình hay chinh chiến, giữa đám đông hay khoảng trống, nơi thiên đàng hay địa ngục... Chỉ còn có thể về với mình, về với tôi như Sơn đã nóị "
Xen kẽ buôỉ noí chuyện là những bài hát của Trịnh Công Sơn, vơí những giọng hát tên tuôỉ. Thật ra sự có mặt của những người tên tuôỉ hôm ấy, hay vô danh tiểu tốt, bạn thân hay chỉ là người aí mộ TCS, cũng đều mang một tâm sự bàng hoàng, tiếc nuôí như nhaụ Mộ.t phần tiếc nuối người ra đi, một phần tiếc nuối một thời đã quạ Baì "Cuối cùng cho một tình yêu", Trịnh Công Sơn phổ nhạc từ thơ họa sĩ Trịnh Cung, được ca sĩ Như Mai trình bày :
"Ừ thôi em về trơì mưa giông tới
Bây giờ anh vui, hai bàn tay đói "..
Baì "Cát Bụi", vơí giọng ca, hơi khàn, hơi có âm hưởng Khánh Ly, và với cách trình diễn say sưa, man dại, có chút gì hippy được Lê Uyên gào thét, cho ta caí cảm giác cô ta gào dùm TCS.
Khi Lệ Thu cất tiếng hát, thì thật sự đã hoàn toàn đem lại cái không khí Saigon xưa trở về. (Một SaìGòn mơ hồ trong trí nhớ, trong văn chương, báo chí, vì hồi ấy tôi chưa tơí tuôỉ ra vào phòng trà).
Lệ Thu bắt đầu vơí bản "Hạ Trắng", một bản mà Hoàng Thi Thao, ngươì giới thiệu Lệ Thu, dám noí không ai vượt qua được giọng ca này, ngay cả Khánh Lỵ Sau bản Hạ Trắng, Lệ Thu có vẻ thư thái hơn. Cô đứng tựạ người lên đàn dương cầm, mắt sáng long lanh, miệng hơi mỉm cươì. Bản Hạ Trắng đã đem quan khách trở về với thuở ba mươi năm về trước, chắc hẳn gơị nhớ cho người ca sĩ này thuở vàng son cuả riêng cô và Saì Gòn trong lòng moị ngườị
Tôi lớn lên trong thời nhạc Trịnh Công Sơn. Những bản "Diễm Xưa", "Hạ Trắng", "Chiều một mình qua phố", đi vào lòng ngườị Không nhỏ lắm để có thể quên những điệu nhạc, lời rất thơ, rất mới, tạo cho người nghe cái cảm giác mênh mông, tâm trạng của những người sống giưã chiến tranh, của đất nước chia haị Nhưng vì còn nhỏ, vã không quen ai trong giới làm văn nghệ, nên không rõ xuất xứ cuả những bản nhạc nàỵ Nhờ " Ðêm tưởng nhớ ", tôi được nghe và được sống lại thời điểm lịch sử này, qua câu chuyện kể cuả những thân hữu hay những người cùng thời của Trịnh Công Sơn, những Trịnh Cung, Ðỗ Ngọc Yến, Hồ Thành Ðức vvvv???
Caí cảm giác đặc biệt khi ra về thật là khó tả. Mang mang, buồn buồn, xót xa cho thân phận của tất cả những người sống giữa chiến tranh, nhất là giới trẻ Việt Nam, và cho những nghệ sĩ đứng giữa thời cuộc.
Cả tháng sau, nhiều baó chí và nhất là nhiều trang web, đem Trịnh Công Sơn ra phê bình. Kẻ binh, người chệ Có khi tôi cũng góp tiếng nói của mình. Một lúc sau, tôi nhận thấy mọi lời nói rồi cũng thế thôị Một người đã mất , đem đi tất cả. Người ta phê bình, chỉ trích ông hay ca ngợi ông, tất cả cũng trở thành cát bụi, bay vào khoản không. Chẳng biết một trăm năm sau, người ta còn hát nhạc Phạm Duy, Trịnh Công Sơn không nhỉ. Chắc chắn những bản hát để đời thế nào cũng đi vào lòng ngườị
Ai không xót xa, không cảm số phận con người khi nghe:
"Hát bụi nào hóa kiếp thân tôi
Ddể một mai vương hình hài lớn dậy
Ôi cát buị tuyệt vời
Mặt trời soi một kiếp rong chơi
??? Tiếng động nào gõ nhịp không nguôi
Bao nhiêu năm làm kiếp con người
Bỗng một chiều tóc trắng như vôi"
Sau một lần, đọc lời phê bình khen chê Trịnh Công Sơn, cá nhân tôi xin góp một baì thơ sau đây, chắc đôi phần mang tâm trạng của nhiều người cùng một thời với nhau, nay nhìn đời với một chút hửng hờ, một chút triết nhà Phật.
Người ra đi
Lòng ai mang nặng tình si
Nhạc sầu gãy khúc người đi chẳng về
Tình đời một gánh ê chề
Ra đi giũ hết âm mê muội phần
Cung thương thoảng bậc ăn năn
Thôi rôì thắc mắc nợ trần xa bay
Ngẫu nhiên gặp gỡ chốn này
Tình tang trầm bỗng đọa đày chi nhau
Âm dương xa cách ngàn thâu
Còn chăng điệu nhạc muôn màu cảm rung
Người xa tận chốn nghìn trùng
Vô thường một kiếp mông lung điạ đàng
Trần Viết Minh-Thanh
----------------
HÔm nay vô tình đọc dc gửi lên cùng bác ATC!
Tự dưng đọc các dòng
Hát bụi nào hóa kiếp thân tôi
Ddể một mai vương hình hài lớn dậy
Ôi cát buị tuyệt vời
Mặt trời soi một kiếp rong chơi
??? Tiếng động nào gõ nhịp không nguôi
Bao nhiêu năm làm kiếp con người
Bỗng một chiều tóc trắng như vôi
cũng thấy buồn sao đó...
kiếp con nguoi .....
BN
I'm not like them, but I can pretend.
The sun is gone, but I have a light.
The day is done, but I'm having fun.
I think I'm dumb or maybe just happy...think I'm just happy.

Chỉ còn không đầy một tuần nữa là đã đến giỗ đầu của ngươi Nhạc sĩ lừng danh. Thời gian trôi nhanh, nhưng những bài hát của ông... sẽ vượt qua thời gian sống cùng hai tiếng Việt Nam.
Chuẩn bị cho dịp kỷ niệm này. Mong các bạn tiếp tục thu thập các bài viết về Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn, để chúng ta có thể cùng chia sẻ những câu chuyện, những cảm xúc về cuộc đời và tác phẩm của Ông.
Chủ đề này sẽ luôn được đặt ở vị trí đầu tiên trong box Âm nhạc trong tuần tới. Nó cũng như một sự bày tỏ niềm thương tiếc mà BQT mạng TTVNOnline đối với người Nhạc sĩ, Nghệ sĩ tài hoa.
ATC

Chỉ còn không đầy một tuần nữa là đã đến giỗ đầu của ngươi Nhạc sĩ lừng danh. Thời gian trôi nhanh, nhưng những bài hát của ông... sẽ vượt qua thời gian sống cùng hai tiếng Việt Nam.
Chuẩn bị cho dịp kỷ niệm này. Mong các bạn tiếp tục thu thập các bài viết về Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn, để chúng ta có thể cùng chia sẻ những câu chuyện, những cảm xúc về cuộc đời và tác phẩm của Ông.
Chủ đề này sẽ luôn được đặt ở vị trí đầu tiên trong box Âm nhạc trong tuần tới. Nó cũng như một sự bày tỏ niềm thương tiếc mà BQT mạng TTVNOnline đối với người Nhạc sĩ, Nghệ sĩ tài hoa.
ATC

Từ ?oDiễm Xưa? đến ?oMột Cõi Đi Về?
Lê Hữu ​

Gió trời xin ngủ bình yên
coi như giấc mộng ưu phiền đấy thôi
Nguyễn đình Toàn

Nói về Trịnh Công Sơn (TCS) thì chẳng bao giờ hết chuyện. Chỉ cần ghi lại một buổi tranh luận giữa bạn bè về nhạc, về con người TCS, là đã có biết bao điều để nói. Người ta cũng có thể viết những cuốn sách rất dày nói về ông, về nhạc của ông, với những phê phán, nhận định, khen chê hay dở... Cái khó bao giờ cũng vẫn là bắt đầu như thế nào...
Khi ấy là vào những năm 66-67 thì phải. Tôi nhớ, lần đầu nghe tình khúc TCS, cái cảm giác ấy lạ lắm, thú vị lắm. Một vài ca sĩ đã trình bày Diễm Xưa trước đó, nhưng phải đợi đến lúc TCS tìm ra được Khánh Ly, người nghe mới thực sự nghe ra Diễm Xưa. Sau đó là những Nhìn Những Mùa Thu Đi, Lời Buồn Thánh, Tuổi Đá Buồn, Hạ Trắng, Mưa Hồng, Nắng Thủy Tinh..., tất cả đều rất mới, rất lạ, rất là cuốn hút người nghe. (Những Ướt Mi, Thương Một Người trước đó ít được biết đến dù được thể hiện qua những giọng ca khá nổi tiếng thời ấy).
Người ta chờ đón những tình khúc tiếp theo nữa của TCS, và ông đã không làm mọi người thất vọng. Những Biển Nhớ, Tình Nhớ, Tình Xa, Tình Sầu, Như Cánh Vạc Bay, Ru Ta Ngậm Ngùi... lần lượt theo nhau ra đời, lần lượt được người nghe tán thưởng. Có thể nói đây là thời kỳ viết nhạc sung sức nhất của TCS, và những tình khúc hay nhất, phổ biến nhất, quyến rũ người nghe nhất đã ra đời trong thời kỳ này. Nhạc tình TCS đã hoàn toàn chinh phục trái tim người nghe vì cái mới, cái lạ, cái đẹp, đến mức có một lúc nào đó mọi người tưởng như đã quên đi tên tuổi của các nhạc sĩ khác, quên đi những ca khúc thịnh hành trước đó, và chỉ còn lại có nhạc TCS. ở mỗi quán café, mỗi góc phố, mỗi con đường đều nghe vẳng ra tiếng đàn guitar bập bùng, những nốt nhạc đệm rời rạc, và giọng hát khao khao cất lên những lời buồn bã kể lể về thân phận, về quê hương chiến tranh và cả về tình yêu của những lứa đôi trong thời buổi ấy nữa. (Ngày nay không còn ai hát nữa những Ca Khúc Da Vàng của một thời -những ca khúc có số phận bèo bọt, được tung hê ở miền Nam, nhưng bị cấm ngặt tại miền Bắc thời ấy-, chỉ nhạc tình TCS là còn ở lại).
Nhạc TCS có ma lực gì mà cuốn hút, mê hoặc người nghe đến như vậy. Chắc không phải là một loại ?othời trang nhạc tuyển?. Nếu chỉ là nhạc thời trang hoặc một cái mốt thời thượng thì đâu có sống lâu đến vậy, nhiều lắm cũng chỉ qua được mấy mùa. Thử nghe lại bài Diễm Xưa xem sao. Về giai điệu, cũng chẳng có gì đặc biệt lắm, cũng là tiết tấu chầm chậm, dễ dãi, những ngắt câu ngắt nhịp, lặp đi lặp lại. Câu nhạc đầu lại na ná câu đầu một bài hát thể điệu slow rock phổ biến từ những năm trước đó (Bước Chân Chiều Chủ Nhật, Đỗ kim Bảng). Không có gì đặc biệt. Vậy thì cái hay, cái lạ của nhạc TCS, của bài hát, là ở lời chứ đâu phải ở nhạc. Đến cái tựa ?oDiễm Xưa? cũng đã là lạ, cũng đã gợi ra nhiều dấu hỏi. Tại sao là Diễm, Diễm nào vậy, Diễm xưa thế nào, Diễm nay ra sao? Diễm xưa, mà sao lại chỉ kể toàn chuyện mưa. (Hạ trắng, mà sao lại chỉ kể toàn chuyện nắng). Mưa TCS cũng lạ, không giống những cơn mưa của những bài nhạc khác. ?oNghe lá thu mưa reo mòn gót nhỏ...?, rồi lại ?otrên bước chân em âm thầm lá đổ...? Vậy thì mưa rơi hay lá rơi, nghe tiếng mưa hay nghe tiếng lá? Ngôn ngữ TCS nghe cũng lạ với những ?otầng tháp cổ, vết chim di, xanh buốt, đau vùi, bia đá, đá sỏi, phiêu lãng, lãng du...? Người ta vẫn nói chuyến xe, chuyến tầu, chuyến đò, chuyến phà, chưa thấy có ai nói ?obuổi chiều ngồi ngóng những chuyến mưa qua?. Lại còn những câu hỏi: ?oLàm sao em biết bia đá không đau? Làm sao em nhớ những vết chim di??. Biết đâu mà trả lời. Những ý tưởng có khi chẳng dính dấp, liền lạc gì với nhau. ?oMưa vẫn hay mưa cho đời biển động? thì có liên hệ gì đến chuyện bia đá đau hay không đau. ?oXin hãy cho mưa qua vùng đất rộng? thì có liên quan gì tới vụ ?ongười phiêu lãng quên mình lãng du?. Nghe như ông nói gà bà nói vịt, hoặc lấy câu trong bài hát này bỏ vào bài hát kia vậy. Vậy mà tuổi trẻ ngày ấy đã phải lòng Diễm Xưa, đã nghe đi nghe lại, nghe mãi nghe hoài không biết chán. Diễm Xưa, Trịnh Công Sơn. Trịnh Công Sơn, Diễm Xưa. Tôi không rõ từ thành đến tỉnh đã có bao nhiêu quán café mang tên Diễm Xưa, bao nhiêu quán café mang tên Tình Nhớ, Hạ Trắng, Mưa Hồng..., và những cô chủ quán hay những cô cashier xinh đẹp không đợi khách yêu cầu đã tự động cho chạy liên tục hết cuốn băng này đến cuốn băng khác những Ca Khúc Da Vàng, những Tình Khúc Trịnh Công Sơn, mà không cần phải bận tâm lắm đến chuyện café ngon hay không ngon.
Nhạc TCS quyến rũ người nghe đến như vậy, nhưng có một điều lạ là không phải ca sĩ nào cũng hát được nhạc TCS. Con số những ca sĩ hát nhạc họ Trịnh này nghe được không có nhiều, chỉ một vài. Ngay đến những ca sĩ tên tuổi thời ấy, hát thử TCS vài bài, cũng không thành công, cũng không nghe ra TCS. Từ đó, biết là không ăn, thôi không hát thêm nữa. Những ca sĩ khác, tự lượng sức mình, không chơi nhạc TCS, vì không muốn ?onhư cánh chim chìm xuống?. Làm sao biết được giọng hát nào là thích hợp, là thể hiện được nhạc TCS? Cứ thử hát đi, thính giả sẽ nói cho biết, người nghe sẽ trả lời. Nghe nhạc TCS từ một giọng ca không phải để hát nhạc TCS giống như là uống rượu giả vậy. Từ khi những giọng ca chuyên hát nhạc TCS bỏ nước ra đi, ở trong nước người ta vẫn loay hoay tìm kiếm, cố gắng tìm cho bằng được những giọng ca khác để thay thế, cố gắng lăng-xê một vài tên tuổi, nhưng kết quả vẫn là ?ogần như niềm tuyệt vọng?, và người nghe vẫn nhắc nhở đến tên những ca sĩ cũ gắn liền với nhạc TCS. Có vẻ nhạc TCS thích hợp với giọng nữ nhiều hơn, chỉ một vài nam ca sĩ thể hiện được một đôi bài... Phải nghe Khánh Ly hát Diễm Xưa mới biết thế nào là ?otrong cơn đau vùi?, mới thấy đau xót ?olàm sao có nhau?, mới thấy ?ohằn lên nỗi đau?, mới hiểu được tại sao ?osỏi đá cũng cần có nhau?. Còn phải nghe ?osầu thôi xuống đầy? bằng những nốt nhạc luyến láy mềm mại ở chữ ?oxuống?, và bằng chính giọng hát ấy, mới thấy được cánh lá khô lả tả xoay vòng trước khi chạm đất, là dấu chấm ?ocuối cùng cho một tình yêu?. Phải nghe Lệ Thu hát Hạ Trắng mới nghe ra được tận cùng cái thê thiết của ?ogọi tên em mãi suốt cơn mê này? trong tiếng kèn saxo réo gọi. Và còn phải nghe cả ?oRu Ta Ngậm Ngùi?, bằng chính giọng hát ấy, mới nghe ra nỗi cô đơn sâu thẳm của ?ongười về soi bóng mình, giữa tường trắng lặng câm?.

Cái mới trong ngôn ngữ TCS:

Trong những lời nhạc TCS, người ta nhặt ra được rất nhiều cái mới, từ cách dùng chữ cho đến những ý tưởng. Về màu sắc chẳng hạn, trước đây ta đã có xuân hồng, hạ đỏ, thu tím, thu vàng... thì nay lại có thêm ?ohạ trắng?, và cả những cơn ?omưa hồng? (của những cánh phượng rơi), ?omưa xanh? (của những lá me bay) cho đủ sắc màu. Về nắng thì có ?onắng thủy tinh vàng?. Sau tóc mềm, tay mềm, vai mềm, nay lại có thêm ?ongoài kia không còn nắng mềm? (Chiều Một Mình Qua Phố). Đôi lúc cái mới được đẩy đi quá đà: hết nắng sớm, nắng chiều, lại đến ?ocó khi nắng khuya chưa lên? (vẫn Chiều Một Mình Qua Phố). Tại sao không? Nhạc sĩ họ Trịnh có thể nói, ?oCó mưa khuya thì cũng phải có nắng khuya chứ.? Và ?onắng như môi hoàng hôn trên phố? (Chiều Trên Quê Hương Tôi) cũng phải được kể là... nắng mới.
Ta có nghe bể mắt, hồ mắt, giếng mắt, giòng mắt... chứ chưa nghe ai nói ?ochiều đã đi vào vườn mắt em? (Nắng Thủy Tinh).
Ta có nghe giọt buồn (chắc là giọt café), sợi buồn (con nhện giăng mau) chứ chưa thấy ai nói ?ota thấy em trong tiền kiếp với cọng buồn cỏ khô? (Rừng Xưa Đã Khép). Nghe hay hơn là ?ocọng cỏ khô buồn?. Tương tự, ?otóc xanh mấy mùa?, ?ohoa vàng mấy độ?, ?osen hồng một nụ?, ?oquỳnh hương một đóa? nghe hay hơn là mấy mùa tóc xanh, mấy độ hoa vàng, một nụ sen hồng, một đóa quỳnh hương.
Ta cũng đã nghe giọt mưa, giọt nắng, giọt đắng, giọt sầu... nay lại có thêm ?ogiọt chiều trên lá, như mắt người cười giữa chiều phai? (Chiều Trên Quê Hương Tôi).
Có rất nhiều những cái mới như vậy trong lời nhạc TCS.
Lối sử dụng tính từ như một danh từ, và ngược lại, trước ông vẫn có người dùng, thế nhưng những chữ ông dùng nghe vẫn cứ mới và thú vị, như ?onghe những tàn phai?, ?otôi là ai mà còn trần gian thế?...?
Có những chữ dùng rất cũ, qua tay TCS, như được làm mới lại, vì được sử dụng với những ý mới mẻ:
Trên hai vai ta đôi vầng nhật nguyệt, rọi suốt trăm năm một cõi đi về... (Một Cõi Đi Về).
?oNhật, nguyệt? là những chữ thật xưa cũ, đi với ?otrên hai vai ta? và ?orọi suốt trăm năm? lại nghe như có vẻ mới.
Chữ ?ocõi? trong cõi sống, cõi chết, cõi nhân gian, cõi người ta..., dùng trong ?omột cõi đi về? như được khoác cho chiếc áo mới. Nói ?omột chốn đi về? nghe vừa hẹp, vừa không được trọn ý.
Đôi tay nhân gian chưa từng độ lượng... (Một Cõi Đi Về)
?oNhân gian? thì cũ, nhưng ?ođôi tay nhân gian? quả là chưa có ai dùng, và cũng không thể tìm ra được chữ nào hay hơn để thay thế.
Em theo đời cơm áo, mai ra cùng phố xôn xao... (Yêu Dấu Tan Theo).
?oCơm áo? là chữ dùng quá thường, nhưng ?ođời cơm áo? thì nghe lại mới, nhất là đi với ?ophố xôn xao?.
Thôi em đừng khóc nuối, cho môi còn chút thanh tân... (Yêu Dấu Tan Theo).
Thực khó tìm ra được chữ nào hơn ?othanh tân? để chỉ đôi môi chưa hôn ai một lần.
Chữ ?ochút? ở câu trên cũng hay được ông dùng. Cái gì cũng chỉ chút chút thôi, không nhiều lắm, chỉ là một thoáng mong manh. Chữ ấy tuy cũ mà lại mới, làm đẹp thêm câu hát:
Có chút tình thoảng như gió vội... (Như Một Lời Chia Tay)
Có chút nắng trong tiếng gà trưa... (Em Còn Nhớ Hay Em Đã Quên)
Đi về đâu hỡi em, khi lòng không chút nắng... (Đời Gọi Em Biết Bao Lần)
Tôi xin làm chút gió, mát thêm những bờ vai... (Vì Tôi Cần Thấy Em Yêu Đời)
Tóc nào hãy còn xanh, cho ta chút hồn nhiên... (Ru Ta Ngậm Ngùi)
Dịu dàng trao chút hương hoa mùa xuân... (Vẫn Có Em Bên Đời)
Cho ta còn mãi mãi, chút mùi phấn hương bay... (Yêu Dấu Tan Theo)
Có rất nhiều ?ochút? như vậy trong những lời nhạc TCS.

Khi nói ?otự do như gió thổi trên đồng rộng?, hoặc ?ohạnh phúc như đón mẹ đi chợ về? là mượn hình ảnh để cụ thể hóa những ý niệm trừu tượng. ở TCS, ta gặp rất nhiều những lối diễn đạt như vậy. Sau mỗi chữ ?onhư? là mỗi hình ảnh, mỗi ý tưởng giàu tính sáng tạo:
Tôi như từng cánh diều vui... (Nguyệt Ca)
Chuyện trò với lá cây, rồi buồn như lá bay... (Tình Sầu)
Nhìn người đi như mây vô danh... (Hãy Cứ Vui Như Mọi Ngày)
Em cười em nói, như sóng đùa biển khơi... (Tuổi Đời Mênh Mông)
Đời sao im vắng như đồng lúa gặt xong, như rừng núi bỏ hoang...
(Ru Ta Ngậm Ngùi)
Cho con mắt người tình, ấm như lời hỏi han...
(Những Con Mắt Trần Gian)
Có rất nhiều, rất nhiều những cái ?onhư? như vậy trong lời nhạc TCS.

Ta còn gặp những cách ví von khác: ?oChiều nay em ra phố về, thấy đời là những quán không? (Nghe Những Tàn Phai), hoặc: ?oĐời ta có khi tựa lá cỏ, ngồi hát ca rất tự do? (Đêm Thấy Ta Là Thác Đổ).
Trái tim TCS dễ bắt được những rung động của thiên nhiên. Trong những lời nhạc của ông, hoa cỏ, núi đồi, sông suối, nắng gió, mùa màng... cũng đều biết cảm xúc, biết nhớ biết thương, biết cười biết khóc, biết vui biết buồn...
Tóc em cười trong gió... (Yêu Dấu Tan Theo)
Gió đến chơi từ bờ biển xa... (Chiều Trên Quê Hương Tôi)
Gió sẽ mừng vì tóc em bay, cho mây hờn ngủ quên trên vai...
(Như Cánh Vạc Bay)
Suối đón từ bàn chân em qua, lá hát từ bàn tay thơm tho...
(Như Cánh Vạc Bay)
Dưới chân ngày cỏ xót xa đưa... (Cỏ Xót Xa Đưa)
Nhớ gì mà nắng vàng cánh rừng... (Vẫn Có Em Bên Đời)
Ngày mai em đi, đồi núi nghiêng nghiêng đợi chờ, sỏi đá trông em từng giờ... (Biển Nhớ)
Phải có một trái tim thật là nhạy cảm, những giác quan thật là bén nhạy, mới có thể đọc được, nghe được và hiểu được ngôn ngữ kỳ diệu của thiên nhiên, mới có thể ?ochuyện trò với lá cây?, hay ?ohôn một nụ hồng, hỏi thăm về giọt nắng?, hoặc ?ođi trong sương mù, gọi cây lá vào mùa?.
Thử làm một sự so sánh giữa TCS và các nhạc sĩ khác trong cách diễn đạt lời nhạc: Trong lúc Phạm Duy viết: ?oNghìn trùng xa cách, người đã đi rồi...? (Nghìn Trùng Xa Cách), thì ông viết: ?oTừ lúc đưa em về, là biết xa nghìn trùng...? (Như Cánh Vạc Bay). Cung Tiến viết: ?oLòng cuồng điên vì nhớ...? (Hoài Cảm), thì ông viết: ?o...chợt từng bước em là từng mũi đinh cuồng điên? (Tưởng Rằng Đã Quên). Phạm đình Chương viết: ?oNgười đi qua đời tôi...? (Người Đi Qua Đời Tôi, thơ Trần Dạ Từ), thì ông viết: ?oĐời tôi có ai vừa qua...? (Đêm Thấy Ta Là Thác Đổ).
Ngôn ngữ TCS đôi lúc cũng được đi vào những sinh hoạt thường ngày trong cuộc sống. Bạn hỏi thăm sức khỏe: ?oHồi này có gì lạ??, trả lời: ?oThì cũng một ngày như mọi ngày thôi.? Bạn rủ ra quán nhậu, không muốn đi, bèn nói: ?oNgồi nhà nhậu thoải mái hơn, đi đâu loanh quanh cho đời mỏi mệt.?

Cái lạ trong ngôn ngữ TCS:

Cái mới được đẩy đi xa chút nữa dễ trở thành cái lạ. Cái lạ dễ thấy trong lời nhạc TCS trước tiên là những điều không lý giải được. Những ý tưởng trong một bài nhạc lại như có vẻ chắp vá, thiếu mạch lạc, thậm chí đứt đoạn, rời rạc, thường tạo những khó hiểu hoặc bất ngờ cho người nghe:
?oTim nào có bình yên? mà sao lại ?ota rêu rao đời mình??
?oTừ khi trăng là nguyệt? mà sao lại ?otrong tôi có những mặt trời?? (mà không phải là mặt trăng).
?oĐôi khi thấy trăm vết thương? mà sao lại ?orồi như đá ngây ngô??
?oMặt trời nào soi sáng tim tôi? mà sao lại ?ođể tình yêu xay mòn thành đá cuội??
?oXin hãy cho mưa qua miền đất rộng? mà sao lại ?ongày sau sỏi đá cũng cần có nhau??
Người nghe tuy có thích nhạc TCS nhưng lại ít khi thuộc được trọn bài nào của ông cũng vì những chỗ khó hiểu và những ý tưởng không liền lạc như vậy.
Ta còn gặp những cái bất ngờ thú vị khác. ?oSống trong đời sống cần có một tấm lòng, để làm gì em biết không?? Ông hỏi vậy, và người nghe chưa kịp suy nghĩ để trả lời thì ông đã giải đáp luôn: ?oĐể gió cuốn đi?. Lát sau lại hỏi tiếp: ?oSống trong đời sống cần có một mối tình, để làm gì em biết không?? Câu trả lời vẫn là ?ođể gió cuốn đi?. Một người bạn tôi gọi những câu hát này là ?ođố vui để học?.
Đến cả những cái tựa bài hát nghe cũng là lạ. ?oGần Như Niềm Tuyệt Vọng? nghĩa là sao? Mới chỉ gần gần thôi, chưa đến nỗi tuyệt vọng lắm, vẫn còn có chút hy vọng (?). Vậy thì cũng được an ủi phần nào. ?oCỏ Xót Xa Đưa? nghe cũng hay hay, nhưng đến ?oTình Xót Xa Vừa? thì lại hơi khó hiểu. Biết thế nào là vừa. Là xót xa vừa phải thôi, không nhiều lắm chắc? ?oNghe Những Tàn Phai? nghe cũng hay hay, nhưng đến ?oXanh Lòng Phai Tàn? thì lại hơi lấn cấn. Nghe giống như ... ?oxanh vỏ đỏ lòng?.
Có những chữ TCS hay dùng đi dùng lại nhiều lần, đôi lúc có hơi lạm dụng, nghe không được ổn lắm. ?oKhói trời mênh mông? hoặc ?otuổi đời mênh mông? nghe vẫn hay và dễ hình dung hơn là ?omắt cười mênh mông giữa đôi bàn tay? (Vẫn Có Em Bên Đời). Dù là mắt cười hay môi cười thì cũng khó mà mênh mông được (không giống như ?omắt em mênh mông buồn?). Tương tự, không dễ gì hình dung được thế nào là một tiếng hát... rực rỡ, xanh xao, hay vàng vọt, như là ?onghe tiếng hát xanh xao của một buổi chiều? (Lời Buồn Thánh). Nhưng cũng không hề gì, người hát vẫn cứ hát, người nghe vẫn cứ nghe, có khi lại thấy thích vì những cái là lạ ấy.
Có khi những cái sai vẫn cứ được mọi người chấp nhận, và đấy cũng là một cái lạ nữa. ?oMột trăm năm đô hộ giặc Tây? (Gia Tài Của Mẹ), câu ấy một đứa bé lên mười ở Việt nam cũng biết là sai, vậy mà vẫn cứ được hát đi hát lại một thời nào ở trong nước. Lỗi ấy hoặc vì thiếu chữ (để sánh đôi với ?omôt ngàn năm nô lệ giặc Tầu? ở câu trước), hoặc vì trong lúc đặt lời phải chịu gò ép theo những nốt nhạc cao thấp, trầm bổng. (Phạm Duy chẳng hạn, cũng không vượt qua được cái khó tương tự. ?oChuyện đôi ta... buồn ít hơn vui? là câu hát mà ông rất muốn viết ngược lại để kể về một chuyện tình buồn thảm mà hai kẻ yêu nhau nay đã ?oNghìn Trùng Xa Cách?). Hoặc, trong một lúc vội vàng, nhạc sĩ họ Trịnh đã viết nhầm một chữ trong câu hát, đọc thành ?ocông viên chiều qua rất... ngắn? (Nhìn Những Mùa Thu Đi), và đến nay nhiều người vẫn cứ hát theo như vậy mà không bao giờ chịu đổi lại thành ?orất nắng?, cũng không bao giờ tự hỏi đâu là sự khác biệt giữa... công viên ngắn và công viên dài.
Sau một quá trình nhiều năm nghe nhạc TCS, và lắm lúc còn hát nghêu ngao nữa, tôi thấy cần phải thú nhận một điều, có đôi khi nghe những lời nhạc của ông, tôi thực tình không hiểu ông muốn nói điều gì, và tôi nghĩ may ra chỉ có ông mới giải thích nổi. Tôi nói ?omay ra? là bởi vì, nói thật, nhiều khi tôi chắc ông cũng không hiểu gì... hơn tôi lắm. Có khác một điều, ông viết ra những lời ấy là xong, là ?othân nhẹ nhàng như mây?, còn lại người nghe là chúng tôi thì cứ phải suy gẫm, phải loay hoay giải đoán này nọ, thật là mệt mỏi.
Tôi có đứa cháu thích nhạc TCS. Có hôm cháu hỏi: ?oCháu thích bài này. Nhưng mà có mấy câu cháu không sao hiểu được. Tại sao ?otrong khi ta về lại nhớ ta đi?? Nghe giống như ?oVân Tiên cõng mẹ chạy vô chạy ra? quá. Còn ?otừng lời bể sông nghe ra từ độ suối khe? nghĩa là sao?? Sau khi loay hoay giải thích những đối nghịch và tương quan giữa đi, về, sông, biển mà đứa cháu có vẻ vẫn không chịu hiểu, tôi đành phải nói: ?oVấn đề là cháu thích nghe hay không thích nghe, thế thôi. Nếu thích là tốt, cứ tiếp tục nghe. ?oĐừng băn khoăn, đừng nghi ngại?. Nhạc TCS là nhạc ?ođừng hỏi tại sao?. Tất nhiên là câu trả lời không làm đối tượng thỏa mãn, nên sau đó tôi lại phải đưa ra lối giải thích khác: ?oCâu hỏi của cháu là những ?olời bể sông?, mà cách đây ba mươi năm, nghĩa là ?otừ độ suối khe?, chú cũng đã từng hỏi như vậy.? Không rõ đối tượng có thỏa mãn hơn, nhưng từ đó không thấy hỏi han gì thêm nữa, trong lúc nghe thì vẫn cứ nghe. Nói điều này để thấy rằng đã có đến hai thế hệ nghe và yêu thích nhạc TCS.

Cái lạ được nâng lên một bậc nữa lại đi đến chỗ cầu kỳ, lập dị, hoặc sáo rỗng, vô nghĩa, thường thấy trong những bài nhạc TCS viết ở thời kỳ đầu, như: ?oNgựa hồng đã mỏi vó, chết trên đồi quê hương...?, hay ?ongười hãy nhớ mang theo hành trang qua khoang trời vắng chân mây địa đàng? (Xin Mặt Trời Ngủ Yên); hoặc như: ?oCó khi nắng khuya chưa lên, mà một loài hoa chợt tím...? (Chiều Một Mình Qua Phố); hoặc như: ?oBài ca dao trên cồn đá, trên ngai vàng quê nhà... (Vết Lăn Trầm), hoặc như: ?oRồi dòng sông cũng mang theo tên người vào huyền thoại, tay hư vô che dấu, chiều qua truông mây sâu...? (Lời Của Dòng Sông). Những lời lẽ khiến người nghe cứ phải suy gẫm mãi và dễ cảm thấy mình... ?orồi như đá ngây ngô?.
Tôi nhớ có lần nghe TCS loay hoay giải thích ý nghĩa về cái tựa một bài hát của ông và câu ?ogiật mình ôi chiếc lá thu phai?, và về chữ ?oda du? do ông sáng chế trong câu ?ochờ ta da du một chuyến? (Vết Lăn Trầm). Ông sợ người nghe không hiểu rõ ý nghĩa những từ này, thế nhưng, ông càng cố gắng giải thích, người nghe là tôi lại càng... thấy khó hiểu. Ông muốn nói gì thì nói, với tôi, chiếc lá thu phai là... chiếc lá thu phai. Như thế là đủ, như thế là hay rồi, đâu có cần lời giải thích nào thêm nữa. Ngày xưa chúng tôi đã không đòi ông phải cắt nghĩa thế nào là ?olời buồn thánh? với lại ?ovết lăn trầm?, thì bây giờ có lẽ nào lại đi thắc mắc vớ vẩn về chữ nghĩa của TCS.

Cái đẹp trong ngôn ngữ TCS

Có người gọi TCS là thi sĩ. Tôi không cho là như vậy. Ông có làm thơ, và trong những câu nhạc của ông ta nhặt được những ý thơ và cả những câu thơ thật là đẹp nữa, nhưng ông mãi mãi là nhạc sĩ, không phải là thi sĩ. (Cũng như ông có vẽ tranh, nhưng không phải họa sĩ). Nếu ông chỉ làm thơ, tôi không chắc ông sẽ được bao nhiêu người biết tên. Không có ông, ta còn nhiều thi sĩ khác. Nhưng chỉ có một TCS thôi. Tôi có đọc ít bài thơ ông, có bài hay, nhưng vẫn không gây cho tôi ấn tượng nào rõ nét lắm, nghĩa là dưới mỗi bài thơ ông không để lại dấu ấn đậm nét nào có khắc tên ông. Thế nhưng nhạc của ông thì đúng là nhạc TCS. Dường như chỉ khi ông viết lời nhạc, cái thi hứng mới trào ra, những lời ấy như hóa thành thơ, và nhạc lẫn thơ bay lên. Người nghe đôi lúc khó phân biệt những câu dưới đây là nhạc hay thơ, là thơ hay nhạc, vì nhạc thơ, thơ nhạc quyện lẫn vào nhau:
Ta vẫn mong, ta chờ mãi trong từng ngày quạnh hiu
Ta vẫn mong em về đây cho đời bày cuộc vui...
(Rừng Xưa Đã Khép)
Vườn năm xưa em đã đến, nay trăng quá vô vi
Giọt sương khuya rụng xuống lá, như chân ai lần về...
(Nguyệt Ca)
Ta nghe nghìn giọt lệ, rớt xuống thành hồ nước long lanh...
(Như Cánh Vạc Bay)
Những giọt mưa, những nụ hoa, hẹn hò gặp nhau trước sân nhà...
(Bốn Mùa Thay Lá)
Sau lưng ngày con gái. Môi son đừng biếng lười. Cho ta còn mãi mãi.
Chút mùi phấn hương bay... (Yêu Dấu Tan Theo)
Lời TCS hay đến mức, ở một đôi bài, nhạc không bắt kịp lời. Gặp phải những bài như thế tôi vẫn cứ tiếc, và đôi lúc nghĩ rằng ông ghép nhạc vào lời hơn là ghép lời vào nhạc. Những Nắng Thủy Tinh, Như Cánh Vạc Bay, Ru Ta Ngậm Ngùi, Yêu Dấu Tan Theo, Nguyệt Ca, Đêm Thấy Ta Là Thác Đổ... là những bài thơ hơn là những bài nhạc. ?oNắng Thủy Tinh? hoặc ?oNhìn Những Mùa Thu Đi? chẳng hạn là những bài đẹp cả về lời thơ lẫn ý nhạc. Những nốt nhạc mềm mại rót xuống ở cuối câu ?ođưa em về nắng vương nhè nhẹ...?, nghe sao mà ?onhè nhẹ?. Và tiếng hát Khánh Ly, Lệ Thu quấn quýt, đan quyện vào nhau đã luôn luôn là những tiếng hát của một mùa nào lãng mạn, ru tôi trong chiếc nôi đời êm ái, nhìn những cụm mây mùa thu bay đi, bay đi.

Trong nhạc TCS không phải chỉ có thơ mà còn có cả tranh vẽ nữa, và những bức tranh sinh động của ông cũng thể hiện qua những lời nhạc giàu hình ảnh, có khi chỉ là những nét ký họa, có khi là những bức tranh cảnh vật đầy mầu sắc, có khi là những bức chân dung của... ?ongười về soi bóng mình, giữa tường trắng lặng câm?, hoặc những tranh tĩnh vật như ?o... thấy đời là những quán không, bàn im hơi bên ghế ngồi?, và còn có cả những bức vẽ trừu tượng nữa. Thử dạo qua một vòng phòng tranh TCS:
Hồ Tây chiều thu mặt nước vàng lay, bờ xa mời gọi. Mầu sương thương nhớ, bầy sâm cầm nhỏ vỗ cánh mặt trời... (Nhớ Mùa Thu Hà Nội)
Mây và tóc em bay trong chiều gió lộng, trời làm cơn mưa xanh dưới những hàng me... (Tuổi Đời Mênh Mông)
Trong lòng phố mưa đêm trói chân, dưới hiên nhìn nước dâng tràn, phố bỗng là dòng sông uốn quanh... (Em Còn Nhớ Hay Em Đã Quên)
Một vài bức khác, đòi hỏi cần có chút tưởng tượng:
Ta thấy em trong tiền kiếp với cọng buồn cỏ khô. Ta thấy em đang ngồi khóc khi rừng chiều đổ mưa... (Rừng Xưa Đã Khép)
Giòng nước mắt sẽ bay trong trời, làm cơn mưa rớt trên chăn gối, lời cỏ cây hát trên da người... (Hãy Khóc Đi Em)
Có rất nhiều những bức vẽ giàu hình ảnh và màu sắc như vậy.

Cái đẹp, cái hay có khi chỉ nằm ở một chữ trong câu hát, như là chữ ?osuốt? trong những câu dưới đây chẳng hạn:
Ngọn gió hoang vu thổi suốt xuân thì... (Một Cõi Đi Về)
Gọi tên em mãi suốt cơn mê này... (Hạ Trắng)
Đường đi suốt mùa nắng lên thắp đầy... Hạ Trắng)
Hãy nghiêng đời xuống, nhìn suốt một mối tình...
(Để Gió Cuốn Đi)
Lá hát như mưa suốt con đường đi... (Em Còn Nhớ Hay Em Đã Quên)
Rọi suốt trăm năm một cõi đi về... (Một Cõi Đi Về)
Chữ ?osuốt? ở câu trên hay đến vậy lại bị một số ca sĩ đổi thành ?oxuống? thì quả là ?onỗi đau phiền muộn? cho những người yêu nhạc TCS. Tương tự, trong ?oHướng Về Hà Nội? của Hoàng Dương, ở câu hát ?othanh bình tiếng guốc reo vui...?, tiếng ?oguốc? bị một số ca sĩ đổi thành tiếng ?ohát? cũng là một ?onỗi đau? khác, vừa vô nghĩa (tiếng hát làm sao mà reo được), vừa không nghe ra được những âm thanh rộn rã rất ?othanh bình? trong tiếng guốc khua vang trên những vỉa hè, đường phố Hà nội, và hình ảnh thướt tha của những tà ?oáo mầu tung gió chơi vơi?. Hát sai một chữ làm hỏng một câu nhạc, có khi cả một bài nhạc.
Có những bài nhạc tôi chắc là TCS thích, vì vẫn nghe ông nhắc đến, nhưng lại ít có người hát, ít có người nghe. Có khi ông muốn nói nhiều quá, người nghe lại ít chịu nghe. Những bài hát được ông ***g vào những triết lý, những thiền vị chẳng hạn, dường như ít được thành công, hiểu theo nghĩa ít được phổ biến. Người nghe dễ đón nhận hơn nếu chỉ một vài nét chấm phá và một chút thi vị: ?oYêu em lòng chợt từ bi bất ngờ...? (Ru Em), hoặc ?oCuộc đời đó có bao lâu mà hững hờ...? (Mưa Hồng).
Cái đẹp còn ở những lời tả tình tả cảnh về một quê hương, một nơi chốn thân quen trong mỗi trái tim người Việt:
Chiều trên quê hương tôi, có những chốn riêng cho mọi người, những con đường lứa đôi, những góc hè phố vui... (Chiều Trên Quê Hương Tôi)
Hoặc: ... quê nhà đó năm xưa có em, có bóng dừa, có câu hò, có con đò chở nắng mưa đi.? (Em Còn Nhớ Hay Em Đã Quên)
Thật khó mà viết được những lời đẹp đến vậy nếu không có trái tim nặng trĩu tình yêu quê hương. ?oTCS đã hát về quê hương đất nước bằng cả tấm lòng của một đứa con biết vui tận cùng những niềm vui, và đau tận cùng những nỗi đau của tổ quốc mẹ hiền,? Văn Cao đã viết về ông như vậy.
?oĐời Gọi Em Biết Bao Lần?, ?oVì Tôi Cần Thấy Em Yêu Đời?, và ?oTuổi Đời Mênh Mông? nữa...., là những bài hát thể hiện cái đẹp của lòng nhân ái.
Tôi có nghe đâu đó nói rằng nhạc TCS được cả người Nhật yêu thích, hoặc được dịch ra thứ tiếng này tiếng nọ. Tôi không tin lắm. Phải đau cái đau của thân phận máu đỏ da vàng, của một đất nước chìm ngập trong khói lửa chiến tranh, phải mang trong tim mình một quê hương rách nát, phải nghe được những lời ?ođại bác ru đêm?, phải thấy được ?otừng vùng thịt xương có mẹ có em?, phải thấy được xác những người lính chết vội chết vàng, ?onằm chết như mơ?, và còn phải sống phải yêu thiết tha, sôi nổi trong những máu xương lửa đạn ấy, nghĩa là phải có trái tim hòa cùng một nhịp đập với trái tim người Việt mới nghe ra được từng lời nhạc TCS thấm vào từng mạch máu, từng tế bào. Nếu họ có tìm đến TCS, nhiều lắm cũng chỉ để ?okhảo sát một hiện tượng? được nhiều người Việt nói đến. Còn nếu nói rằng họ chỉ yêu thích những tình khúc TCS, tôi cũng còn chút ngờ vực cho đến khi có ai đó nói rằng có thể chuyển dịch được những lời nhạc của ông sang thứ tiếng nào đó để người ngoại quốc có thể hiểu được thế nào là ?otóc em từng sợi nhỏ, rớt xuống đời làm sóng lênh đênh?.
Ngôn ngữ TCS quả đã làm giàu và đẹp thêm cho kho tàng tiếng Việt, hoặc ít ra có thể nói mà không sợ lầm, ông là người viết lời đẹp nhất cho những ca khúc. Những lời đó trước đây và cả về sau nữa, tôi tin vậy, chưa từng có ai viết, và cũng không ai bắt chước, không ai làm giả được. (Nếu có hàng mạo hóa, người nghe sẽ nhận ra ngay những TCS ?ogiả?). Như thế thì cái chết của ông, ít nhiều gì cũng gây nên những mất mát và thiệt thòi, ít ra là đối với những người có cái nhìn khách quan về những đóng góp của ông.
Tất nhiên không phải mọi ca khúc TCS đều hay cả. Có một số những bài hay, một số những bài trung bình, có bài chỉ nhặt ra được một hai câu, có bài không được kể là nhạc vì không bắt nguồn từ một cảm xúc nào, hoặc được làm theo đơn đặt hàng, như bài hát về công trình xây đắp thủy điện Trị an: ?oDòng điện như dòng sông, cho đời một tấm lòng...? chẳng hạn. Cũng nói đến ?odòng sông?, cũng nói về ?otấm lòng?, nhưng người nghe thấy gượng ép, giả tạo. Những bài nhạc ấy không tồn tại được, không được ai hát. Chúng biến mất ngay khi vừa mới ra đời, và không được người đời nhắc tên. Những bài hát mang một số phận khác.
Nghe nhạc TCS giống như là nhấm nháp từng ngụm café hay từng ngụm trà nhỏ, từng ngụm nhỏ thôi, để nghe được cái hương vị đậm đà chầm chậm, từ từ thấm vào đầu lưỡi. Nghe nhạc TCS là phải nghe trong những lúc thư thả, không bận rộn, nghe ?okhông cần vội vã?, nghe với ?otrái tim thật thà?, để nghe được từng câu, từng chữ, từng lời nhạc khe khẽ, nhẹ nhàng len lỏi, luồn lách vào mọi ngóc ngách trong cơ thể, thấm vào từng mạch máu, chạm khẽ đến trái tim.

Tình yêu trong nhạc TCS

Mùa xuân thay lá mùa đông, để nghe chim hót chuyện tình...
(Thành Phố Mùa Xuân)
Câu hát ấy là một trong những câu tôi thích trong những ca khúc TCS. Có hai lý do: thứ nhất, câu ấy làm nhớ tới câu thơ ngày xưa của Vũ Thành:
Đàn chim về hót trong thành phố
kể chuyện hai người xa cách nhau
Thứ hai nữa, đấy là một câu hiếm thấy trong những câu viết về tình yêu trong nhạc TCS: có mùa xuân, có cây lá đâm chồi nẩy lộc, có chim hót líu lo kể chuyện tình. Tình yêu trong nhạc TCS có một khí hậu riêng, có một bộ mặt khác, không giống như những ca khúc viết về tình yêu của những người viết nhạc khác. Dường như ông ít khi viết một chuyện tình nào trọn vẹn, tròn đầy, ông chỉ viết phần cuối, hoặc về một tình yêu đã mất. Cứ đọc thử những cái tựa bài hát là đủ thấy: Cuối Cùng Cho Một Tình Yêu, Hãy Khóc Đi Em, Tình Nhớ, Tình Xa, Tình Sầu... Ông viết về những hạnh phúc buồn bã, những nỗi vui ngậm ngùi, những bất an và bất trắc của những cuộc tình không may... Những kẻ yêu nhau trong nhạc TCS có vươn tay về phía nhau nhưng không chạm tay vào nhau được.
Nghe nhạc TCS cũng là nghe những lời đau xót, những nỗi dằn vặt, giằng xé, dày vò, những ?omưa quanh chỗ nằm?, những ?ođêm đổ xuống đời ta?, ?ođêm thì thầm tiếng buồn?... ở những lời ông viết ta đọc thấy những lần chia tay, những nỗi chia lìa:
Từng người tình bỏ ta đi như những dòng sông nhỏ... (Tình Xa)
Dù ngày mai em như chim bay, bỏ quên đây một người... (Hãy Cứ Vui Như Mọi Ngày)
Từ lúc đưa em về, là biết xa nghìn trùng... (Như Cánh Vạc Bay)
Đâu ngờ tình như lá úa, khiến tôi chia lìa từng giấc mơ... (Trong Nỗi Đau Tình Cờ)
Ông cũng có những lần tự thú trong tình yêu, trái tim ông quá đỗi yếu mềm đến độ lắm lúc ông rất muốn quên đi một hình bóng mà vẫn không sao quên được. ?oTưởng Rằng Đã Quên? chỉ là ?oTình Nhớ? nối dài. Chỉ có khác một điều, ?onhững bước chân mềm mại đã đi nhẹ vào đời? ở ?oTình Nhớ?, đã đổi thành ?ochợt từng bước em là từng mũi đinh cuồng điên? ở ?oTưởng Rằng Đã Quên?. Ông đã phải thú nhận, ?oTưởng rằng có thể quên đi dễ dàng một cuộc tình, nhưng hóa ra chẳng bao giờ quên được.? Trái tim ông cũng đầy những mảnh vá. ?oMượn cuộc tình này để xóa cuộc tình kia chỉ là một sự vá víu cho tâm hồn,? ông nói, ?onhững mảnh vá ấy chỉ đủ để làm phẳng lặng bên ngoài mà thôi....?
Có lắm lúc ông thật hồn nhiên trong tình yêu: ?oTôi đã yêu em như trẻ thơ...?, hoặc ?otôi đã yêu em bao ngày nắng, tôi đã yêu em bao ngày mưa, yêu em bên đời lặng lẽ..., yêu em trái tim thật thà? (Trong Nỗi Đau Tình Cờ). Cách yêu của ông cũng có vẻ hơi khác thường. Ông yêu thật từ tốn, thật chậm rãi, không phải vội vàng, như người ngồi nhấm nháp và thưởng thức từng ngụm trà nhỏ, hoặc ngồi nhìn từng giọt café rót xuống từng giọt, từng giọt, trong lúc lắng nghe từng nốt nhạc... ?oYêu em không cần vội vã, yêu trong nỗi vui đợi chờ.? (Trong Nỗi Đau Tình Cờ). Thậm chí, còn có những khi ?oyêu em, yêu thêm tình phụ, yêu em lòng chợt từ bi bất ngờ.? (Ru Em) nữa. Những lời lẽ nghe thì dịu dàng, nhẹ nhàng và đơn sơ như vậy, nhưng lại có bao nhiêu là vết thương. Những vết thương sâu mà ông gọi là... ?ovết thương hồn nhiên?. Những nỗi đớn đau mà ông gọi là... ?oniềm đau ngọt ngào? hay ?onỗi đau tình cờ? (trong khi ông cũng biết chắc là khó mà ngọt ngào hay tình cờ nổi). Trong lòng ông luôn luôn dâng lên nỗi khát khao muốn được đi lại từ đầu, muốn được yêu thêm một lần nữa, muốn được bắt đầu lại một chuyện tình với trái tim mới biết yêu. Ông khẩn khoản: ?oCho tôi đi xây lại chuyện tình...? (Xin Cho Tôi), những chuyện tình chắc hẳn đã để lại trong ông rất nhiều hối tiếc.
Trong những tình khúc TCS, tình yêu vừa là mật ngọt, vừa là mật đắng, ?omật ngọt trên môi, mật đắng trong đời?. Tại sao lại như vậy? Người viết những ca khúc ấy không có lời giải thích, chỉ nghe ông nói, ?oCon người không thể sống mà không yêu. Có người yêu thì hạnh phúc, có người yêu thì đau khổ. Nhưng dù dau khổ hay hạnh phúc, con người vẫn muốn yêu. Tình yêu vì thế mà tồn tại.?
Những chuyện tình ông viết thường là những chuyện tình lặng lẽ, không sóng gió, không sôi nổi, nhưng không phải là không đắm say, nồng nàn.
Tôi xin làm cây xa, đứng nhìn em rực rỡ. Tôi xin làm nụ cười, chờ em giữa đôi môi. Tôi xin làm mộng nhỏ, em vừa giấc ngủ say... (Vì Tôi Cần Thấy Em Yêu Đời).
Trong nhạc tình TCS, không có những lời thề non hẹn biển, mà chỉ có ?ota gặp tình cờ như là cơn gió?, và những lời hẹn thề chỉ ?olà những cơn mưa?. Cũng không có những lời thở than, sướt mướt ?oduyên kiếp lỡ làng rồi?, mà chỉ có những lời cố làm ra vẻ hững hờ, dửng dưng như ?oừ thôi em về...?, hoặc là ?oem về hãy về đi, ta phiêu du một đời...? Chuyện gì cũng cho là tình cờ, như cơn mưa bất chợt, vội vàng đến vội vàng đi. Ngay đến cả tuổi thọ của những chuyện tình xem ra cũng chẳng dài lâu, chỉ ?omong manh như nắng? và ?othoảng như gió vội?.
Ta gặp tình cờ như là cơn gió... (Hoa Vàng Mấy Độ)
Em ra đi như thoáng gió thầm... (Tạ Ơn)
Tình đến lặng lẽ, ?otình đi âm thầm, lạnh lùng như dấu chim...?, trong khi ông còn ngồi lại đó, ?obên đời hiu quạnh?, khi mà hạnh phúc đã khô queo như một dòng suối cạn, nhưng vẫn cứ mong đợi hoài những giấc mơ sẽ không bao giờ đến.
Ta vẫn mong, ta chờ mãi trên từng ngày quạnh hiu.
Ta vẫn mong em về đây cho đời bầy cuộc vui... (Rừng Xưa Đã Khép).
Ông cũng hay nói về những giấc mơ. Một bài hát có những lời và hình ảnh thật là đẹp nhưng lại ít được người nghe ở đây đón nhận chỉ vì có những câu mà người ta không muốn nghe chút nào, chẳng hạn ?othành phố vẫn có những giấc mơ...? Nghĩ cho cùng, chẳng ai ngăn cấm được những giấc mơ. Ngay cả khi thân ta bị giam hãm tù đày, những giấc mơ vẫn còn được tự do. Người ta đã không thể nhốt được gió thì cũng không thể nào giam giữ, bỏ đói, hay giết chết được những giấc mơ. Và cuộc sống không thể nào thiếu được những giấc mơ. TCS có một cái tội mà ngay chính ông cũng khó lòng tha thứ cho ông được (vì có tha thứ rồi cũng sẽ tái phạm): đó là ông đã có những giấc mơ (chẳng hạn giấc mơ về thành phố mà ông đang sống, và giấc mơ nối được một vòng tay lớn). Ông đã sống cùng những giấc mơ đó, và đã chết cùng những giấc mơ đó. Chính những giấc mơ đó, chứ không phải ai khác, không phải điều gì khác, đã khiến ông bị oán ghét. Nhưng ông không thể nào đổ lỗi cho những giấc mơ, mặc dầu ông đã phải trả giá cho những giấc mơ ấy. Đã có người nào đó nói rằng ca khúc TCS là ?onhững bản tình ca không có hạnh phúc?, tôi nghĩ, đấy còn là những bản tình ca về những giấc mơ rạn vỡ.
?oSống mà giữ mãi trong lòng những hờn oán thì cũng nặng nề... Ta biết tha thứ những điều nhỏ thì cuộc đời sẽ tha thứ cho ta những điều lớn hơn,? ông nói vậy, và ta cũng nhận là đúng thôi. Khi còn sống, trong những năm cuối đời, ông có được lắm kẻ yêu và cũng nhiều người ghét, ông nhận được cả những lời ngợi ca và những câu nguyền rủa, cho ông thấy ?onhững con mắt thù hận, cho ta đời lạnh câm? (Những Con Mắt Trần Gian). Yêu và ghét, cũng như tốt và xấu, hai mặt của cuộc sống, có khi chỉ là một. Những người ghét ông, là bởi vì trước đó họ đã trót yêu ông quá đấy thôi. Nếu không yêu ông lắm người ta đã không ghét ông nhiều đến vậy. Tình yêu biến thành tình hận. Ông giống như một người tình phụ bạc vậy. Đúng là do lỗi ông thôi, ông không thở than vào đâu được. ?oĐời tôi ngốc dại, tự làm khô héo tôi đây...? (Chiếc Lá Thu Phai), ông cũng chẳng từng đấm ngực tự thú đó sao. Nhưng cũng đâu có phải vì mối hận tình đó mà tấm nhan sắc kia bỗng đổi thành xấu xí, những bản tình ca kia chẳng còn ai muốn nghe... Còn những người yêu ông thì lại càng yêu ông hơn sau ngày ông lặng lẽ rời bỏ ?omột cõi đi về? này...
Thế còn ông, vì ông đã nói những lời trên, tôi chắc ông cũng chẳng cay đắng, hờn trách chi cuộc đời. Một người từng có những lúc ?ochuyện trò với lá cây? thì khó mà có thể giận hờn ai được. ?oĐời Cho Ta Thế,? ông nói trong một ca khúc, có nghĩa là, dẫu có hay dở, tốt xấu thế nào ông cũng sẵn sàng và vui vẻ mở gói quà tặng của cuộc đời. TCS, ông là ai vậy? ?oTôi biết rõ rằng tôi chỉ là một loài chim nhỏ hót chơi trên đầu những ngọn lau,? ông nói. Nếu không muốn nghe những lời chim hót, tôi chắc cũng chẳng ai đành lòng ném đá xua đuổi để con chim nhỏ ấy phải bay đi nơi khác.
Tôi có người bạn, nghe tin TCS mất và thấy nhiều người tỏ lòng thương tiếc người nhạc sĩ tài hoa, anh nhún vai nói: ?oChẳng nên bi lụy thái quá. Có những kẻ chết nhiều lần trước khi chết thật. Cái tin này chẳng qua chỉ là xác nhận lại một cái chết từ năm bảy mươi lăm mà thôi.? Thế nhưng sau đấy, có một lúc nào đó tôi nghe được từ miệng anh câu hát vu vơ: ?oTình mong manh như nắng, tình còn đầy không em?...? Như vậy là anh bỏ TCS, chứ TCS đâu có bỏ anh. Tôi nghĩ là chúng ta sẽ dễ dàng quên TCS thôi nếu một ngày nào đó không còn ai hát nữa những câu nhạc tình vu vơ như vậy. Chắc là phải đợi cho đến lúc ở quanh ta không còn có những cặp tình nhân, không còn có những kẻ yêu nhau và phụ nhau, cũng không còn ai muốn nói với ai những lời tình tự ngọt ngào. Và nếu như thế, cuộc sống sẽ buồn tẻ biết chừng nào.
Nghe nhạc TCS có được chút hạnh phúc là có ông chia sớt, san sẻ cùng ta những nỗi vui, niềm đau. Ông nói hộ ta những điều ta muốn nói. Ông cũng bày tỏ, thố lộ dùm ta những tình cảm sâu kín nhất trong ta. Khi nghe những lời ông tự vỗ về, an ủi, ta như cũng được vuốt ve, xoa dịu. Trong những ca khúc TCS, ông đã vừa nói với ông lại vừa nói với ta nữa. Nhạc TCS, như vậy, cũng có thể được gọi là những ?otự tình khúc?, như là tựa một bài hát của ông vậy.
Có ai trong mỗi chúng ta lại chẳng có mộạt chút TCS, theo cái nghĩa đó. Chỉ cần một chút thôi (nói theo chữ ông hay dùng) cũng đủ giúp ta có lúc tạm quên đi cái gánh nặng ?ođời cơm áo?. Vậy thì cũng nên cám ơn ông lắm chứ, vì ông đã gánh nhẹ dùm ta những nỗi phiền muộn của đời sống, và cũng vì chút lẽ công bằng (biết đâu lại chẳng khiến ông phải ân hận mà rút lại lời trách móc nhẹ nhàng ?ođôi tay nhân gian chưa từng độ lượng?). Và, cuộc đời như thế cũng sẽ đẹp thêm lên một chút.

Nỗi cô đơn và cái chết trong nhạc TCS

Như hầu hết các nhạc sĩ sáng tác, TCS không có giọng ca tốt. Ông chỉ là người soạn ca khúc, muốn những ca khúc đó tới được người nghe, ông phải mượn đến những giọng ca khác. Ông nói giọng Huế và khi hát, ông không thoát ra được âm hưởng nằng nặng của chất giọng địa phương đó. Những ca sĩ khác làm được nhưng ông không làm được. Điều này cũng hơi bất tiện cho ông, chẳng hạn khi ông muốn giới thiệu một ca khúc mới, người nghe không dễ gì ?ocảm? được ca khúc ấy khi nghe ông hát lần đầu. Có thể người ta vẫn chịu khó nghe ông vì họ muốn được nghe bằng chính giọng ca của người làm nên ca khúc đó. Còn nếu ông có ý định thực hiện một đĩa nhạc chỉ với giọng hát của ông thôi, tôi e rằng đấy sẽ là một trong những đĩa nhạc bán chậm nhất. Tuy nhiên, có một lần nào đó được nghe ông hát ?oMột Cõi Đi Về?, tôi lại có cái cảm giác thật khác với những lần tôi nghe những ca sĩ khác hát cùng bài hát ấy. Khi ông cất giọng, giọng của ông nghe vốn đã yếu, lại như vẳng ra nỗi cô đơn thăm thẳm từ một đáy vực nào. Cái giọng hiu hắt ấy theo tôi từ câu đầu tới cuối bài hát. Lại thêm tiếng đàn đệm guitar nữa, không rõ có phải tiếng đàn của ông, nghe sao thật rã rời. Cùng với những lời buồn bã của bài hát ấy, tất cả như toát lên nỗi tuyệt vọng thảm sầu... Rõ ràng là tôi chưa hề nghe một giọng hát nào cô đơn đến vậy.
Nếu những ca khúc ông viết ra từ những bài đầu tiên đến những bài cuối cùng, là những bài gần đây nhất, đã trải dài suốt cuộc đời ông, đọc lại lời nhạc trong những ca khúc đó, ta như thấy nỗi cô đơn ấy cũng trải suốt những năm tháng cuộc đời ông, cũng chẳng khác chi ?ongọn gió hoang vu thổi suốt xuân thì? vậy. Những chữ ?ohoang vu?, ?oâm u? được ông dùng nhiều lần trong lời nhạc của ông. Ông như một người bước đi chập choạng trên nỗi cô đơn từng ngày. Ta tưởng tượng chỉ có một mình ông thôi trên ?ocon đường dài vắng người? ấy. Ông hay nói ?omột mình?, cái gì cũng chỉ ?omột mình? thôi. ?oMột ngày như mọi ngày, đi về một mình tôi?, ?obóng đổ một mình tôi? (Một Ngày Như Mọi Ngày), hoặc ?otrời cao đất rộng, một mình tôi đi; đời như vô tận, một mình tôi về, một mình tôi về với tôi? (Lặng Lẽ Nơi Này). Câu hát ?olàm sao em biết đời sống buồn tênh? nghe như tiếng thở dài thật nhẹ, nhưng cũng đủ thấy lòng chùng xuống. Ông từng trải qua những nỗi cô đơn cùng tận đến có lúc ông phải tự thốt lên lời vỗ về, an ủi chính mình: ?oTôi ơi, đừng tuyệt vọng?, nghe như lời kêu cứu thảm thiết để ông phải chạy lại mà cứu lấy chính ông ra khỏi vũng lầy tuyệt vọng.
Không phải là thế giới quanh ông không mang đến được cho ông chút ý nghĩa nào để ông thấy cuộc đời đáng sống, hoặc chẳng có ai chia sớt cùng ông những niềm vui nỗi buồn trong cõi sống mịt mùng này, ông vẫn có những khi hạnh phúc, vẫn có những thú vui, thế nhưng ngay cả khi ông nói về những nỗi vui, ta vẫn nghe pha chút ngậm ngùi: ?oHãy cứ vui chơi cuộc đời, dù ngày mai em như chim bay...? (Chim bay xa rồi làm sao vui được!), hoặc ?ohãy cứ vui như mọi ngày, bên trời còn nắng, lá trời còn xanh, phố còn người đông, rồi quên rồi quên...? (Quên được chắc cũng còn lâu lắm!), hoặc ?oôi trái tim phiền muộn, đã vui lại một giờ...? (Một giờ thì có ăn thua gì!).
Những ý tưởng trong bài ?oMột Cõi Đi Về? thực ra không mới, chỉ là tổng hợp những ý đã từng được ông lập đi lập lại nhiều lần, rải rác trong những bài trước đó. Trong những lời của bài hát ấy, có một câu khiến tôi phân vân. ?oChẳng biết nơi nao là chốn quê nhà?. ở ngoài nước người ta đã hát như vậy, ở trong nước người ta cũng hát như vậy. Vậy thì quê hương thực sự ở đâu? ở trong tim mỗi người có lẽ. Tôi chắc là ý ông cũng muốn nói như vậy. Ông không nói ra điều này với những người lớn, nhưng với những em bé thì ông bảo rằng: ?oTim mỗi người là quê nhà nhỏ? (Em Là Hoa Hồng Nhỏ), và còn dặn dò, khuyên nhủ: ?oNày em trong mỗi con tim, nhớ mang quê hương của mình? (Như Hòn Bi Xanh). Còn riêng ông thì sao? Liệu có đúng là mỗi người đều cần có một quê hương, một nơi chốn để mà trở về...(?)
Ta cũng nghe ông hay nói về gió, những làn gió bay, những hơi gió thoảng... ?oEm ra đi như thoáng gió thầm...? (Tạ Ơn). ?oLòng tôi có khi mơ hồ, tưởng mình đang là cơn gió...? (Lời Thiên Thu Gọi). ?oMột ngày kia đến bờ, đời người như gió qua...? (Phôi Pha). ?oĐường trần rồi khăn gói, mai kia chào cuộc đời, nghìn trùng con gió bay...? (Những Con Mắt Trần Gian). Và ông cũng hay nói đến những hẹn hò: ?oNhững hẹn hò từ nay khép lại, thân nhẹ nhàng như mây...? (Như Một Lời Chia Tay). ?oĐất hoang vu khép lại hẹn hò...? (Hát Cho Người Nằm Xuống). Và ông cũng đã sắp đặt lại mọi thứ mọi việc cần làm: ?oVề thu xếp lại..., vội vàng thêm những phút yêu người...? (Chiếc Lá Thu Phai). Và sau cùng, ông cũng ngỏ lời cảm tạ cuộc đời, cảm tạ mọi người, như cách mà người ta vẫn làm trước một chuyến đi xa: ?oDù đến rồi đi, tôi cũng xin tạ ơn người, tạ ơn đời, tạ ơn ai đã cho tôi còn những ngày ngồi mơ ước cùng người...? (Tạ Ơn). Cái chết như một nỗi ám ảnh, như được báo trước, hay ít ra cũng đã được chuẩn bị. Chết là hẹn hò với lòng đất, là nói lời chia tay với cuộc đời mà ông đã sống, đã yêu thiết tha, ?odù còn phút cuối, xin em nụ cười...? (Vẫn Nhớ Cuộc Đời), và cũng là nói lời chia tay với hết thảy mọi người, những người yêu ông và ghét ông. Cái chết, thật là nhẹ nhàng đối với ông, như là ?omột hôm buồn ra ngắm dòng sông, một hôm buồn lên núi nằm xuống? (Tự Tình Khúc).
Sau cái chết của ông, ta có chút hụt hẫng. Không hụt hẫng sao được. Lâu nay vẫn có ông bên cạnh mà ta không để ý, đến lúc ông bỗng nhiên bỏ đi ta mới ngơ ngác. Ta đã cùng đi với ông một đoạn đường dài, đã lỡ theo chân ông tới đây. Rồi bỗng nhiên ông đột ngột chia tay, ?obỏ mặc con đường?. Trước đây, ta cảm thấy có ông đứng cạnh ta, mỉm cười nói: ?oHãy cứ vui chơi cuộc đời...?. Còn bây giờ, ta thấy ông như đứng phía trước ta, đứng giữa con đường, và ông khẽ quay lại, khẽ mỉm cười, lắc lắc đầu nói: ?oThôi về đi, đường trần đâu có gì...?. Rồi ông biến mất, trong lúc ta còn đứng giữa con đường. Biết làm sao bây giờ? Chắc là phải quay về thôi, phải đành nghe theo lời ông vậy. ?oĐường trần đâu có gì,? ông nói vậy. Nhưng biết làm sao quay về. Ông ?ođi bỏ lại con đường, bỏ mặc tôi ngồi giữa đời tôi...?
Từ khi ông mất, ta nghe cái chết có vẻ như nhẹ nhàng hơn, biên giới giữa sống và chết có vẻ như cận kề hơn, và ta nghe nhạc của ông dường như cũng ?othấm? hơn.

Con chim đau, và giấc mộng ưu phiền

Nói đến TCS, không thể nào không nhắc đến tiếng hát đã gắn liền với tên ông, gắn liền suốt chiều dài của những năm tháng mà những ca khúc ông viết ra còn được nhiều người biết đến. Tiếng hát ấy đã không ở lại cùng ông sau ngày ông chọn ở lại, nhưng đã không có lúc nào ngưng hát nhạc của ông. Tiếng hát ấy đã từng là chiếc cầu bền chắc nối liền những ca khúc của ông với trái tim người nghe. Không có tiếng hát ấy, không ai biết chắc số phận những ca khúc của ông sẽ ra sao. Và ngược lại, không có những ca khúc ấy, không ai biết chắc số phận của tiếng hát ấy sẽ như thế nào. Dù sao, nghe lại một lần nữa tiếng hát ấy sau ngày ông mất, trong băng hình của một chương trình ca nhạc, cũng thấy được rằng trước sau giọng hát ấy vẫn gắn liền với ông. Chị đã thật có lý khi chọn hát Diễm Xưa. Qua bao nhiêu là năm tháng, bao nhiêu là tang thương dâu bể, bao nhiêu là vật đổi sao dời, và như cánh chim sau một vòng bay quá dài, chị vẫn muốn tìm về Diễm Xưa. Giọng hát chị không còn trẻ nữa, làn hơi chị không còn khỏe nữa, nhưng những cảm xúc ngày ấy, tôi nghe vẫn còn nguyên vẹn. Diễm Xưa bây giờ lại còn xưa hơn cả ngày xưa. Và tôi nghe lại những ?ocơn đau vùi?, những ?olàm sao có nhau..., bước chân em xin về mau?. Còn bước chân ai nữa? Biết làm sao cho có nhau? Giọng hát ấy, tôi nghe như tiếng chim kêu bi thương, thảm thiết. Tiếng chim kêu ấy ngày xưa nghe đã bi thiết, nay lại càng bi thiết hơn. Chị đứng đó mộỳt mình trông trơ trụi quá. Sân khấu chỉ còn lại những cây guitar và những nốt nhạc đệm rời rạc, những cây guitar của hơn ba mươi năm về trước. Tôi tưởng trông thấy được những giọt nước mắt chị, (như vẫn thấy ở những ca sĩ khác trong những màn trình diễn tương tự), nhưng chị không khóc, cho dù chị vẫn có thể khóc mà không ai cấm được. Vì nhạc TCS không phải để sụt sùi, hay vì trái tim ?ohằn lên nỗi đau? đã khiến chị tê dại. Chị không nói lời tình yêu, chị nói đến ?ođịnh mệnh?, đến ?obóng với hình?, đến ?omột nửa cuộc đời? chị, những lời ấy tôi nghe gấp nhiều lần tình yêu. Chị đã hát sai lời, đã quên cả lời trong những bài sau đó. Nhưng không hề gì, khán giả vẫn xúc động, vẫn có những giọt nước mắt... Gọi là liên khúc nhưng những câu hát ấy đôi lúc chẳng có liền lạc gì với nhau, nghe sao đứt đoạn, gãy vụn... như là những giấc mơ rạn vỡ. Tôi đã nhận ra chị, tôi đã nhận ra Khánh Ly. Chị là con chim đau trong lời nhạc TCS. Đã từ lâu lắm, ở một góc nào đó thật sâu kín trong trái tim chị ?ocon chim đau nằm yên, ngủ dài lâu mang theo vết thương sâu?. Tôi cầu mong ?omột sớm mai chim bay đi triền miên, và tiếng hót tan trong trời gió lên?.
Có một chỗ chị hát sai lời mà tôi muốn được nhắc. Chị không cần thiết phải thêm chữ ?ovùi? vào cuối câu hát ?okhông có ai từng ngày, không có ai đời đời ru anh ngủ...? (Hát Cho Người Nằm Xuống).Thêm hoặc bớt, dù chỉ một chữ, sẽ không còn là ngôn ngữ TCS. Và hơn nữa, TCS, ông không ngủ vùi đâu. Ông chỉ ngủ trong chốc lát. Chị có thể cầu cho ông giấc ngủ bình yên. Như thế là đủ. Có lẽ ông cũng chẳng muốn gì hơn. Tôi nhớ là ngày xưa, ông đã từng có lúc ước mơ được là trẻ thơ, ước mơ được ?ongủ trong vòng nôi?, để được nghe những lời mẹ ru theo nhịp võng đong đưa. ?oXin cho tôi, xin một lần thôi...,? ông khẩn khoản. (Giấc mơ ấy hình như có được ông kể lại trong bài hát nào, lâu lắm rồi tôi không còn nhớ tên). Thế nhưng cuộc sống ông thì lại khác, chẳng có nhịp võng đong đưa, chẳng có lời mẹ ru ngọt ngào, chỉ có những lời ?ota ru ta ngậm ngùi?... ?oĐừng tuyệt vọng, tôi ơi! Tôi ơi, đừng tuyệt vọng!...? Ông cô đơn đến mức chỉ còn trò chuyện được với chính mình, và phải tự đánh lừa mình để biến niềm tuyệt vọng thành ?othú đau thương?, biến nỗi đớn đau thành những ?oniềm đau ngọt ngào?. Nhớ có lần ông nói, ?oHãy đi đến tận cùng của tuyệt vọng để thấy tuyệt vọng cũng đẹp như một bông hoa.? Quả là có thứ hạnh phúc buồn bã đến như vậy sao?
Tôi thực tình không định cầu chúc ông hái được những bông hoa của tuyệt vọng, nói như vậy nghe sầu thảm quá. Thôi nói chuyện gì khác vậy. Vì ông vẫn hay nói đến gió, và vì ông cũng là gió của trời nữa, tôi muốn đọc ông nghe chơi câu thơ của Nguyễn đình Toàn:

Gió trời xin ngủ bình yên
Coi như giấc mộng ưu phiền đấy thôi...

Vì ông vẫn hay nói đến gió, thôi thì hãy để gió cuốn đi, cuốn đi cho sạch hết mọi nỗi buồn phiền và ?onhững giấc mơ đời hư ảo?. Riêng tôi, nếu có nhớ đến ông, nhiều lắm cũng chỉ là thỉnh thoảng ngồi hát chơi cho vui mấy câu nhạc tình ông để lại cho đời, cũng như là ngày xưa, tôi vẫn nghêu ngao trong những lúc thất tình: ?oNgười ngỡ đã đi xa, nhưng người vẫn quanh đây...?
Trịnh Công Sơn, tôi chắc là ông còn ở lại với chúng ta lâu lắm. Ông chỉ quanh quẩn đâu đây thôi. Ông chưa đi xa lắm đâu.

Lê Hữu

Từ ??oDiễm Xưa??? đến ??oMột Cõi Đi Về???
Lê Hữu ​

Gió trời xin ngủ bình yên
coi như giấc mộng ưu phiền đấy thôi
Nguyễn đình Toàn

Nói về Trịnh Công Sơn (TCS) thì chẳng bao giờ hết chuyện. Chỉ cần ghi lại một buổi tranh luận giữa bạn bè về nhạc, về con người TCS, là đã có biết bao điều để nói. Người ta cũng có thể viết những cuốn sách rất dày nói về ông, về nhạc của ông, với những phê phán, nhận định, khen chê hay dở... Cái khó bao giờ cũng vẫn là bắt đầu như thế nào...
Khi ấy là vào những năm 66-67 thì phải. Tôi nhớ, lần đầu nghe tình khúc TCS, cái cảm giác ấy lạ lắm, thú vị lắm. Một vài ca sĩ đã trình bày Diễm Xưa trước đó, nhưng phải đợi đến lúc TCS tìm ra được Khánh Ly, người nghe mới thực sự nghe ra Diễm Xưa. Sau đó là những Nhìn Những Mùa Thu Đi, Lời Buồn Thánh, Tuổi Đá Buồn, Hạ Trắng, Mưa Hồng, Nắng Thủy Tinh..., tất cả đều rất mới, rất lạ, rất là cuốn hút người nghe. (Những Ướt Mi, Thương Một Người trước đó ít được biết đến dù được thể hiện qua những giọng ca khá nổi tiếng thời ấy).
Người ta chờ đón những tình khúc tiếp theo nữa của TCS, và ông đã không làm mọi người thất vọng. Những Biển Nhớ, Tình Nhớ, Tình Xa, Tình Sầu, Như Cánh Vạc Bay, Ru Ta Ngậm Ngùi... lần lượt theo nhau ra đời, lần lượt được người nghe tán thưởng. Có thể nói đây là thời kỳ viết nhạc sung sức nhất của TCS, và những tình khúc hay nhất, phổ biến nhất, quyến rũ người nghe nhất đã ra đời trong thời kỳ này. Nhạc tình TCS đã hoàn toàn chinh phục trái tim người nghe vì cái mới, cái lạ, cái đẹp, đến mức có một lúc nào đó mọi người tưởng như đã quên đi tên tuổi của các nhạc sĩ khác, quên đi những ca khúc thịnh hành trước đó, và chỉ còn lại có nhạc TCS. ở mỗi quán café, mỗi góc phố, mỗi con đường đều nghe vẳng ra tiếng đàn guitar bập bùng, những nốt nhạc đệm rời rạc, và giọng hát khao khao cất lên những lời buồn bã kể lể về thân phận, về quê hương chiến tranh và cả về tình yêu của những lứa đôi trong thời buổi ấy nữa. (Ngày nay không còn ai hát nữa những Ca Khúc Da Vàng của một thời -những ca khúc có số phận bèo bọt, được tung hê ở miền Nam, nhưng bị cấm ngặt tại miền Bắc thời ấy-, chỉ nhạc tình TCS là còn ở lại).
Nhạc TCS có ma lực gì mà cuốn hút, mê hoặc người nghe đến như vậy. Chắc không phải là một loại ??othời trang nhạc tuyển???. Nếu chỉ là nhạc thời trang hoặc một cái mốt thời thượng thì đâu có sống lâu đến vậy, nhiều lắm cũng chỉ qua được mấy mùa. Thử nghe lại bài Diễm Xưa xem sao. Về giai điệu, cũng chẳng có gì đặc biệt lắm, cũng là tiết tấu chầm chậm, dễ dãi, những ngắt câu ngắt nhịp, lặp đi lặp lại. Câu nhạc đầu lại na ná câu đầu một bài hát thể điệu slow rock phổ biến từ những năm trước đó (Bước Chân Chiều Chủ Nhật, Đỗ kim Bảng). Không có gì đặc biệt. Vậy thì cái hay, cái lạ của nhạc TCS, của bài hát, là ở lời chứ đâu phải ở nhạc. Đến cái tựa ??oDiễm Xưa??? cũng đã là lạ, cũng đã gợi ra nhiều dấu hỏi. Tại sao là Diễm, Diễm nào vậy, Diễm xưa thế nào, Diễm nay ra sao? Diễm xưa, mà sao lại chỉ kể toàn chuyện mưa. (Hạ trắng, mà sao lại chỉ kể toàn chuyện nắng). Mưa TCS cũng lạ, không giống những cơn mưa của những bài nhạc khác. ??oNghe lá thu mưa reo mòn gót nhỏ...???, rồi lại ??otrên bước chân em âm thầm lá đổ...??? Vậy thì mưa rơi hay lá rơi, nghe tiếng mưa hay nghe tiếng lá? Ngôn ngữ TCS nghe cũng lạ với những ??otầng tháp cổ, vết chim di, xanh buốt, đau vùi, bia đá, đá sỏi, phiêu lãng, lãng du...??? Người ta vẫn nói chuyến xe, chuyến tầu, chuyến đò, chuyến phà, chưa thấy có ai nói ??obuổi chiều ngồi ngóng những chuyến mưa qua???. Lại còn những câu hỏi: ??oLàm sao em biết bia đá không đau? Làm sao em nhớ những vết chim di????. Biết đâu mà trả lời. Những ý tưởng có khi chẳng dính dấp, liền lạc gì với nhau. ??oMưa vẫn hay mưa cho đời biển động??? thì có liên hệ gì đến chuyện bia đá đau hay không đau. ??oXin hãy cho mưa qua vùng đất rộng??? thì có liên quan gì tới vụ ??ongười phiêu lãng quên mình lãng du???. Nghe như ông nói gà bà nói vịt, hoặc lấy câu trong bài hát này bỏ vào bài hát kia vậy. Vậy mà tuổi trẻ ngày ấy đã phải lòng Diễm Xưa, đã nghe đi nghe lại, nghe mãi nghe hoài không biết chán. Diễm Xưa, Trịnh Công Sơn. Trịnh Công Sơn, Diễm Xưa. Tôi không rõ từ thành đến tỉnh đã có bao nhiêu quán café mang tên Diễm Xưa, bao nhiêu quán café mang tên Tình Nhớ, Hạ Trắng, Mưa Hồng..., và những cô chủ quán hay những cô cashier xinh đẹp không đợi khách yêu cầu đã tự động cho chạy liên tục hết cuốn băng này đến cuốn băng khác những Ca Khúc Da Vàng, những Tình Khúc Trịnh Công Sơn, mà không cần phải bận tâm lắm đến chuyện café ngon hay không ngon.
Nhạc TCS quyến rũ người nghe đến như vậy, nhưng có một điều lạ là không phải ca sĩ nào cũng hát được nhạc TCS. Con số những ca sĩ hát nhạc họ Trịnh này nghe được không có nhiều, chỉ một vài. Ngay đến những ca sĩ tên tuổi thời ấy, hát thử TCS vài bài, cũng không thành công, cũng không nghe ra TCS. Từ đó, biết là không ăn, thôi không hát thêm nữa. Những ca sĩ khác, tự lượng sức mình, không chơi nhạc TCS, vì không muốn ??onhư cánh chim chìm xuống???. Làm sao biết được giọng hát nào là thích hợp, là thể hiện được nhạc TCS? Cứ thử hát đi, thính giả sẽ nói cho biết, người nghe sẽ trả lời. Nghe nhạc TCS từ một giọng ca không phải để hát nhạc TCS giống như là uống rượu giả vậy. Từ khi những giọng ca chuyên hát nhạc TCS bỏ nước ra đi, ở trong nước người ta vẫn loay hoay tìm kiếm, cố gắng tìm cho bằng được những giọng ca khác để thay thế, cố gắng lăng-xê một vài tên tuổi, nhưng kết quả vẫn là ??ogần như niềm tuyệt vọng???, và người nghe vẫn nhắc nhở đến tên những ca sĩ cũ gắn liền với nhạc TCS. Có vẻ nhạc TCS thích hợp với giọng nữ nhiều hơn, chỉ một vài nam ca sĩ thể hiện được một đôi bài... Phải nghe Khánh Ly hát Diễm Xưa mới biết thế nào là ??otrong cơn đau vùi???, mới thấy đau xót ??olàm sao có nhau???, mới thấy ??ohằn lên nỗi đau???, mới hiểu được tại sao ??osỏi đá cũng cần có nhau???. Còn phải nghe ??osầu thôi xuống đầy??? bằng những nốt nhạc luyến láy mềm mại ở chữ ??oxuống???, và bằng chính giọng hát ấy, mới thấy được cánh lá khô lả tả xoay vòng trước khi chạm đất, là dấu chấm ??ocuối cùng cho một tình yêu???. Phải nghe Lệ Thu hát Hạ Trắng mới nghe ra được tận cùng cái thê thiết của ??ogọi tên em mãi suốt cơn mê này??? trong tiếng kèn saxo réo gọi. Và còn phải nghe cả ??oRu Ta Ngậm Ngùi???, bằng chính giọng hát ấy, mới nghe ra nỗi cô đơn sâu thẳm của ??ongười về soi bóng mình, giữa tường trắng lặng câm???.

Cái mới trong ngôn ngữ TCS:

Trong những lời nhạc TCS, người ta nhặt ra được rất nhiều cái mới, từ cách dùng chữ cho đến những ý tưởng. Về màu sắc chẳng hạn, trước đây ta đã có xuân hồng, hạ đỏ, thu tím, thu vàng... thì nay lại có thêm ??ohạ trắng???, và cả những cơn ??omưa hồng??? (của những cánh phượng rơi), ??omưa xanh??? (của những lá me bay) cho đủ sắc màu. Về nắng thì có ??onắng thủy tinh vàng???. Sau tóc mềm, tay mềm, vai mềm, nay lại có thêm ??ongoài kia không còn nắng mềm??? (Chiều Một Mình Qua Phố). Đôi lúc cái mới được đẩy đi quá đà: hết nắng sớm, nắng chiều, lại đến ??ocó khi nắng khuya chưa lên??? (vẫn Chiều Một Mình Qua Phố). Tại sao không? Nhạc sĩ họ Trịnh có thể nói, ??oCó mưa khuya thì cũng phải có nắng khuya chứ.??? Và ??onắng như môi hoàng hôn trên phố??? (Chiều Trên Quê Hương Tôi) cũng phải được kể là... nắng mới.
Ta có nghe bể mắt, hồ mắt, giếng mắt, giòng mắt... chứ chưa nghe ai nói ??ochiều đã đi vào vườn mắt em??? (Nắng Thủy Tinh).
Ta có nghe giọt buồn (chắc là giọt café), sợi buồn (con nhện giăng mau) chứ chưa thấy ai nói ??ota thấy em trong tiền kiếp với cọng buồn cỏ khô??? (Rừng Xưa Đã Khép). Nghe hay hơn là ??ocọng cỏ khô buồn???. Tương tự, ??otóc xanh mấy mùa???, ??ohoa vàng mấy độ???, ??osen hồng một nụ???, ??oquỳnh hương một đóa??? nghe hay hơn là mấy mùa tóc xanh, mấy độ hoa vàng, một nụ sen hồng, một đóa quỳnh hương.
Ta cũng đã nghe giọt mưa, giọt nắng, giọt đắng, giọt sầu... nay lại có thêm ??ogiọt chiều trên lá, như mắt người cười giữa chiều phai??? (Chiều Trên Quê Hương Tôi).
Có rất nhiều những cái mới như vậy trong lời nhạc TCS.
Lối sử dụng tính từ như một danh từ, và ngược lại, trước ông vẫn có người dùng, thế nhưng những chữ ông dùng nghe vẫn cứ mới và thú vị, như ??onghe những tàn phai???, ??otôi là ai mà còn trần gian thế?...???
Có những chữ dùng rất cũ, qua tay TCS, như được làm mới lại, vì được sử dụng với những ý mới mẻ:
Trên hai vai ta đôi vầng nhật nguyệt, rọi suốt trăm năm một cõi đi về... (Một Cõi Đi Về).
??oNhật, nguyệt??? là những chữ thật xưa cũ, đi với ??otrên hai vai ta??? và ??orọi suốt trăm năm??? lại nghe như có vẻ mới.
Chữ ??ocõi??? trong cõi sống, cõi chết, cõi nhân gian, cõi người ta..., dùng trong ??omột cõi đi về??? như được khoác cho chiếc áo mới. Nói ??omột chốn đi về??? nghe vừa hẹp, vừa không được trọn ý.
Đôi tay nhân gian chưa từng độ lượng... (Một Cõi Đi Về)
??oNhân gian??? thì cũ, nhưng ??ođôi tay nhân gian??? quả là chưa có ai dùng, và cũng không thể tìm ra được chữ nào hay hơn để thay thế.
Em theo đời cơm áo, mai ra cùng phố xôn xao... (Yêu Dấu Tan Theo).
??oCơm áo??? là chữ dùng quá thường, nhưng ??ođời cơm áo??? thì nghe lại mới, nhất là đi với ??ophố xôn xao???.
Thôi em đừng khóc nuối, cho môi còn chút thanh tân... (Yêu Dấu Tan Theo).
Thực khó tìm ra được chữ nào hơn ??othanh tân??? để chỉ đôi môi chưa hôn ai một lần.
Chữ ??ochút??? ở câu trên cũng hay được ông dùng. Cái gì cũng chỉ chút chút thôi, không nhiều lắm, chỉ là một thoáng mong manh. Chữ ấy tuy cũ mà lại mới, làm đẹp thêm câu hát:
Có chút tình thoảng như gió vội... (Như Một Lời Chia Tay)
Có chút nắng trong tiếng gà trưa... (Em Còn Nhớ Hay Em Đã Quên)
Đi về đâu hỡi em, khi lòng không chút nắng... (Đời Gọi Em Biết Bao Lần)
Tôi xin làm chút gió, mát thêm những bờ vai... (Vì Tôi Cần Thấy Em Yêu Đời)
Tóc nào hãy còn xanh, cho ta chút hồn nhiên... (Ru Ta Ngậm Ngùi)
Dịu dàng trao chút hương hoa mùa xuân... (Vẫn Có Em Bên Đời)
Cho ta còn mãi mãi, chút mùi phấn hương bay... (Yêu Dấu Tan Theo)
Có rất nhiều ??ochút??? như vậy trong những lời nhạc TCS.

Khi nói ??otự do như gió thổi trên đồng rộng???, hoặc ??ohạnh phúc như đón mẹ đi chợ về??? là mượn hình ảnh để cụ thể hóa những ý niệm trừu tượng. ở TCS, ta gặp rất nhiều những lối diễn đạt như vậy. Sau mỗi chữ ??onhư??? là mỗi hình ảnh, mỗi ý tưởng giàu tính sáng tạo:
Tôi như từng cánh diều vui... (Nguyệt Ca)
Chuyện trò với lá cây, rồi buồn như lá bay... (Tình Sầu)
Nhìn người đi như mây vô danh... (Hãy Cứ Vui Như Mọi Ngày)
Em cười em nói, như sóng đùa biển khơi... (Tuổi Đời Mênh Mông)
Đời sao im vắng như đồng lúa gặt xong, như rừng núi bỏ hoang...
(Ru Ta Ngậm Ngùi)
Cho con mắt người tình, ấm như lời hỏi han...
(Những Con Mắt Trần Gian)
Có rất nhiều, rất nhiều những cái ??onhư??? như vậy trong lời nhạc TCS.

Ta còn gặp những cách ví von khác: ??oChiều nay em ra phố về, thấy đời là những quán không??? (Nghe Những Tàn Phai), hoặc: ??oĐời ta có khi tựa lá cỏ, ngồi hát ca rất tự do??? (Đêm Thấy Ta Là Thác Đổ).
Trái tim TCS dễ bắt được những rung động của thiên nhiên. Trong những lời nhạc của ông, hoa cỏ, núi đồi, sông suối, nắng gió, mùa màng... cũng đều biết cảm xúc, biết nhớ biết thương, biết cười biết khóc, biết vui biết buồn...
Tóc em cười trong gió... (Yêu Dấu Tan Theo)
Gió đến chơi từ bờ biển xa... (Chiều Trên Quê Hương Tôi)
Gió sẽ mừng vì tóc em bay, cho mây hờn ngủ quên trên vai...
(Như Cánh Vạc Bay)
Suối đón từ bàn chân em qua, lá hát từ bàn tay thơm tho...
(Như Cánh Vạc Bay)
Dưới chân ngày cỏ xót xa đưa... (Cỏ Xót Xa Đưa)
Nhớ gì mà nắng vàng cánh rừng... (Vẫn Có Em Bên Đời)
Ngày mai em đi, đồi núi nghiêng nghiêng đợi chờ, sỏi đá trông em từng giờ... (Biển Nhớ)
Phải có một trái tim thật là nhạy cảm, những giác quan thật là bén nhạy, mới có thể đọc được, nghe được và hiểu được ngôn ngữ kỳ diệu của thiên nhiên, mới có thể ??ochuyện trò với lá cây???, hay ??ohôn một nụ hồng, hỏi thăm về giọt nắng???, hoặc ??ođi trong sương mù, gọi cây lá vào mùa???.
Thử làm một sự so sánh giữa TCS và các nhạc sĩ khác trong cách diễn đạt lời nhạc: Trong lúc Phạm Duy viết: ??oNghìn trùng xa cách, người đã đi rồi...??? (Nghìn Trùng Xa Cách), thì ông viết: ??oTừ lúc đưa em về, là biết xa nghìn trùng...??? (Như Cánh Vạc Bay). Cung Tiến viết: ??oLòng cuồng điên vì nhớ...??? (Hoài Cảm), thì ông viết: ??o...chợt từng bước em là từng mũi đinh cuồng điên??? (Tưởng Rằng Đã Quên). Phạm đình Chương viết: ??oNgười đi qua đời tôi...??? (Người Đi Qua Đời Tôi, thơ Trần Dạ Từ), thì ông viết: ??oĐời tôi có ai vừa qua...??? (Đêm Thấy Ta Là Thác Đổ).
Ngôn ngữ TCS đôi lúc cũng được đi vào những sinh hoạt thường ngày trong cuộc sống. Bạn hỏi thăm sức khỏe: ??oHồi này có gì lạ????, trả lời: ??oThì cũng một ngày như mọi ngày thôi.??? Bạn rủ ra quán nhậu, không muốn đi, bèn nói: ??oNgồi nhà nhậu thoải mái hơn, đi đâu loanh quanh cho đời mỏi mệt.???

Cái lạ trong ngôn ngữ TCS:

Cái mới được đẩy đi xa chút nữa dễ trở thành cái lạ. Cái lạ dễ thấy trong lời nhạc TCS trước tiên là những điều không lý giải được. Những ý tưởng trong một bài nhạc lại như có vẻ chắp vá, thiếu mạch lạc, thậm chí đứt đoạn, rời rạc, thường tạo những khó hiểu hoặc bất ngờ cho người nghe:
??oTim nào có bình yên??? mà sao lại ??ota rêu rao đời mình????
??oTừ khi trăng là nguyệt??? mà sao lại ??otrong tôi có những mặt trời???? (mà không phải là mặt trăng).
??oĐôi khi thấy trăm vết thương??? mà sao lại ??orồi như đá ngây ngô????
??oMặt trời nào soi sáng tim tôi??? mà sao lại ??ođể tình yêu xay mòn thành đá cuội????
??oXin hãy cho mưa qua miền đất rộng??? mà sao lại ??ongày sau sỏi đá cũng cần có nhau????
Người nghe tuy có thích nhạc TCS nhưng lại ít khi thuộc được trọn bài nào của ông cũng vì những chỗ khó hiểu và những ý tưởng không liền lạc như vậy.
Ta còn gặp những cái bất ngờ thú vị khác. ??oSống trong đời sống cần có một tấm lòng, để làm gì em biết không???? Ông hỏi vậy, và người nghe chưa kịp suy nghĩ để trả lời thì ông đã giải đáp luôn: ??oĐể gió cuốn đi???. Lát sau lại hỏi tiếp: ??oSống trong đời sống cần có một mối tình, để làm gì em biết không???? Câu trả lời vẫn là ??ođể gió cuốn đi???. Một người bạn tôi gọi những câu hát này là ??ođố vui để học???.
Đến cả những cái tựa bài hát nghe cũng là lạ. ??oGần Như Niềm Tuyệt Vọng??? nghĩa là sao? Mới chỉ gần gần thôi, chưa đến nỗi tuyệt vọng lắm, vẫn còn có chút hy vọng (?). Vậy thì cũng được an ủi phần nào. ??oCỏ Xót Xa Đưa??? nghe cũng hay hay, nhưng đến ??oTình Xót Xa Vừa??? thì lại hơi khó hiểu. Biết thế nào là vừa. Là xót xa vừa phải thôi, không nhiều lắm chắc? ??oNghe Những Tàn Phai??? nghe cũng hay hay, nhưng đến ??oXanh Lòng Phai Tàn??? thì lại hơi lấn cấn. Nghe giống như ... ??oxanh vỏ đỏ lòng???.
Có những chữ TCS hay dùng đi dùng lại nhiều lần, đôi lúc có hơi lạm dụng, nghe không được ổn lắm. ??oKhói trời mênh mông??? hoặc ??otuổi đời mênh mông??? nghe vẫn hay và dễ hình dung hơn là ??omắt cười mênh mông giữa đôi bàn tay??? (Vẫn Có Em Bên Đời). Dù là mắt cười hay môi cười thì cũng khó mà mênh mông được (không giống như ??omắt em mênh mông buồn???). Tương tự, không dễ gì hình dung được thế nào là một tiếng hát... rực rỡ, xanh xao, hay vàng vọt, như là ??onghe tiếng hát xanh xao của một buổi chiều??? (Lời Buồn Thánh). Nhưng cũng không hề gì, người hát vẫn cứ hát, người nghe vẫn cứ nghe, có khi lại thấy thích vì những cái là lạ ấy.
Có khi những cái sai vẫn cứ được mọi người chấp nhận, và đấy cũng là một cái lạ nữa. ??oMột trăm năm đô hộ giặc Tây??? (Gia Tài Của Mẹ), câu ấy một đứa bé lên mười ở Việt nam cũng biết là sai, vậy mà vẫn cứ được hát đi hát lại một thời nào ở trong nước. Lỗi ấy hoặc vì thiếu chữ (để sánh đôi với ??omôt ngàn năm nô lệ giặc Tầu??? ở câu trước), hoặc vì trong lúc đặt lời phải chịu gò ép theo những nốt nhạc cao thấp, trầm bổng. (Phạm Duy chẳng hạn, cũng không vượt qua được cái khó tương tự. ??oChuyện đôi ta... buồn ít hơn vui??? là câu hát mà ông rất muốn viết ngược lại để kể về một chuyện tình buồn thảm mà hai kẻ yêu nhau nay đã ??oNghìn Trùng Xa Cách???). Hoặc, trong một lúc vội vàng, nhạc sĩ họ Trịnh đã viết nhầm một chữ trong câu hát, đọc thành ??ocông viên chiều qua rất... ngắn??? (Nhìn Những Mùa Thu Đi), và đến nay nhiều người vẫn cứ hát theo như vậy mà không bao giờ chịu đổi lại thành ??orất nắng???, cũng không bao giờ tự hỏi đâu là sự khác biệt giữa... công viên ngắn và công viên dài.
Sau một quá trình nhiều năm nghe nhạc TCS, và lắm lúc còn hát nghêu ngao nữa, tôi thấy cần phải thú nhận một điều, có đôi khi nghe những lời nhạc của ông, tôi thực tình không hiểu ông muốn nói điều gì, và tôi nghĩ may ra chỉ có ông mới giải thích nổi. Tôi nói ??omay ra??? là bởi vì, nói thật, nhiều khi tôi chắc ông cũng không hiểu gì... hơn tôi lắm. Có khác một điều, ông viết ra những lời ấy là xong, là ??othân nhẹ nhàng như mây???, còn lại người nghe là chúng tôi thì cứ phải suy gẫm, phải loay hoay giải đoán này nọ, thật là mệt mỏi.
Tôi có đứa cháu thích nhạc TCS. Có hôm cháu hỏi: ??oCháu thích bài này. Nhưng mà có mấy câu cháu không sao hiểu được. Tại sao ??otrong khi ta về lại nhớ ta đi???? Nghe giống như ??oVân Tiên cõng mẹ chạy vô chạy ra??? quá. Còn ??otừng lời bể sông nghe ra từ độ suối khe??? nghĩa là sao???? Sau khi loay hoay giải thích những đối nghịch và tương quan giữa đi, về, sông, biển mà đứa cháu có vẻ vẫn không chịu hiểu, tôi đành phải nói: ??oVấn đề là cháu thích nghe hay không thích nghe, thế thôi. Nếu thích là tốt, cứ tiếp tục nghe. ??oĐừng băn khoăn, đừng nghi ngại???. Nhạc TCS là nhạc ??ođừng hỏi tại sao???. Tất nhiên là câu trả lời không làm đối tượng thỏa mãn, nên sau đó tôi lại phải đưa ra lối giải thích khác: ??oCâu hỏi của cháu là những ??olời bể sông???, mà cách đây ba mươi năm, nghĩa là ??otừ độ suối khe???, chú cũng đã từng hỏi như vậy.??? Không rõ đối tượng có thỏa mãn hơn, nhưng từ đó không thấy hỏi han gì thêm nữa, trong lúc nghe thì vẫn cứ nghe. Nói điều này để thấy rằng đã có đến hai thế hệ nghe và yêu thích nhạc TCS.

Cái lạ được nâng lên một bậc nữa lại đi đến chỗ cầu kỳ, lập dị, hoặc sáo rỗng, vô nghĩa, thường thấy trong những bài nhạc TCS viết ở thời kỳ đầu, như: ??oNgựa hồng đã mỏi vó, chết trên đồi quê hương...???, hay ??ongười hãy nhớ mang theo hành trang qua khoang trời vắng chân mây địa đàng??? (Xin Mặt Trời Ngủ Yên); hoặc như: ??oCó khi nắng khuya chưa lên, mà một loài hoa chợt tím...??? (Chiều Một Mình Qua Phố); hoặc như: ??oBài ca dao trên cồn đá, trên ngai vàng quê nhà... (Vết Lăn Trầm), hoặc như: ??oRồi dòng sông cũng mang theo tên người vào huyền thoại, tay hư vô che dấu, chiều qua truông mây sâu...??? (Lời Của Dòng Sông). Những lời lẽ khiến người nghe cứ phải suy gẫm mãi và dễ cảm thấy mình... ??orồi như đá ngây ngô???.
Tôi nhớ có lần nghe TCS loay hoay giải thích ý nghĩa về cái tựa một bài hát của ông và câu ??ogiật mình ôi chiếc lá thu phai???, và về chữ ??oda du??? do ông sáng chế trong câu ??ochờ ta da du một chuyến??? (Vết Lăn Trầm). Ông sợ người nghe không hiểu rõ ý nghĩa những từ này, thế nhưng, ông càng cố gắng giải thích, người nghe là tôi lại càng... thấy khó hiểu. Ông muốn nói gì thì nói, với tôi, chiếc lá thu phai là... chiếc lá thu phai. Như thế là đủ, như thế là hay rồi, đâu có cần lời giải thích nào thêm nữa. Ngày xưa chúng tôi đã không đòi ông phải cắt nghĩa thế nào là ??olời buồn thánh??? với lại ??ovết lăn trầm???, thì bây giờ có lẽ nào lại đi thắc mắc vớ vẩn về chữ nghĩa của TCS.

Cái đẹp trong ngôn ngữ TCS

Có người gọi TCS là thi sĩ. Tôi không cho là như vậy. Ông có làm thơ, và trong những câu nhạc của ông ta nhặt được những ý thơ và cả những câu thơ thật là đẹp nữa, nhưng ông mãi mãi là nhạc sĩ, không phải là thi sĩ. (Cũng như ông có vẽ tranh, nhưng không phải họa sĩ). Nếu ông chỉ làm thơ, tôi không chắc ông sẽ được bao nhiêu người biết tên. Không có ông, ta còn nhiều thi sĩ khác. Nhưng chỉ có một TCS thôi. Tôi có đọc ít bài thơ ông, có bài hay, nhưng vẫn không gây cho tôi ấn tượng nào rõ nét lắm, nghĩa là dưới mỗi bài thơ ông không để lại dấu ấn đậm nét nào có khắc tên ông. Thế nhưng nhạc của ông thì đúng là nhạc TCS. Dường như chỉ khi ông viết lời nhạc, cái thi hứng mới trào ra, những lời ấy như hóa thành thơ, và nhạc lẫn thơ bay lên. Người nghe đôi lúc khó phân biệt những câu dưới đây là nhạc hay thơ, là thơ hay nhạc, vì nhạc thơ, thơ nhạc quyện lẫn vào nhau:
Ta vẫn mong, ta chờ mãi trong từng ngày quạnh hiu
Ta vẫn mong em về đây cho đời bày cuộc vui...
(Rừng Xưa Đã Khép)
Vườn năm xưa em đã đến, nay trăng quá vô vi
Giọt sương khuya rụng xuống lá, như chân ai lần về...
(Nguyệt Ca)
Ta nghe nghìn giọt lệ, rớt xuống thành hồ nước long lanh...
(Như Cánh Vạc Bay)
Những giọt mưa, những nụ hoa, hẹn hò gặp nhau trước sân nhà...
(Bốn Mùa Thay Lá)
Sau lưng ngày con gái. Môi son đừng biếng lười. Cho ta còn mãi mãi.
Chút mùi phấn hương bay... (Yêu Dấu Tan Theo)
Lời TCS hay đến mức, ở một đôi bài, nhạc không bắt kịp lời. Gặp phải những bài như thế tôi vẫn cứ tiếc, và đôi lúc nghĩ rằng ông ghép nhạc vào lời hơn là ghép lời vào nhạc. Những Nắng Thủy Tinh, Như Cánh Vạc Bay, Ru Ta Ngậm Ngùi, Yêu Dấu Tan Theo, Nguyệt Ca, Đêm Thấy Ta Là Thác Đổ... là những bài thơ hơn là những bài nhạc. ??oNắng Thủy Tinh??? hoặc ??oNhìn Những Mùa Thu Đi??? chẳng hạn là những bài đẹp cả về lời thơ lẫn ý nhạc. Những nốt nhạc mềm mại rót xuống ở cuối câu ??ođưa em về nắng vương nhè nhẹ...???, nghe sao mà ??onhè nhẹ???. Và tiếng hát Khánh Ly, Lệ Thu quấn quýt, đan quyện vào nhau đã luôn luôn là những tiếng hát của một mùa nào lãng mạn, ru tôi trong chiếc nôi đời êm ái, nhìn những cụm mây mùa thu bay đi, bay đi.

Trong nhạc TCS không phải chỉ có thơ mà còn có cả tranh vẽ nữa, và những bức tranh sinh động của ông cũng thể hiện qua những lời nhạc giàu hình ảnh, có khi chỉ là những nét ký họa, có khi là những bức tranh cảnh vật đầy mầu sắc, có khi là những bức chân dung của... ??ongười về soi bóng mình, giữa tường trắng lặng câm???, hoặc những tranh tĩnh vật như ??o... thấy đời là những quán không, bàn im hơi bên ghế ngồi???, và còn có cả những bức vẽ trừu tượng nữa. Thử dạo qua một vòng phòng tranh TCS:
Hồ Tây chiều thu mặt nước vàng lay, bờ xa mời gọi. Mầu sương thương nhớ, bầy sâm cầm nhỏ vỗ cánh mặt trời... (Nhớ Mùa Thu Hà Nội)
Mây và tóc em bay trong chiều gió lộng, trời làm cơn mưa xanh dưới những hàng me... (Tuổi Đời Mênh Mông)
Trong lòng phố mưa đêm trói chân, dưới hiên nhìn nước dâng tràn, phố bỗng là dòng sông uốn quanh... (Em Còn Nhớ Hay Em Đã Quên)
Một vài bức khác, đòi hỏi cần có chút tưởng tượng:
Ta thấy em trong tiền kiếp với cọng buồn cỏ khô. Ta thấy em đang ngồi khóc khi rừng chiều đổ mưa... (Rừng Xưa Đã Khép)
Giòng nước mắt sẽ bay trong trời, làm cơn mưa rớt trên chăn gối, lời cỏ cây hát trên da người... (Hãy Khóc Đi Em)
Có rất nhiều những bức vẽ giàu hình ảnh và màu sắc như vậy.

Cái đẹp, cái hay có khi chỉ nằm ở một chữ trong câu hát, như là chữ ??osuốt??? trong những câu dưới đây chẳng hạn:
Ngọn gió hoang vu thổi suốt xuân thì... (Một Cõi Đi Về)
Gọi tên em mãi suốt cơn mê này... (Hạ Trắng)
Đường đi suốt mùa nắng lên thắp đầy... Hạ Trắng)
Hãy nghiêng đời xuống, nhìn suốt một mối tình...
(Để Gió Cuốn Đi)
Lá hát như mưa suốt con đường đi... (Em Còn Nhớ Hay Em Đã Quên)
Rọi suốt trăm năm một cõi đi về... (Một Cõi Đi Về)
Chữ ??osuốt??? ở câu trên hay đến vậy lại bị một số ca sĩ đổi thành ??oxuống??? thì quả là ??onỗi đau phiền muộn??? cho những người yêu nhạc TCS. Tương tự, trong ??oHướng Về Hà Nội??? của Hoàng Dương, ở câu hát ??othanh bình tiếng guốc reo vui...???, tiếng ??oguốc??? bị một số ca sĩ đổi thành tiếng ??ohát??? cũng là một ??onỗi đau??? khác, vừa vô nghĩa (tiếng hát làm sao mà reo được), vừa không nghe ra được những âm thanh rộn rã rất ??othanh bình??? trong tiếng guốc khua vang trên những vỉa hè, đường phố Hà nội, và hình ảnh thướt tha của những tà ??oáo mầu tung gió chơi vơi???. Hát sai một chữ làm hỏng một câu nhạc, có khi cả một bài nhạc.
Có những bài nhạc tôi chắc là TCS thích, vì vẫn nghe ông nhắc đến, nhưng lại ít có người hát, ít có người nghe. Có khi ông muốn nói nhiều quá, người nghe lại ít chịu nghe. Những bài hát được ông ***g vào những triết lý, những thiền vị chẳng hạn, dường như ít được thành công, hiểu theo nghĩa ít được phổ biến. Người nghe dễ đón nhận hơn nếu chỉ một vài nét chấm phá và một chút thi vị: ??oYêu em lòng chợt từ bi bất ngờ...??? (Ru Em), hoặc ??oCuộc đời đó có bao lâu mà hững hờ...??? (Mưa Hồng).
Cái đẹp còn ở những lời tả tình tả cảnh về một quê hương, một nơi chốn thân quen trong mỗi trái tim người Việt:
Chiều trên quê hương tôi, có những chốn riêng cho mọi người, những con đường lứa đôi, những góc hè phố vui... (Chiều Trên Quê Hương Tôi)
Hoặc: ... quê nhà đó năm xưa có em, có bóng dừa, có câu hò, có con đò chở nắng mưa đi.??? (Em Còn Nhớ Hay Em Đã Quên)
Thật khó mà viết được những lời đẹp đến vậy nếu không có trái tim nặng trĩu tình yêu quê hương. ??oTCS đã hát về quê hương đất nước bằng cả tấm lòng của một đứa con biết vui tận cùng những niềm vui, và đau tận cùng những nỗi đau của tổ quốc mẹ hiền,??? Văn Cao đã viết về ông như vậy.
??oĐời Gọi Em Biết Bao Lần???, ??oVì Tôi Cần Thấy Em Yêu Đời???, và ??oTuổi Đời Mênh Mông??? nữa...., là những bài hát thể hiện cái đẹp của lòng nhân ái.
Tôi có nghe đâu đó nói rằng nhạc TCS được cả người Nhật yêu thích, hoặc được dịch ra thứ tiếng này tiếng nọ. Tôi không tin lắm. Phải đau cái đau của thân phận máu đỏ da vàng, của một đất nước chìm ngập trong khói lửa chiến tranh, phải mang trong tim mình một quê hương rách nát, phải nghe được những lời ??ođại bác ru đêm???, phải thấy được ??otừng vùng thịt xương có mẹ có em???, phải thấy được xác những người lính chết vội chết vàng, ??onằm chết như mơ???, và còn phải sống phải yêu thiết tha, sôi nổi trong những máu xương lửa đạn ấy, nghĩa là phải có trái tim hòa cùng một nhịp đập với trái tim người Việt mới nghe ra được từng lời nhạc TCS thấm vào từng mạch máu, từng tế bào. Nếu họ có tìm đến TCS, nhiều lắm cũng chỉ để ??okhảo sát một hiện tượng??? được nhiều người Việt nói đến. Còn nếu nói rằng họ chỉ yêu thích những tình khúc TCS, tôi cũng còn chút ngờ vực cho đến khi có ai đó nói rằng có thể chuyển dịch được những lời nhạc của ông sang thứ tiếng nào đó để người ngoại quốc có thể hiểu được thế nào là ??otóc em từng sợi nhỏ, rớt xuống đời làm sóng lênh đênh???.
Ngôn ngữ TCS quả đã làm giàu và đẹp thêm cho kho tàng tiếng Việt, hoặc ít ra có thể nói mà không sợ lầm, ông là người viết lời đẹp nhất cho những ca khúc. Những lời đó trước đây và cả về sau nữa, tôi tin vậy, chưa từng có ai viết, và cũng không ai bắt chước, không ai làm giả được. (Nếu có hàng mạo hóa, người nghe sẽ nhận ra ngay những TCS ??ogiả???). Như thế thì cái chết của ông, ít nhiều gì cũng gây nên những mất mát và thiệt thòi, ít ra là đối với những người có cái nhìn khách quan về những đóng góp của ông.
Tất nhiên không phải mọi ca khúc TCS đều hay cả. Có một số những bài hay, một số những bài trung bình, có bài chỉ nhặt ra được một hai câu, có bài không được kể là nhạc vì không bắt nguồn từ một cảm xúc nào, hoặc được làm theo đơn đặt hàng, như bài hát về công trình xây đắp thủy điện Trị an: ??oDòng điện như dòng sông, cho đời một tấm lòng...??? chẳng hạn. Cũng nói đến ??odòng sông???, cũng nói về ??otấm lòng???, nhưng người nghe thấy gượng ép, giả tạo. Những bài nhạc ấy không tồn tại được, không được ai hát. Chúng biến mất ngay khi vừa mới ra đời, và không được người đời nhắc tên. Những bài hát mang một số phận khác.
Nghe nhạc TCS giống như là nhấm nháp từng ngụm café hay từng ngụm trà nhỏ, từng ngụm nhỏ thôi, để nghe được cái hương vị đậm đà chầm chậm, từ từ thấm vào đầu lưỡi. Nghe nhạc TCS là phải nghe trong những lúc thư thả, không bận rộn, nghe ??okhông cần vội vã???, nghe với ??otrái tim thật thà???, để nghe được từng câu, từng chữ, từng lời nhạc khe khẽ, nhẹ nhàng len lỏi, luồn lách vào mọi ngóc ngách trong cơ thể, thấm vào từng mạch máu, chạm khẽ đến trái tim.

Tình yêu trong nhạc TCS

Mùa xuân thay lá mùa đông, để nghe chim hót chuyện tình...
(Thành Phố Mùa Xuân)
Câu hát ấy là một trong những câu tôi thích trong những ca khúc TCS. Có hai lý do: thứ nhất, câu ấy làm nhớ tới câu thơ ngày xưa của Vũ Thành:
Đàn chim về hót trong thành phố
kể chuyện hai người xa cách nhau
Thứ hai nữa, đấy là một câu hiếm thấy trong những câu viết về tình yêu trong nhạc TCS: có mùa xuân, có cây lá đâm chồi nẩy lộc, có chim hót líu lo kể chuyện tình. Tình yêu trong nhạc TCS có một khí hậu riêng, có một bộ mặt khác, không giống như những ca khúc viết về tình yêu của những người viết nhạc khác. Dường như ông ít khi viết một chuyện tình nào trọn vẹn, tròn đầy, ông chỉ viết phần cuối, hoặc về một tình yêu đã mất. Cứ đọc thử những cái tựa bài hát là đủ thấy: Cuối Cùng Cho Một Tình Yêu, Hãy Khóc Đi Em, Tình Nhớ, Tình Xa, Tình Sầu... Ông viết về những hạnh phúc buồn bã, những nỗi vui ngậm ngùi, những bất an và bất trắc của những cuộc tình không may... Những kẻ yêu nhau trong nhạc TCS có vươn tay về phía nhau nhưng không chạm tay vào nhau được.
Nghe nhạc TCS cũng là nghe những lời đau xót, những nỗi dằn vặt, giằng xé, dày vò, những ??omưa quanh chỗ nằm???, những ??ođêm đổ xuống đời ta???, ??ođêm thì thầm tiếng buồn???... ở những lời ông viết ta đọc thấy những lần chia tay, những nỗi chia lìa:
Từng người tình bỏ ta đi như những dòng sông nhỏ... (Tình Xa)
Dù ngày mai em như chim bay, bỏ quên đây một người... (Hãy Cứ Vui Như Mọi Ngày)
Từ lúc đưa em về, là biết xa nghìn trùng... (Như Cánh Vạc Bay)
Đâu ngờ tình như lá úa, khiến tôi chia lìa từng giấc mơ... (Trong Nỗi Đau Tình Cờ)
Ông cũng có những lần tự thú trong tình yêu, trái tim ông quá đỗi yếu mềm đến độ lắm lúc ông rất muốn quên đi một hình bóng mà vẫn không sao quên được. ??oTưởng Rằng Đã Quên??? chỉ là ??oTình Nhớ??? nối dài. Chỉ có khác một điều, ??onhững bước chân mềm mại đã đi nhẹ vào đời??? ở ??oTình Nhớ???, đã đổi thành ??ochợt từng bước em là từng mũi đinh cuồng điên??? ở ??oTưởng Rằng Đã Quên???. Ông đã phải thú nhận, ??oTưởng rằng có thể quên đi dễ dàng một cuộc tình, nhưng hóa ra chẳng bao giờ quên được.??? Trái tim ông cũng đầy những mảnh vá. ??oMượn cuộc tình này để xóa cuộc tình kia chỉ là một sự vá víu cho tâm hồn,??? ông nói, ??onhững mảnh vá ấy chỉ đủ để làm phẳng lặng bên ngoài mà thôi....???
Có lắm lúc ông thật hồn nhiên trong tình yêu: ??oTôi đã yêu em như trẻ thơ...???, hoặc ??otôi đã yêu em bao ngày nắng, tôi đã yêu em bao ngày mưa, yêu em bên đời lặng lẽ..., yêu em trái tim thật thà??? (Trong Nỗi Đau Tình Cờ). Cách yêu của ông cũng có vẻ hơi khác thường. Ông yêu thật từ tốn, thật chậm rãi, không phải vội vàng, như người ngồi nhấm nháp và thưởng thức từng ngụm trà nhỏ, hoặc ngồi nhìn từng giọt café rót xuống từng giọt, từng giọt, trong lúc lắng nghe từng nốt nhạc... ??oYêu em không cần vội vã, yêu trong nỗi vui đợi chờ.??? (Trong Nỗi Đau Tình Cờ). Thậm chí, còn có những khi ??oyêu em, yêu thêm tình phụ, yêu em lòng chợt từ bi bất ngờ.??? (Ru Em) nữa. Những lời lẽ nghe thì dịu dàng, nhẹ nhàng và đơn sơ như vậy, nhưng lại có bao nhiêu là vết thương. Những vết thương sâu mà ông gọi là... ??ovết thương hồn nhiên???. Những nỗi đớn đau mà ông gọi là... ??oniềm đau ngọt ngào??? hay ??onỗi đau tình cờ??? (trong khi ông cũng biết chắc là khó mà ngọt ngào hay tình cờ nổi). Trong lòng ông luôn luôn dâng lên nỗi khát khao muốn được đi lại từ đầu, muốn được yêu thêm một lần nữa, muốn được bắt đầu lại một chuyện tình với trái tim mới biết yêu. Ông khẩn khoản: ??oCho tôi đi xây lại chuyện tình...??? (Xin Cho Tôi), những chuyện tình chắc hẳn đã để lại trong ông rất nhiều hối tiếc.
Trong những tình khúc TCS, tình yêu vừa là mật ngọt, vừa là mật đắng, ??omật ngọt trên môi, mật đắng trong đời???. Tại sao lại như vậy? Người viết những ca khúc ấy không có lời giải thích, chỉ nghe ông nói, ??oCon người không thể sống mà không yêu. Có người yêu thì hạnh phúc, có người yêu thì đau khổ. Nhưng dù dau khổ hay hạnh phúc, con người vẫn muốn yêu. Tình yêu vì thế mà tồn tại.???
Những chuyện tình ông viết thường là những chuyện tình lặng lẽ, không sóng gió, không sôi nổi, nhưng không phải là không đắm say, nồng nàn.
Tôi xin làm cây xa, đứng nhìn em rực rỡ. Tôi xin làm nụ cười, chờ em giữa đôi môi. Tôi xin làm mộng nhỏ, em vừa giấc ngủ say... (Vì Tôi Cần Thấy Em Yêu Đời).
Trong nhạc tình TCS, không có những lời thề non hẹn biển, mà chỉ có ??ota gặp tình cờ như là cơn gió???, và những lời hẹn thề chỉ ??olà những cơn mưa???. Cũng không có những lời thở than, sướt mướt ??oduyên kiếp lỡ làng rồi???, mà chỉ có những lời cố làm ra vẻ hững hờ, dửng dưng như ??oừ thôi em về...???, hoặc là ??oem về hãy về đi, ta phiêu du một đời...??? Chuyện gì cũng cho là tình cờ, như cơn mưa bất chợt, vội vàng đến vội vàng đi. Ngay đến cả tuổi thọ của những chuyện tình xem ra cũng chẳng dài lâu, chỉ ??omong manh như nắng??? và ??othoảng như gió vội???.
Ta gặp tình cờ như là cơn gió... (Hoa Vàng Mấy Độ)
Em ra đi như thoáng gió thầm... (Tạ Ơn)
Tình đến lặng lẽ, ??otình đi âm thầm, lạnh lùng như dấu chim...???, trong khi ông còn ngồi lại đó, ??obên đời hiu quạnh???, khi mà hạnh phúc đã khô queo như một dòng suối cạn, nhưng vẫn cứ mong đợi hoài những giấc mơ sẽ không bao giờ đến.
Ta vẫn mong, ta chờ mãi trên từng ngày quạnh hiu.
Ta vẫn mong em về đây cho đời bầy cuộc vui... (Rừng Xưa Đã Khép).
Ông cũng hay nói về những giấc mơ. Một bài hát có những lời và hình ảnh thật là đẹp nhưng lại ít được người nghe ở đây đón nhận chỉ vì có những câu mà người ta không muốn nghe chút nào, chẳng hạn ??othành phố vẫn có những giấc mơ...??? Nghĩ cho cùng, chẳng ai ngăn cấm được những giấc mơ. Ngay cả khi thân ta bị giam hãm tù đày, những giấc mơ vẫn còn được tự do. Người ta đã không thể nhốt được gió thì cũng không thể nào giam giữ, bỏ đói, hay giết chết được những giấc mơ. Và cuộc sống không thể nào thiếu được những giấc mơ. TCS có một cái tội mà ngay chính ông cũng khó lòng tha thứ cho ông được (vì có tha thứ rồi cũng sẽ tái phạm): đó là ông đã có những giấc mơ (chẳng hạn giấc mơ về thành phố mà ông đang sống, và giấc mơ nối được một vòng tay lớn). Ông đã sống cùng những giấc mơ đó, và đã chết cùng những giấc mơ đó. Chính những giấc mơ đó, chứ không phải ai khác, không phải điều gì khác, đã khiến ông bị oán ghét. Nhưng ông không thể nào đổ lỗi cho những giấc mơ, mặc dầu ông đã phải trả giá cho những giấc mơ ấy. Đã có người nào đó nói rằng ca khúc TCS là ??onhững bản tình ca không có hạnh phúc???, tôi nghĩ, đấy còn là những bản tình ca về những giấc mơ rạn vỡ.
??oSống mà giữ mãi trong lòng những hờn oán thì cũng nặng nề... Ta biết tha thứ những điều nhỏ thì cuộc đời sẽ tha thứ cho ta những điều lớn hơn,??? ông nói vậy, và ta cũng nhận là đúng thôi. Khi còn sống, trong những năm cuối đời, ông có được lắm kẻ yêu và cũng nhiều người ghét, ông nhận được cả những lời ngợi ca và những câu nguyền rủa, cho ông thấy ??onhững con mắt thù hận, cho ta đời lạnh câm??? (Những Con Mắt Trần Gian). Yêu và ghét, cũng như tốt và xấu, hai mặt của cuộc sống, có khi chỉ là một. Những người ghét ông, là bởi vì trước đó họ đã trót yêu ông quá đấy thôi. Nếu không yêu ông lắm người ta đã không ghét ông nhiều đến vậy. Tình yêu biến thành tình hận. Ông giống như một người tình phụ bạc vậy. Đúng là do lỗi ông thôi, ông không thở than vào đâu được. ??oĐời tôi ngốc dại, tự làm khô héo tôi đây...??? (Chiếc Lá Thu Phai), ông cũng chẳng từng đấm ngực tự thú đó sao. Nhưng cũng đâu có phải vì mối hận tình đó mà tấm nhan sắc kia bỗng đổi thành xấu xí, những bản tình ca kia chẳng còn ai muốn nghe... Còn những người yêu ông thì lại càng yêu ông hơn sau ngày ông lặng lẽ rời bỏ ??omột cõi đi về??? này...
Thế còn ông, vì ông đã nói những lời trên, tôi chắc ông cũng chẳng cay đắng, hờn trách chi cuộc đời. Một người từng có những lúc ??ochuyện trò với lá cây??? thì khó mà có thể giận hờn ai được. ??oĐời Cho Ta Thế,??? ông nói trong một ca khúc, có nghĩa là, dẫu có hay dở, tốt xấu thế nào ông cũng sẵn sàng và vui vẻ mở gói quà tặng của cuộc đời. TCS, ông là ai vậy? ??oTôi biết rõ rằng tôi chỉ là một loài chim nhỏ hót chơi trên đầu những ngọn lau,??? ông nói. Nếu không muốn nghe những lời chim hót, tôi chắc cũng chẳng ai đành lòng ném đá xua đuổi để con chim nhỏ ấy phải bay đi nơi khác.
Tôi có người bạn, nghe tin TCS mất và thấy nhiều người tỏ lòng thương tiếc người nhạc sĩ tài hoa, anh nhún vai nói: ??oChẳng nên bi lụy thái quá. Có những kẻ chết nhiều lần trước khi chết thật. Cái tin này chẳng qua chỉ là xác nhận lại một cái chết từ năm bảy mươi lăm mà thôi.??? Thế nhưng sau đấy, có một lúc nào đó tôi nghe được từ miệng anh câu hát vu vơ: ??oTình mong manh như nắng, tình còn đầy không em?...??? Như vậy là anh bỏ TCS, chứ TCS đâu có bỏ anh. Tôi nghĩ là chúng ta sẽ dễ dàng quên TCS thôi nếu một ngày nào đó không còn ai hát nữa những câu nhạc tình vu vơ như vậy. Chắc là phải đợi cho đến lúc ở quanh ta không còn có những cặp tình nhân, không còn có những kẻ yêu nhau và phụ nhau, cũng không còn ai muốn nói với ai những lời tình tự ngọt ngào. Và nếu như thế, cuộc sống sẽ buồn tẻ biết chừng nào.
Nghe nhạc TCS có được chút hạnh phúc là có ông chia sớt, san sẻ cùng ta những nỗi vui, niềm đau. Ông nói hộ ta những điều ta muốn nói. Ông cũng bày tỏ, thố lộ dùm ta những tình cảm sâu kín nhất trong ta. Khi nghe những lời ông tự vỗ về, an ủi, ta như cũng được vuốt ve, xoa dịu. Trong những ca khúc TCS, ông đã vừa nói với ông lại vừa nói với ta nữa. Nhạc TCS, như vậy, cũng có thể được gọi là những ??otự tình khúc???, như là tựa một bài hát của ông vậy.
Có ai trong mỗi chúng ta lại chẳng có mộạt chút TCS, theo cái nghĩa đó. Chỉ cần một chút thôi (nói theo chữ ông hay dùng) cũng đủ giúp ta có lúc tạm quên đi cái gánh nặng ??ođời cơm áo???. Vậy thì cũng nên cám ơn ông lắm chứ, vì ông đã gánh nhẹ dùm ta những nỗi phiền muộn của đời sống, và cũng vì chút lẽ công bằng (biết đâu lại chẳng khiến ông phải ân hận mà rút lại lời trách móc nhẹ nhàng ??ođôi tay nhân gian chưa từng độ lượng???). Và, cuộc đời như thế cũng sẽ đẹp thêm lên một chút.

Nỗi cô đơn và cái chết trong nhạc TCS

Như hầu hết các nhạc sĩ sáng tác, TCS không có giọng ca tốt. Ông chỉ là người soạn ca khúc, muốn những ca khúc đó tới được người nghe, ông phải mượn đến những giọng ca khác. Ông nói giọng Huế và khi hát, ông không thoát ra được âm hưởng nằng nặng của chất giọng địa phương đó. Những ca sĩ khác làm được nhưng ông không làm được. Điều này cũng hơi bất tiện cho ông, chẳng hạn khi ông muốn giới thiệu một ca khúc mới, người nghe không dễ gì ??ocảm??? được ca khúc ấy khi nghe ông hát lần đầu. Có thể người ta vẫn chịu khó nghe ông vì họ muốn được nghe bằng chính giọng ca của người làm nên ca khúc đó. Còn nếu ông có ý định thực hiện một đĩa nhạc chỉ với giọng hát của ông thôi, tôi e rằng đấy sẽ là một trong những đĩa nhạc bán chậm nhất. Tuy nhiên, có một lần nào đó được nghe ông hát ??oMột Cõi Đi Về???, tôi lại có cái cảm giác thật khác với những lần tôi nghe những ca sĩ khác hát cùng bài hát ấy. Khi ông cất giọng, giọng của ông nghe vốn đã yếu, lại như vẳng ra nỗi cô đơn thăm thẳm từ một đáy vực nào. Cái giọng hiu hắt ấy theo tôi từ câu đầu tới cuối bài hát. Lại thêm tiếng đàn đệm guitar nữa, không rõ có phải tiếng đàn của ông, nghe sao thật rã rời. Cùng với những lời buồn bã của bài hát ấy, tất cả như toát lên nỗi tuyệt vọng thảm sầu... Rõ ràng là tôi chưa hề nghe một giọng hát nào cô đơn đến vậy.
Nếu những ca khúc ông viết ra từ những bài đầu tiên đến những bài cuối cùng, là những bài gần đây nhất, đã trải dài suốt cuộc đời ông, đọc lại lời nhạc trong những ca khúc đó, ta như thấy nỗi cô đơn ấy cũng trải suốt những năm tháng cuộc đời ông, cũng chẳng khác chi ??ongọn gió hoang vu thổi suốt xuân thì??? vậy. Những chữ ??ohoang vu???, ??oâm u??? được ông dùng nhiều lần trong lời nhạc của ông. Ông như một người bước đi chập choạng trên nỗi cô đơn từng ngày. Ta tưởng tượng chỉ có một mình ông thôi trên ??ocon đường dài vắng người??? ấy. Ông hay nói ??omột mình???, cái gì cũng chỉ ??omột mình??? thôi. ??oMột ngày như mọi ngày, đi về một mình tôi???, ??obóng đổ một mình tôi??? (Một Ngày Như Mọi Ngày), hoặc ??otrời cao đất rộng, một mình tôi đi; đời như vô tận, một mình tôi về, một mình tôi về với tôi??? (Lặng Lẽ Nơi Này). Câu hát ??olàm sao em biết đời sống buồn tênh??? nghe như tiếng thở dài thật nhẹ, nhưng cũng đủ thấy lòng chùng xuống. Ông từng trải qua những nỗi cô đơn cùng tận đến có lúc ông phải tự thốt lên lời vỗ về, an ủi chính mình: ??oTôi ơi, đừng tuyệt vọng???, nghe như lời kêu cứu thảm thiết để ông phải chạy lại mà cứu lấy chính ông ra khỏi vũng lầy tuyệt vọng.
Không phải là thế giới quanh ông không mang đến được cho ông chút ý nghĩa nào để ông thấy cuộc đời đáng sống, hoặc chẳng có ai chia sớt cùng ông những niềm vui nỗi buồn trong cõi sống mịt mùng này, ông vẫn có những khi hạnh phúc, vẫn có những thú vui, thế nhưng ngay cả khi ông nói về những nỗi vui, ta vẫn nghe pha chút ngậm ngùi: ??oHãy cứ vui chơi cuộc đời, dù ngày mai em như chim bay...??? (Chim bay xa rồi làm sao vui được!), hoặc ??ohãy cứ vui như mọi ngày, bên trời còn nắng, lá trời còn xanh, phố còn người đông, rồi quên rồi quên...??? (Quên được chắc cũng còn lâu lắm!), hoặc ??oôi trái tim phiền muộn, đã vui lại một giờ...??? (Một giờ thì có ăn thua gì!).
Những ý tưởng trong bài ??oMột Cõi Đi Về??? thực ra không mới, chỉ là tổng hợp những ý đã từng được ông lập đi lập lại nhiều lần, rải rác trong những bài trước đó. Trong những lời của bài hát ấy, có một câu khiến tôi phân vân. ??oChẳng biết nơi nao là chốn quê nhà???. ở ngoài nước người ta đã hát như vậy, ở trong nước người ta cũng hát như vậy. Vậy thì quê hương thực sự ở đâu? ở trong tim mỗi người có lẽ. Tôi chắc là ý ông cũng muốn nói như vậy. Ông không nói ra điều này với những người lớn, nhưng với những em bé thì ông bảo rằng: ??oTim mỗi người là quê nhà nhỏ??? (Em Là Hoa Hồng Nhỏ), và còn dặn dò, khuyên nhủ: ??oNày em trong mỗi con tim, nhớ mang quê hương của mình??? (Như Hòn Bi Xanh). Còn riêng ông thì sao? Liệu có đúng là mỗi người đều cần có một quê hương, một nơi chốn để mà trở về...(?)
Ta cũng nghe ông hay nói về gió, những làn gió bay, những hơi gió thoảng... ??oEm ra đi như thoáng gió thầm...??? (Tạ Ơn). ??oLòng tôi có khi mơ hồ, tưởng mình đang là cơn gió...??? (Lời Thiên Thu Gọi). ??oMột ngày kia đến bờ, đời người như gió qua...??? (Phôi Pha). ??oĐường trần rồi khăn gói, mai kia chào cuộc đời, nghìn trùng con gió bay...??? (Những Con Mắt Trần Gian). Và ông cũng hay nói đến những hẹn hò: ??oNhững hẹn hò từ nay khép lại, thân nhẹ nhàng như mây...??? (Như Một Lời Chia Tay). ??oĐất hoang vu khép lại hẹn hò...??? (Hát Cho Người Nằm Xuống). Và ông cũng đã sắp đặt lại mọi thứ mọi việc cần làm: ??oVề thu xếp lại..., vội vàng thêm những phút yêu người...??? (Chiếc Lá Thu Phai). Và sau cùng, ông cũng ngỏ lời cảm tạ cuộc đời, cảm tạ mọi người, như cách mà người ta vẫn làm trước một chuyến đi xa: ??oDù đến rồi đi, tôi cũng xin tạ ơn người, tạ ơn đời, tạ ơn ai đã cho tôi còn những ngày ngồi mơ ước cùng người...??? (Tạ Ơn). Cái chết như một nỗi ám ảnh, như được báo trước, hay ít ra cũng đã được chuẩn bị. Chết là hẹn hò với lòng đất, là nói lời chia tay với cuộc đời mà ông đã sống, đã yêu thiết tha, ??odù còn phút cuối, xin em nụ cười...??? (Vẫn Nhớ Cuộc Đời), và cũng là nói lời chia tay với hết thảy mọi người, những người yêu ông và ghét ông. Cái chết, thật là nhẹ nhàng đối với ông, như là ??omột hôm buồn ra ngắm dòng sông, một hôm buồn lên núi nằm xuống??? (Tự Tình Khúc).
Sau cái chết của ông, ta có chút hụt hẫng. Không hụt hẫng sao được. Lâu nay vẫn có ông bên cạnh mà ta không để ý, đến lúc ông bỗng nhiên bỏ đi ta mới ngơ ngác. Ta đã cùng đi với ông một đoạn đường dài, đã lỡ theo chân ông tới đây. Rồi bỗng nhiên ông đột ngột chia tay, ??obỏ mặc con đường???. Trước đây, ta cảm thấy có ông đứng cạnh ta, mỉm cười nói: ??oHãy cứ vui chơi cuộc đời...???. Còn bây giờ, ta thấy ông như đứng phía trước ta, đứng giữa con đường, và ông khẽ quay lại, khẽ mỉm cười, lắc lắc đầu nói: ??oThôi về đi, đường trần đâu có gì...???. Rồi ông biến mất, trong lúc ta còn đứng giữa con đường. Biết làm sao bây giờ? Chắc là phải quay về thôi, phải đành nghe theo lời ông vậy. ??oĐường trần đâu có gì,??? ông nói vậy. Nhưng biết làm sao quay về. Ông ??ođi bỏ lại con đường, bỏ mặc tôi ngồi giữa đời tôi...???
Từ khi ông mất, ta nghe cái chết có vẻ như nhẹ nhàng hơn, biên giới giữa sống và chết có vẻ như cận kề hơn, và ta nghe nhạc của ông dường như cũng ??othấm??? hơn.

Con chim đau, và giấc mộng ưu phiền

Nói đến TCS, không thể nào không nhắc đến tiếng hát đã gắn liền với tên ông, gắn liền suốt chiều dài của những năm tháng mà những ca khúc ông viết ra còn được nhiều người biết đến. Tiếng hát ấy đã không ở lại cùng ông sau ngày ông chọn ở lại, nhưng đã không có lúc nào ngưng hát nhạc của ông. Tiếng hát ấy đã từng là chiếc cầu bền chắc nối liền những ca khúc của ông với trái tim người nghe. Không có tiếng hát ấy, không ai biết chắc số phận những ca khúc của ông sẽ ra sao. Và ngược lại, không có những ca khúc ấy, không ai biết chắc số phận của tiếng hát ấy sẽ như thế nào. Dù sao, nghe lại một lần nữa tiếng hát ấy sau ngày ông mất, trong băng hình của một chương trình ca nhạc, cũng thấy được rằng trước sau giọng hát ấy vẫn gắn liền với ông. Chị đã thật có lý khi chọn hát Diễm Xưa. Qua bao nhiêu là năm tháng, bao nhiêu là tang thương dâu bể, bao nhiêu là vật đổi sao dời, và như cánh chim sau một vòng bay quá dài, chị vẫn muốn tìm về Diễm Xưa. Giọng hát chị không còn trẻ nữa, làn hơi chị không còn khỏe nữa, nhưng những cảm xúc ngày ấy, tôi nghe vẫn còn nguyên vẹn. Diễm Xưa bây giờ lại còn xưa hơn cả ngày xưa. Và tôi nghe lại những ??ocơn đau vùi???, những ??olàm sao có nhau..., bước chân em xin về mau???. Còn bước chân ai nữa? Biết làm sao cho có nhau? Giọng hát ấy, tôi nghe như tiếng chim kêu bi thương, thảm thiết. Tiếng chim kêu ấy ngày xưa nghe đã bi thiết, nay lại càng bi thiết hơn. Chị đứng đó mộỳt mình trông trơ trụi quá. Sân khấu chỉ còn lại những cây guitar và những nốt nhạc đệm rời rạc, những cây guitar của hơn ba mươi năm về trước. Tôi tưởng trông thấy được những giọt nước mắt chị, (như vẫn thấy ở những ca sĩ khác trong những màn trình diễn tương tự), nhưng chị không khóc, cho dù chị vẫn có thể khóc mà không ai cấm được. Vì nhạc TCS không phải để sụt sùi, hay vì trái tim ??ohằn lên nỗi đau??? đã khiến chị tê dại. Chị không nói lời tình yêu, chị nói đến ??ođịnh mệnh???, đến ??obóng với hình???, đến ??omột nửa cuộc đời??? chị, những lời ấy tôi nghe gấp nhiều lần tình yêu. Chị đã hát sai lời, đã quên cả lời trong những bài sau đó. Nhưng không hề gì, khán giả vẫn xúc động, vẫn có những giọt nước mắt... Gọi là liên khúc nhưng những câu hát ấy đôi lúc chẳng có liền lạc gì với nhau, nghe sao đứt đoạn, gãy vụn... như là những giấc mơ rạn vỡ. Tôi đã nhận ra chị, tôi đã nhận ra Khánh Ly. Chị là con chim đau trong lời nhạc TCS. Đã từ lâu lắm, ở một góc nào đó thật sâu kín trong trái tim chị ??ocon chim đau nằm yên, ngủ dài lâu mang theo vết thương sâu???. Tôi cầu mong ??omột sớm mai chim bay đi triền miên, và tiếng hót tan trong trời gió lên???.
Có một chỗ chị hát sai lời mà tôi muốn được nhắc. Chị không cần thiết phải thêm chữ ??ovùi??? vào cuối câu hát ??okhông có ai từng ngày, không có ai đời đời ru anh ngủ...??? (Hát Cho Người Nằm Xuống).Thêm hoặc bớt, dù chỉ một chữ, sẽ không còn là ngôn ngữ TCS. Và hơn nữa, TCS, ông không ngủ vùi đâu. Ông chỉ ngủ trong chốc lát. Chị có thể cầu cho ông giấc ngủ bình yên. Như thế là đủ. Có lẽ ông cũng chẳng muốn gì hơn. Tôi nhớ là ngày xưa, ông đã từng có lúc ước mơ được là trẻ thơ, ước mơ được ??ongủ trong vòng nôi???, để được nghe những lời mẹ ru theo nhịp võng đong đưa. ??oXin cho tôi, xin một lần thôi...,??? ông khẩn khoản. (Giấc mơ ấy hình như có được ông kể lại trong bài hát nào, lâu lắm rồi tôi không còn nhớ tên). Thế nhưng cuộc sống ông thì lại khác, chẳng có nhịp võng đong đưa, chẳng có lời mẹ ru ngọt ngào, chỉ có những lời ??ota ru ta ngậm ngùi???... ??oĐừng tuyệt vọng, tôi ơi! Tôi ơi, đừng tuyệt vọng!...??? Ông cô đơn đến mức chỉ còn trò chuyện được với chính mình, và phải tự đánh lừa mình để biến niềm tuyệt vọng thành ??othú đau thương???, biến nỗi đớn đau thành những ??oniềm đau ngọt ngào???. Nhớ có lần ông nói, ??oHãy đi đến tận cùng của tuyệt vọng để thấy tuyệt vọng cũng đẹp như một bông hoa.??? Quả là có thứ hạnh phúc buồn bã đến như vậy sao?
Tôi thực tình không định cầu chúc ông hái được những bông hoa của tuyệt vọng, nói như vậy nghe sầu thảm quá. Thôi nói chuyện gì khác vậy. Vì ông vẫn hay nói đến gió, và vì ông cũng là gió của trời nữa, tôi muốn đọc ông nghe chơi câu thơ của Nguyễn đình Toàn:

Gió trời xin ngủ bình yên
Coi như giấc mộng ưu phiền đấy thôi...

Vì ông vẫn hay nói đến gió, thôi thì hãy để gió cuốn đi, cuốn đi cho sạch hết mọi nỗi buồn phiền và ??onhững giấc mơ đời hư ảo???. Riêng tôi, nếu có nhớ đến ông, nhiều lắm cũng chỉ là thỉnh thoảng ngồi hát chơi cho vui mấy câu nhạc tình ông để lại cho đời, cũng như là ngày xưa, tôi vẫn nghêu ngao trong những lúc thất tình: ??oNgười ngỡ đã đi xa, nhưng người vẫn quanh đây...???
Trịnh Công Sơn, tôi chắc là ông còn ở lại với chúng ta lâu lắm. Ông chỉ quanh quẩn đâu đây thôi. Ông chưa đi xa lắm đâu.

Lê Hữu

Đèn thắp thì mờ
Bửu Ý

Ngồi trên một con tàu sau khi đã bon bon qua các quãng đường bằng phẳng, rầm rầm rập rập lăn bánh qua mấy đoạn cầu và nay khởi sự rúc vào một vùng cây rậm ven núi giữa khi bóng tối bắt đầu bủa vây, con mắt của hành khách phóng ra ngoài trời, giữa cõi mờ mịt, nếu cố tình xoi thọc vào bóng tối, thế nào cũng phát hiện ra vài đốm đèn.
Mấy đốm đèn ấy, thường khi là đèn dầu, nếu tàu qua sớm hơn, sẽ chưa được đốt lên, còn nếu tầu qua chậm, biết đâu đã phụt tắt, khi ẩn khi hiện qua tàng lá, khi bị khuất lấp vì một thân cây, nhưng cứ hiện ra chong chong, nếu con mắt kiên nhẫn nhìn lui cố tìm cho được một điểm sáng giữa bóng tối mịt mùng.
Đèn thắp thì mờ...
Vang lên đâu đây mấy chữ nhỏ giọt ấy trong bài ?oNgười nô lệ da vàng? của Trịnh Công Sơn.
Không ?omờ? sao được? Bởi đó là đốm đèn dầu. Mà hà tất phân biệt đèn mờ với đèn sáng? Miễn sao nó xoi thủng bóng đêm. Miễn sao nó quần tụ những đầu người bên nồi cơm, hay cùng nói nói cười cười sau một ngày xa cách nhau mỗi người một nơi vì công việc.
Ngọn đèn ấy trông thật thân quen. Nó đã được thắp lên từ trong đêm đen của thế kỷ lịch sử xa xăm.
Từ thuở chưa có con đường sắt rạch xuyên rừng, từ thuở chưa có con tàu ngày ngày rập rình băng qua và chở trên mình nó những con mắt chằm chặp nhìn vào rừng sâu, những ngọn đèn này, không hẹn mà nên, đều được đốt lên khi chiều xuống.
Đèn sao, nhà vậy. Nhà sao, đèn vậy. Ngôi nhà lu thu, ánh đèn cũng lu thu. Ngôi nhà lặng lẽ, ánh đèn lặng lẽ. Ban ngày, ngôi nhàlọt thõm giữa rừng. Ban đêm, ngọn đèn lọt thõm giữa nhà. Không còn thấy ngôi nhà, chỉ còn thấy ngọn đèn. Đèn đã thay nhà rồi đó.
Đèn là một hiện diện. Không chỉ là hiện diện của chính nó. Nó không hiện diện suông. Nó nói lên sự hiện diện của ngôi nhà. Và nhất là nó nói lên sự hiện diện của con người. Đèn đâu, người đó.
Hiềm chẳng phải bao giờ hễ có đèn là có người. Có khi đèn chong chong chờ đợi mãi. Rốt cục vẫn trơ một đốm đèn cô quả. Đèn đã thay người rồi đó.
Hình ảnh ?ođèn thắp thì mờ? hiển nhiên là hình ảnh của nghèo nàn, vàng vọt, trong đó ánh sáng và bóng tối xen lẫn vào nhau, không ngớt xô lấn nhau.
?oĐèn thắp thì mờ? là một thực tế. Ta đã từng sống trong làng hay trong rừng sâu. Hoặc nếu không phải là ta, thì đó là cha mẹ, anh em, họ hàng đã từng sống trong cảnh huống ấy. Làng là như vậy, rừng là như vậy, đêm đêm sáng lên một đốm đèn, nếu chẳng soi nổi vật dụng, ít nữa cũng đủ soi rõ mặt nhau.
?oĐèn thắp thì mờ? là một thực tế lặp đi lặp lại nhiều lần và khắp nơi trong nước đến nỗi nó có khi trở đi trở lại như muốn nhắc nhở một tình cảnh vây khốn con người, khó lòng tránh thoát ra khỏi, đến nỗi nó trở thành nhức nhối, nó nhói lên trong ký ức, trong tim, nó vang lên và dội lại trong tâm thức của người anh em dù không trải qua hoàn cảnh ấy vẫn dễ dàng cảm thông.

Người nô lệ da vàng
Ngủ yên, ngủ yên trong căn nhà nhỏ
Đèn thắp thì mờ...

Ngọn ?ođèn thắp thì mờ? ấy tất nhiên ở ?otrong căn nhà nhỏ? mà chủ nhân là ?ongười nô lệ da vàng?: đó là lịch sử.
Và người ấy sẽ để ra cả đời mình để tranh đấu thoát ra khỏi thân phận của mình: đó cũng là lịch sử.
Lịch sử của dân tộc có những trang sáng chói bên cạnh những trang đen tối.
Thông thường người ta thích viết, thích nói, thích nghe những trang sử vẻ vang, hào hùng được trưng dẫn làm bài học trực tiếp cho thế hệ đang lên.
Vì vậy hình ảnh ?onô lệ? khó được tán thưởng: đó là cái mặt sần sùi của tấm huy chương mà người ta thường lận vào trong. Người ta chỉ trưng cái mặt láng lẩy, màu mè của huy chương ra thôi, chẳng buồn lý tới mối tương quan nhân quả giữa hai mặt.
Tùy theo quan điểm lập ngôn, lập thuyết, mà con người chọn đề cập đến giai đoạn lịch sử nào. Nhà chính trị muốn nói đến kết quả thắng lợi. Người nghệ sĩ, ngược lại, muốn mày mò cái chưa thành hình, bước chập chững, cái làm cho mình phập phồng, vật vã, thao thức, thậm chí cái thất bại.
Gọi những con người đang lâm vào tình trạng thất thế là ?onô lệ?, đó chẳng qua là một lối ?ocưỡng bức ngôn từ? rất kiến hiệu khi muốn thúc đẩy, huấn hỗ con người lao vào xông pha. Đó là chiến thuật tự hạ mình, lùi một bước để tiến hai bước. Cái điểm khởi phát ?ongười nô lệ da vàngà căn nhà nhỏàđèn thắp thì mờ? có công hiệu tạo nên hào quan gấp bội cho khải hoàn ca về sau.

***

Có khuynh hướng không muốn nhìn nhận Trịnh Công Sơn là nhạc sĩ có nhiều đóng góp quan trọng và trái lại còn bị mờ nhạt vì con người chính trị của anh.
Về phương diện chính trị, có người cho rằng Trịnh Công Sơn sống chông chênh, ngả nghiêng, không dứt khoát, dễ thỏa hiệp. Và nếu nhìn vào đời sống vật chất của anh, người ta dễ kết luận rằng anh là con người thích vui chơi, thích ngồi quán tiệm, chỉ thoải mái trong cảnh ăn sung mặc sướng.
Bình tâm mà xét, trong cõi nhân sinh, không ai không thích ăn sung mặc sướng, chẳng qua con người chưa có điều kiện và phương tiện đành sống kham khổ thôi. Sống kham khổ chỉ là một tình trạng sống cần vượt qua, không phải là một phong cách sống và lại càng không phải là một mục tiêu trong đời sống. Cùng lắm là phong cách sống của hạng người ẩn nhẫn, của một dân tộc nhược tiểu không có sức vươn lên hoặc không có khả năng cải thiện đời mình. Ăn sung mặc sướng cũng không phải là thỏa hiệp với đồng tiền hoặc vong thân theo những thoái hóa của xã hội. Con đường đấu tranh không phải chỉ có một đường. Cũng như phương cách đấu tranh không chỉ là cách ly xã hội. (Về tôn giáo cũng tương tự. Việc tu hành không nhất thiết phải tách lìa xã hội. Trái lại, có giáo phái bó buộc giáo đồ sống xen lẫn với người đời, đối mặt với xã hội bằng cách, chẳng hạn, mở hộp đêm, và chung đụng luôn với gái giang hồ. Đó là những thử thách một mất một còn mà con người trải qua. Tồn tại hay không tồn tại được treo lơ lửng trên lưỡi dao cạo ấy).
Có người còn đòi hỏi tranh đấu là phải quyết liệt, rạch ròi không nhân nhượng. Và quyết liệt ngay từ đầu. Quyết liệt như vậy là không tính đến đường dài, là quy kết tất cả vào cái nhãn tiền.
Cứ gióng theo những quan niệm ấy, người ta buộc lòng hạn chế giá trị ca khúc của Trịnh Công Sơn.
Trịnh Công Sơn không ngớt suy nghĩ, dằn vặt về ý nghĩa và phương thức đấu tranh của mình.
Đấu tranh thế nào để lật đổ một tổ chức xã hội và chính trị đang đặt định một tình trạng nô dịch, thối nát, hòng mong kiến tạo một trật tự mới dân chủ, ấm no, hạnh phúc, không còn có bất công. Với anh, không có con đường nào dẫn đến hạnh phúc toàn vẹn cho bằng con đường hòa bình. Trịnh Công Sơn tất nhiên không phải là người đầu tiên thấy ra điều này. Đó cũng chính là con đường trong sạch hơn cả, không chôn giấu mưu đồ, vụ lợi nào cả. Con người lâm chiến có khi không nhìn ra điều này, vì bản thân vừa bị bưng bít vừa bị trói buộc nhiều mặt. Con người cần tuyên chiến với áp bức, thối nát khổ đau và cần tuyên chiến với chiến tranh luôn nữa. Đó là nhiệm vụ của nghệ sĩ. Đó là nhiệm vụ của Trịnh Công Sơn. Cho nên anh một mặt vạch ra bộ mặt ghê rợn của chiến tranh, một mặt vớt vát tất cả những gì chưa bị chiến tranh vùi dập và vẽ lên, nói lên, hát lên những nhỏ bé tầm thường để cùng nhau chung sức chung lòng gìn giữ và phục hồi.
Cái tư thế của nghệ sĩ du ca Trịnh Công Sơn chẳng khác nào anh chàng đu dây. Bên trái là vực thẩm, bên phải là vực thẩm. Con mắt nào chằm chặp dõi theo người đu dây là con mắt chỉ còn chờ con người ấy ngã xuống, ngã bên nào cũng được, ngã cho tan xương nát thịt, để được dịp gọi đó là ?ocái chết ngoạn mục?. Người ta bảo: Trịnh Công Sơn đi giữa hai lằn đạn. Miền Bắc không tán thành lập trường, lập thuyết của anh, xem loại nhạc phản chiến của anh là một loại ?onhạc lậu?, phản tác dụng. Miền Nam phức tạp hơn: trong khi nhân dân khai thác khía cạnh phản chiến trong nhạc của anh, bộ máy cầm quyền lên án chính cái tính cách phản chiến ấy đang làm nhụt lòng những người cầm súng.
Miền Nam trước ngày Giải phóng, do hoàn cảnh, tạo dựng nên một mẫu người riêng biệt: anh chàng phản chiến, kẻ trốn lính.
Kẻ trốn lính là kẻ kỳ dị: sống chui rúc, không có nơi ở, không có chỗ ngủ, tất nhiên không có địa chỉ. Càng sống chui rúc, càng phải sắm sanh một vẻ bề ngoài bình thường, hoặc ?odễ coi?, để đánh lạc con mắt dòm ngó. Nó luôn luôn thủ trong túi đủ loại giấy tờ có giá trị trái ngược nhau và cả những giấy tờ không hơn gì giấy loại nhưng đối với nó vẫn có giá trị ?ocầu âu?. Nó là kẻ ngậm ngùi hai ngôn ngữ khác nhau tùy nghi đem ra sử dụng. Nó là kẻ sẵn sàng tham gia những cuộc hội thảo, vận động cho chính nghĩa nhưng cũng là kẻ thường xuyên cảnh giác và thủ thế. Đó là một loại ?obán công dân?, không sống như công dân bình thường, mang tâm trạng của kẻ bị truy nã.
Kẻ trốn lính là kẻ thiên tả. Hai là một. Không đi lính ở miền Nam trước đây là kẻ không chịu cầm súng tiến hành một cuộc chiến bế tắc và tội lỗi. Thấy như vậy, biết như vậy, nhưng sống như thế nào đây? Kẻ trốn lính sống ở thành thị miền Nam trước đây, nếu vẫn đi học đi dạy hay đi làm việc như mọi công dân bình thường, thật không dễ. Tìm ra miếng ăn và chỗ ngủ hàng ngày, đi qua các ngã đường có lính canh và nút chặn, kẻ trốn lính thường xuyên nơm nớp đề phòng, chơi trò cút bắt bất đắc dĩ, gần như bôi mặt và giả dạng, sống nơi này ăn nơi kia và ngủ nơi khác.
Kẻ thiên tả thường là kẻ trí thức. Hoặc đảo lại, hầu hết trí thức miền Nam trước đây là thiên tả. Không thiên tả toàn phần thì thiên tả nửa phần. Không thiên tả trong hành động thì thiên tả trong đầu óc. Thiên tả như một sự cứu rỗi linh hồn. Thiên tả như là một hướng ố cụ thể hoặc trừu tượng ố thoát ra khỏi bế tắc hiện tại trong đời sống vật chất và tinh thần.

***

Trịnh Công Sơn là bạn của tất cả mọi người trong chiến tranh, trong ngưỡng vọng hòa bình, trong hòa bình tìm lại được. Anh là người sống tràn đầy bi kịch thống thiết của đất nước quằn quại qua các thời kỳ xóa bỏ nhau, đi ngược chiều với nhau khiến cho cảm xúc của anh vượt lên sự phân biệt chiến tuyến để chỉ còn nhìn thấy bộ mặt tàn khốc của chiến tranh. Người viết nên ?oCho một người nằm xuống? trước 1975 và người viết nên ?oHuyền thoại mẹ? sau 1975 là một Trịnh Công Sơn. Công dân ?onằm xuống? bên này hay bên kia, công dân còn sống trong nước hay ngoài nước đều sinh ra từ ?ohuyền thoại mẹ? ấy, đều được định sẵn trong sách trời.
Một số ca khúc phản chiến của anh không được nhập cảnh ở miền Nam cũng như miền Bắc. Chúng chỉ được ?oin lậu? hoặc ?ophổ biến kín? mà thôi.
Sau 1975, anh có dịp đi ra nước ngoài. ở Pháp và ở Canada, anh được đông đảo thanh niên mừng đón. Nhưng ở các nước ấy, vẫn có những nhóm người Việt ?otẩy chay? Trịnh Công Sơn vì ?ocộng tác? với chế độ hiện tại. Anh chưa đặt chân lên đất Hoa Kỳ, không phải là không có dịp, nhưng là vì anh nghe nói tại đây có làn sóng người Việt phản đối con người chính trị trong anh một cách khá mạnh có thể gây nguy hiểm cho anh.
ở trong nước, ngay trước khi qua đời, dù được đa số thính giả tán thưởng và ái mộ, anh biết vẫn có một số người dè dặt đến với anh, nghi ngờ anh, muốn cật vấn anh về quan điểm chính trị, gốc gác một số bài, quá khứ của anh, để từ đó gieo rắc thắc mắc, nghi ngờ và hạ thấp uy tín của anh.
Hội chứng Trịnh Công Sơn không chừa một ai, dù nói sao nghĩ sao mặc lòng. Đó là điều hiển nhiên. Ngày nay, có người Việt Nam nào không có ca khúc, băng nhạc, đĩa hát Trịnh Công Sơn ở trong nhà? Có máy hát nào không phát thanh nhạc Trịnh Công Sơn?
Trịnh Công Sơn là bi kịch thu nhỏ của Việt Nam. Đó là con người của miền Nam. Đó là con người của miền Bắc. Đó là con người của thời trước 1975 và sau 1975, là sản phẩm của chiến tranh và hòa bình trên đất nước Việt Nam, một sản phẩm trí óc và tâm hồn được kết tinh đến độ trong suốt nhờ tôi luyện qua một con đường hầm lịch sử dằng dặc mà khởi đầu là
đèn thắp thì mờ
đầy gian nan, bóng tối để cuối cùng ra đến phía bên kia hiên ngang rạng rỡ ?
Bửu Ý
Huế, 01 - 05 - 2001

Được tigerlily sửa chữa / chuyển vào 00:41 ngày 05/07/2003

Đèn thắp thì mờ
Bửu Ý

Ngồi trên một con tàu sau khi đã bon bon qua các quãng đường bằng phẳng, rầm rầm rập rập lăn bánh qua mấy đoạn cầu và nay khởi sự rúc vào một vùng cây rậm ven núi giữa khi bóng tối bắt đầu bủa vây, con mắt của hành khách phóng ra ngoài trời, giữa cõi mờ mịt, nếu cố tình xoi thọc vào bóng tối, thế nào cũng phát hiện ra vài đốm đèn.
Mấy đốm đèn ấy, thường khi là đèn dầu, nếu tàu qua sớm hơn, sẽ chưa được đốt lên, còn nếu tầu qua chậm, biết đâu đã phụt tắt, khi ẩn khi hiện qua tàng lá, khi bị khuất lấp vì một thân cây, nhưng cứ hiện ra chong chong, nếu con mắt kiên nhẫn nhìn lui cố tìm cho được một điểm sáng giữa bóng tối mịt mùng.
Đèn thắp thì mờ...
Vang lên đâu đây mấy chữ nhỏ giọt ấy trong bài ?oNgười nô lệ da vàng? của Trịnh Công Sơn.
Không ?omờ? sao được? Bởi đó là đốm đèn dầu. Mà hà tất phân biệt đèn mờ với đèn sáng? Miễn sao nó xoi thủng bóng đêm. Miễn sao nó quần tụ những đầu người bên nồi cơm, hay cùng nói nói cười cười sau một ngày xa cách nhau mỗi người một nơi vì công việc.
Ngọn đèn ấy trông thật thân quen. Nó đã được thắp lên từ trong đêm đen của thế kỷ lịch sử xa xăm.
Từ thuở chưa có con đường sắt rạch xuyên rừng, từ thuở chưa có con tàu ngày ngày rập rình băng qua và chở trên mình nó những con mắt chằm chặp nhìn vào rừng sâu, những ngọn đèn này, không hẹn mà nên, đều được đốt lên khi chiều xuống.
Đèn sao, nhà vậy. Nhà sao, đèn vậy. Ngôi nhà lu thu, ánh đèn cũng lu thu. Ngôi nhà lặng lẽ, ánh đèn lặng lẽ. Ban ngày, ngôi nhàlọt thõm giữa rừng. Ban đêm, ngọn đèn lọt thõm giữa nhà. Không còn thấy ngôi nhà, chỉ còn thấy ngọn đèn. Đèn đã thay nhà rồi đó.
Đèn là một hiện diện. Không chỉ là hiện diện của chính nó. Nó không hiện diện suông. Nó nói lên sự hiện diện của ngôi nhà. Và nhất là nó nói lên sự hiện diện của con người. Đèn đâu, người đó.
Hiềm chẳng phải bao giờ hễ có đèn là có người. Có khi đèn chong chong chờ đợi mãi. Rốt cục vẫn trơ một đốm đèn cô quả. Đèn đã thay người rồi đó.
Hình ảnh ?ođèn thắp thì mờ? hiển nhiên là hình ảnh của nghèo nàn, vàng vọt, trong đó ánh sáng và bóng tối xen lẫn vào nhau, không ngớt xô lấn nhau.
?oĐèn thắp thì mờ? là một thực tế. Ta đã từng sống trong làng hay trong rừng sâu. Hoặc nếu không phải là ta, thì đó là cha mẹ, anh em, họ hàng đã từng sống trong cảnh huống ấy. Làng là như vậy, rừng là như vậy, đêm đêm sáng lên một đốm đèn, nếu chẳng soi nổi vật dụng, ít nữa cũng đủ soi rõ mặt nhau.
?oĐèn thắp thì mờ? là một thực tế lặp đi lặp lại nhiều lần và khắp nơi trong nước đến nỗi nó có khi trở đi trở lại như muốn nhắc nhở một tình cảnh vây khốn con người, khó lòng tránh thoát ra khỏi, đến nỗi nó trở thành nhức nhối, nó nhói lên trong ký ức, trong tim, nó vang lên và dội lại trong tâm thức của người anh em dù không trải qua hoàn cảnh ấy vẫn dễ dàng cảm thông.

Người nô lệ da vàng
Ngủ yên, ngủ yên trong căn nhà nhỏ
Đèn thắp thì mờ...

Ngọn ?ođèn thắp thì mờ? ấy tất nhiên ở ?otrong căn nhà nhỏ? mà chủ nhân là ?ongười nô lệ da vàng?: đó là lịch sử.
Và người ấy sẽ để ra cả đời mình để tranh đấu thoát ra khỏi thân phận của mình: đó cũng là lịch sử.
Lịch sử của dân tộc có những trang sáng chói bên cạnh những trang đen tối.
Thông thường người ta thích viết, thích nói, thích nghe những trang sử vẻ vang, hào hùng được trưng dẫn làm bài học trực tiếp cho thế hệ đang lên.
Vì vậy hình ảnh ?onô lệ? khó được tán thưởng: đó là cái mặt sần sùi của tấm huy chương mà người ta thường lận vào trong. Người ta chỉ trưng cái mặt láng lẩy, màu mè của huy chương ra thôi, chẳng buồn lý tới mối tương quan nhân quả giữa hai mặt.
Tùy theo quan điểm lập ngôn, lập thuyết, mà con người chọn đề cập đến giai đoạn lịch sử nào. Nhà chính trị muốn nói đến kết quả thắng lợi. Người nghệ sĩ, ngược lại, muốn mày mò cái chưa thành hình, bước chập chững, cái làm cho mình phập phồng, vật vã, thao thức, thậm chí cái thất bại.
Gọi những con người đang lâm vào tình trạng thất thế là ?onô lệ?, đó chẳng qua là một lối ?ocưỡng bức ngôn từ? rất kiến hiệu khi muốn thúc đẩy, huấn hỗ con người lao vào xông pha. Đó là chiến thuật tự hạ mình, lùi một bước để tiến hai bước. Cái điểm khởi phát ?ongười nô lệ da vàngà căn nhà nhỏàđèn thắp thì mờ? có công hiệu tạo nên hào quan gấp bội cho khải hoàn ca về sau.

***

Có khuynh hướng không muốn nhìn nhận Trịnh Công Sơn là nhạc sĩ có nhiều đóng góp quan trọng và trái lại còn bị mờ nhạt vì con người chính trị của anh.
Về phương diện chính trị, có người cho rằng Trịnh Công Sơn sống chông chênh, ngả nghiêng, không dứt khoát, dễ thỏa hiệp. Và nếu nhìn vào đời sống vật chất của anh, người ta dễ kết luận rằng anh là con người thích vui chơi, thích ngồi quán tiệm, chỉ thoải mái trong cảnh ăn sung mặc sướng.
Bình tâm mà xét, trong cõi nhân sinh, không ai không thích ăn sung mặc sướng, chẳng qua con người chưa có điều kiện và phương tiện đành sống kham khổ thôi. Sống kham khổ chỉ là một tình trạng sống cần vượt qua, không phải là một phong cách sống và lại càng không phải là một mục tiêu trong đời sống. Cùng lắm là phong cách sống của hạng người ẩn nhẫn, của một dân tộc nhược tiểu không có sức vươn lên hoặc không có khả năng cải thiện đời mình. Ăn sung mặc sướng cũng không phải là thỏa hiệp với đồng tiền hoặc vong thân theo những thoái hóa của xã hội. Con đường đấu tranh không phải chỉ có một đường. Cũng như phương cách đấu tranh không chỉ là cách ly xã hội. (Về tôn giáo cũng tương tự. Việc tu hành không nhất thiết phải tách lìa xã hội. Trái lại, có giáo phái bó buộc giáo đồ sống xen lẫn với người đời, đối mặt với xã hội bằng cách, chẳng hạn, mở hộp đêm, và chung đụng luôn với gái giang hồ. Đó là những thử thách một mất một còn mà con người trải qua. Tồn tại hay không tồn tại được treo lơ lửng trên lưỡi dao cạo ấy).
Có người còn đòi hỏi tranh đấu là phải quyết liệt, rạch ròi không nhân nhượng. Và quyết liệt ngay từ đầu. Quyết liệt như vậy là không tính đến đường dài, là quy kết tất cả vào cái nhãn tiền.
Cứ gióng theo những quan niệm ấy, người ta buộc lòng hạn chế giá trị ca khúc của Trịnh Công Sơn.
Trịnh Công Sơn không ngớt suy nghĩ, dằn vặt về ý nghĩa và phương thức đấu tranh của mình.
Đấu tranh thế nào để lật đổ một tổ chức xã hội và chính trị đang đặt định một tình trạng nô dịch, thối nát, hòng mong kiến tạo một trật tự mới dân chủ, ấm no, hạnh phúc, không còn có bất công. Với anh, không có con đường nào dẫn đến hạnh phúc toàn vẹn cho bằng con đường hòa bình. Trịnh Công Sơn tất nhiên không phải là người đầu tiên thấy ra điều này. Đó cũng chính là con đường trong sạch hơn cả, không chôn giấu mưu đồ, vụ lợi nào cả. Con người lâm chiến có khi không nhìn ra điều này, vì bản thân vừa bị bưng bít vừa bị trói buộc nhiều mặt. Con người cần tuyên chiến với áp bức, thối nát khổ đau và cần tuyên chiến với chiến tranh luôn nữa. Đó là nhiệm vụ của nghệ sĩ. Đó là nhiệm vụ của Trịnh Công Sơn. Cho nên anh một mặt vạch ra bộ mặt ghê rợn của chiến tranh, một mặt vớt vát tất cả những gì chưa bị chiến tranh vùi dập và vẽ lên, nói lên, hát lên những nhỏ bé tầm thường để cùng nhau chung sức chung lòng gìn giữ và phục hồi.
Cái tư thế của nghệ sĩ du ca Trịnh Công Sơn chẳng khác nào anh chàng đu dây. Bên trái là vực thẩm, bên phải là vực thẩm. Con mắt nào chằm chặp dõi theo người đu dây là con mắt chỉ còn chờ con người ấy ngã xuống, ngã bên nào cũng được, ngã cho tan xương nát thịt, để được dịp gọi đó là ?ocái chết ngoạn mục?. Người ta bảo: Trịnh Công Sơn đi giữa hai lằn đạn. Miền Bắc không tán thành lập trường, lập thuyết của anh, xem loại nhạc phản chiến của anh là một loại ?onhạc lậu?, phản tác dụng. Miền Nam phức tạp hơn: trong khi nhân dân khai thác khía cạnh phản chiến trong nhạc của anh, bộ máy cầm quyền lên án chính cái tính cách phản chiến ấy đang làm nhụt lòng những người cầm súng.
Miền Nam trước ngày Giải phóng, do hoàn cảnh, tạo dựng nên một mẫu người riêng biệt: anh chàng phản chiến, kẻ trốn lính.
Kẻ trốn lính là kẻ kỳ dị: sống chui rúc, không có nơi ở, không có chỗ ngủ, tất nhiên không có địa chỉ. Càng sống chui rúc, càng phải sắm sanh một vẻ bề ngoài bình thường, hoặc ?odễ coi?, để đánh lạc con mắt dòm ngó. Nó luôn luôn thủ trong túi đủ loại giấy tờ có giá trị trái ngược nhau và cả những giấy tờ không hơn gì giấy loại nhưng đối với nó vẫn có giá trị ?ocầu âu?. Nó là kẻ ngậm ngùi hai ngôn ngữ khác nhau tùy nghi đem ra sử dụng. Nó là kẻ sẵn sàng tham gia những cuộc hội thảo, vận động cho chính nghĩa nhưng cũng là kẻ thường xuyên cảnh giác và thủ thế. Đó là một loại ?obán công dân?, không sống như công dân bình thường, mang tâm trạng của kẻ bị truy nã.
Kẻ trốn lính là kẻ thiên tả. Hai là một. Không đi lính ở miền Nam trước đây là kẻ không chịu cầm súng tiến hành một cuộc chiến bế tắc và tội lỗi. Thấy như vậy, biết như vậy, nhưng sống như thế nào đây? Kẻ trốn lính sống ở thành thị miền Nam trước đây, nếu vẫn đi học đi dạy hay đi làm việc như mọi công dân bình thường, thật không dễ. Tìm ra miếng ăn và chỗ ngủ hàng ngày, đi qua các ngã đường có lính canh và nút chặn, kẻ trốn lính thường xuyên nơm nớp đề phòng, chơi trò cút bắt bất đắc dĩ, gần như bôi mặt và giả dạng, sống nơi này ăn nơi kia và ngủ nơi khác.
Kẻ thiên tả thường là kẻ trí thức. Hoặc đảo lại, hầu hết trí thức miền Nam trước đây là thiên tả. Không thiên tả toàn phần thì thiên tả nửa phần. Không thiên tả trong hành động thì thiên tả trong đầu óc. Thiên tả như một sự cứu rỗi linh hồn. Thiên tả như là một hướng ố cụ thể hoặc trừu tượng ố thoát ra khỏi bế tắc hiện tại trong đời sống vật chất và tinh thần.

***

Trịnh Công Sơn là bạn của tất cả mọi người trong chiến tranh, trong ngưỡng vọng hòa bình, trong hòa bình tìm lại được. Anh là người sống tràn đầy bi kịch thống thiết của đất nước quằn quại qua các thời kỳ xóa bỏ nhau, đi ngược chiều với nhau khiến cho cảm xúc của anh vượt lên sự phân biệt chiến tuyến để chỉ còn nhìn thấy bộ mặt tàn khốc của chiến tranh. Người viết nên ?oCho một người nằm xuống? trước 1975 và người viết nên ?oHuyền thoại mẹ? sau 1975 là một Trịnh Công Sơn. Công dân ?onằm xuống? bên này hay bên kia, công dân còn sống trong nước hay ngoài nước đều sinh ra từ ?ohuyền thoại mẹ? ấy, đều được định sẵn trong sách trời.
Một số ca khúc phản chiến của anh không được nhập cảnh ở miền Nam cũng như miền Bắc. Chúng chỉ được ?oin lậu? hoặc ?ophổ biến kín? mà thôi.
Sau 1975, anh có dịp đi ra nước ngoài. ở Pháp và ở Canada, anh được đông đảo thanh niên mừng đón. Nhưng ở các nước ấy, vẫn có những nhóm người Việt ?otẩy chay? Trịnh Công Sơn vì ?ocộng tác? với chế độ hiện tại. Anh chưa đặt chân lên đất Hoa Kỳ, không phải là không có dịp, nhưng là vì anh nghe nói tại đây có làn sóng người Việt phản đối con người chính trị trong anh một cách khá mạnh có thể gây nguy hiểm cho anh.
ở trong nước, ngay trước khi qua đời, dù được đa số thính giả tán thưởng và ái mộ, anh biết vẫn có một số người dè dặt đến với anh, nghi ngờ anh, muốn cật vấn anh về quan điểm chính trị, gốc gác một số bài, quá khứ của anh, để từ đó gieo rắc thắc mắc, nghi ngờ và hạ thấp uy tín của anh.
Hội chứng Trịnh Công Sơn không chừa một ai, dù nói sao nghĩ sao mặc lòng. Đó là điều hiển nhiên. Ngày nay, có người Việt Nam nào không có ca khúc, băng nhạc, đĩa hát Trịnh Công Sơn ở trong nhà? Có máy hát nào không phát thanh nhạc Trịnh Công Sơn?
Trịnh Công Sơn là bi kịch thu nhỏ của Việt Nam. Đó là con người của miền Nam. Đó là con người của miền Bắc. Đó là con người của thời trước 1975 và sau 1975, là sản phẩm của chiến tranh và hòa bình trên đất nước Việt Nam, một sản phẩm trí óc và tâm hồn được kết tinh đến độ trong suốt nhờ tôi luyện qua một con đường hầm lịch sử dằng dặc mà khởi đầu là
đèn thắp thì mờ
đầy gian nan, bóng tối để cuối cùng ra đến phía bên kia hiên ngang rạng rỡ ?
Bửu Ý
Huế, 01 - 05 - 2001

Được tigerlily sửa chữa / chuyển vào 00:41 ngày 05/07/2003

Đôi dòng về Trịnh Công Sơn
Cổ Ngư​

Cho đến nay, trước sau có ba nhạc sĩ Việt Nam tự nhận mình là người hát rong: Phạm Duy, Trịnh Công Sơn và Trần Tiến. Phạm Duy rong ruổi trên con đường cái quan, suốt từ Bắc vào Nam, rồi ra ngoài đất nước, đi khắp vòng thế giới để cuối cùng, trở về điểm mốc ban đầu: quê nhà. Trần Tiến muốn nói lên sự thật về một đất nước thừa nghèo đói nhưng cũng không thiếu điều nhố nhăng trên những nơi ông đi qua. Còn Trịnh Công Sơn, người nhạc sĩ của hơn tám trăm ca khúc, đã cùng âm nhạc của mình lang thang mãi giữa những lằn ranh của nắng-mưa, yêu-ghét, cảm thông-chối bỏ, sống-chết, đi-về, nhớ-quên, buồn-vui, chiến tranh-hoà bình, hận thù-ăn năn...

Năm 1991, trong lời bạt của tập bài hát Em còn nhớ hay em đã quên, nhạc sĩ Văn Cao viết: ?oTôi gọi Trịnh Công Sơn là người ca thơ (chantre) bởi ở Sơn, nhạc và thơ quyện vào nhau đến độ khó phân định cái nào chính, cái nào là phụ. Và bởi Sơn đã hát về quê hương đất nước bằng cả tấm lòng cuả một đưá con biết vui tận cùng những niềm vui và đau tận cùng những nỗi đau của Tổ quốc mẹ hiền... Cái quyến rũ của nhạc Trịnh Công Sơn là ở chỗ không định tạo ra một trường phái nào, một triết học nào, mà vẫn thấm vào lòng người như suối tưới. Với những lời, ý đẹp và độc đáo đến bất ngờ hôn phối cùng một kết cấu đặc biệt như một hình thức của dân ca hầu như không thay đổi, Trịnh Công Sơn đã chinh phục hàng triệu con tim, không chỉ ở trong nước, mà cả ở bên ngoài biên giới nưã?. Như vậy, nhạc sĩ Văn Cao, cũng như nhạc sĩ Phạm Duy trong tập Hồi ký cuả mình, đã nhắc về Trịnh Công Sơn với những lời lẽ đơn sơ nhưng trân trọng. Rất nhiều người khác trong giới văn nghệ sĩ đã đồng ý gọi Trịnh Công Sơn là nhạc sĩ cuả Tình Yêu-Quê Hương-Thân Phận. Thật vậy, trong sự nghiệp sáng tác của ông, bên cạnh những tình khúc lãng mạn, những ca khúc phản chiến, kêu gọi xây dựng đất nước trong hoà bình, còn có những bài hát, như những dấu chấm hỏi và dấu chấm than về thân phận con người.

Tình khúc của Trịnh Công Sơn, với những cái tựa rất ấn tượng và siêu thực như Nắng thuỷ tinh, Rồi như đá ngây ngô, Biển nhớ, Hạ trắng, Lời buồn thánh, Hoa vàng mấy độ... một lần được nghe, sẽ ở lại mãi trong lòng người thưởng thức. Ca khúc về thân phận cuả ông, đôi bài rất gần với thánh ca, đạo ca, thiền ca, dân ca, được không ít người suy gẫm: Lời mẹ ru, ở trọ, Xin mặt trời ngủ yên, Tự tình khúc, Gần như niềm tuyệt vọng, Một cõi đi về, Biết đâu nguồn cội, Bay đi thầm lặng... Chỉ có những ca khúc phản đối chiến tranh, kêu gọi hoà bình của ông thời 1968-1973 và một số bài hát viết sau năm 1975 là tạo nhiều ?ovấn đề?, biến ông thành người hát rong giữa những lằn ranh cuả định kiến ý thức hệ. Trong thời gian sáng tác các ca khúc cuả hai tập Ca khúc da vàng và Kinh Việt Nam, Trịnh Công Sơn đã phát biểu: ?oTôi phản đối chiến tranh, dù đó là chiến tranh chính nghiã hay phi nghiã?. Hình ảnh và tiếng nói cuả ông xuất hiện khắp mọi nơi trên thế giới, nhưng đồng thời, trong nước, một số ca khúc cuả ông bị cấm phổ biến. Chính quyền miền Bắc, với khẩu hiệu ?oChống Mỹ cưú nước, giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước?, ra lệnh bỏ tù những ai dám nghe và hát nhạc Trịnh Công Sơn vì không ít những cán bộ, bộ đội đã vì thế mà bỏ ngũ, quay lưng quay súng trong các chiến dịch ?ochiêu hồi?. Chính quyền miền Nam, dưới chiêu bài ?oBảo vệ Tự Do, chống sự xâm lăng cuả cộng sản phương bắc?, cấm hàng loạt ca khúc cuả Trịnh Công Sơn vì cho rằng những bài hát này làm băng hoại tinh thần chiến đấu cuả quân dân miền Nam, khiến binh lính đào ngũ, người dân biểu tình, bãi thị, bãi khoá... Thế nhưng, ngay giưã Hà Nội, chính nhạc sĩ Văn Cao đã được nghe những người thanh niên trẻ say mê hát nhạc phản chiến đến đứt cả dây đàn guitare. Tại Sài Gòn và các thành thị phiá nam, bên cạnh những bài hát day dứt, nói lên nỗi thống khổ, tủi nhục, mất mát trong chiến tranh như Đi tìm quê hương, Em đi trong chiều, Giọt nước mắt cho quê hương, Gia tài cuả mẹ, những bài hát hừng hực khí thế tuổi trẻ đã được sinh viên, học sinh và hướng đạo sinh say mê vỗ tay mà hát. Họ mong muốn những gì? Được Nối vòng tay lớn, Dựng lại người dựng lại nhà và Chờ nhìn quê hương sáng chói. Cũng cùng một ý hướng như các nhạc sĩ Phạm Duy và Phạm Đình Chương khi sáng tác hai trường ca Con đường cái quan và Hội Trùng Dương, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn mong muốn được nhìn thấy một đất nước Việt Nam thống nhất trong hoà bình và giàu mạnh khi ông viết các ca khúc rất lạc quan: Huế-Sài Gòn-Hà Nội quê hương ta, Tôi sẽ đi thăm, Đồng dao hoà bình, những ca khúc được viết khi ông vưà hát vưà bị rượt đuổi và đang sống lê la trốn lính với các bạn bè giang hồ.

Sinh ở Đắc Lắc, nổi tiếng ở Sài Gòn, nhưng trong hai thời điểm đau thương cuả miền Nam, 1968 và 1975, Trịnh Công Sơn lại có mặt ở Huế. Những hình ảnh hãi hùng cuả Tết Mậu Thân đã để lại nhiều dấu vết trong một số ca khúc cuả ông. Điạ danh Bãi Dâu, hình ảnh người mẹ hoá điên khi nhìn ra thi thể con mình trong hầm chôn tập thể, thay vì gào khóc lại vỗ tay reo mừng, hay câu hát Xác nào là em tôi giưã hố hầm này?, như những đoạn phim thời sự, vạch trần tội ác chiến tranh và sự tàn bạo cuả những người chung một nòi giống. Sau năm 1975, Trịnh Công Sơn lại ra sống ở Huế và cứ một năm vài tháng, lại tham gia vào những chuyến lao động trồng khoai sắn trên những cánh đồng còn gài đầy mìn tại Cồn Thiện, gần vĩ tuyến 17. Mãi đến năm 1979, ông mới được phép vào sống cùng gia đình tại Sài Gòn, lúc này đã mang tên thành phố Hồ Chí Minh. Ca khúc đầu tiên sau biến động 30.04.1975 được ông vưà đàn vưà tự trình bày trên truyền hình mang tưạ đề Mỗi ngày tôi chọn một niềm vui. Bài hát lập tức bị đả kích ở trong cũng như ngoài nước. Báo chí trong nước lên án bài hát đậm đặc tính chất tiểu tư sản, những hình ảnh ?oTôi nhặt gió trời, mời em giữ lấy, để mắt em cười tưạ lá bay... Tôi đợi em về, bàn chân quen quá, thảm lá me vàng lại bước qua...? không thể nào chấp nhận được trong khi cả nước sôi sục khí thế lao động và chiến đấu chống Khơ-me đỏ và ?obọn bành trướng Bắc Kinh?. Báo chí cuả người Việt hải ngoại đặt câu hỏi: niềm vui ở đâu ra lắm thế trong khi quê hương lầm than, nhiều triệu người ly tán, bị tù đày trong các trại cải tạo hoặc vượt mọi hiểm nguy tìm đường vượt biển. Cũng thế, bài hát Em còn nhớ hay em đã quên ra đời sau đó cũng không thoát khỏi buá riù dư luận. Trong khi chuyện vượt biên còn là điều cấm kÿ, những người bỏ nước ra đi cách này hay cách khác đều bị khép tội phản quốc, Trịnh Công Sơn viết: ?oEm ra đi, nơi này vẫn thế, vẫn có em trong tim cuả mẹ?. Sau khi được Khánh Ly trình bày trên đài VOA (Voice Of America) trong chương trình phát thanh về Việt Nam, bài hát liền lập tức bị cấm phổ biến tại quốc nội. ở hải ngoại, bài hát bị lên án là uỷ mị, làm mủi lòng người lưu vong, trong khi nhạc phẩm Khi xa Sài Gòn (phổ thơ Kim Tuấn) cuả Lê Uyên-Phương, khi ấy đã định cư tại Hoa Kỳ, lại không bị chỉ trích, dù nội dung và nhạc điệu buồn bã cuả hai ca khúc tương tự như nhau. Chỉ có người Sài Gòn vẫn tiếp tục lén lút phổ biến bài hát, bởi vì nó gợi lại một thời xưa cũ, bởi vì đó là bài hát đầu tiên ở trong nước, từ sau ngày 30.04.1975, nhắc đến cái tên Sài Gòn, cái tên mà chính quyền mới đã tìm đủ mọi cách để làm cho mọi người quên đi. Có lẽ, vào thời điểm đó, chính người Sài Gòn cũng cảm thấy mình đang sống lưu vong ngay giưã Sài Gòn!

Không chọn con đường quay lưng chống đối, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn quyết định ở lại với đất nước, dù bạn bè và các em cuả ông lần lượt ra đi. Sau nhiều năm tháng lao động cải tạo trên những mảnh đất gài đầy mìn, ông viết: ?oTôi chọn nơi này cùng nhau ca hát, để thấy tiếng cười rộn rã bay?. Nhưng như vậy, không có nghiã là ông tự phản, ông chấp nhận sống chung để cùng thay đổi, đồng thời, vẫn đi được con đường riêng cuả mình. Nhìn lại những ca khúc cuả Trịnh Công Sơn được phổ biến trong nước khoảng thập niên 80, người ta thấy, ngoài những ca khúc viết cho phim truyện và phim tài liệu: Đời gọi em biết bao lần, Cánh chim cô đơn, Vẫn có em bên đời, Bốn muà thay lá..., ông còn một số bài hát viết về quê hương, về mẹ, về tuổi mới lớn và tuổi thơ như các bài Huyền thoại Mẹ, Chiều trên quê hương tôi, Em đến từ nghìn xưa, Tuổi đời mênh mông, Em là hoa hồng nhỏ... Vắng bóng những tình ca, nhưng không hề có một lời xưng tụng chế độ, đảng cầm quyền cũng như những người lãnh đạo. Trong khi giới truyền thông trong nước kêu gào, thổi phồng tin một số nữ thanh niên xung phong bị hãm hiếp và giết hại dã man ở biên giới tây nam, Trịnh Công Sơn sáng tác một ca khúc vui tươi, với những lời lẽ nhẹ nhàng: ?oLên nông trường, ra biên giới, có đôi chân đi không trở lại...?. Viết cho thiếu nhi, khi ấy vẫn còn bị nhồi nhét lòng căm thù trong các bài học, ông có những câu rất đẹp: ?oTrang sách hồng nằm mơ màng ngủ, em gối đầu trên những vần thơ...?. Và, rất lâu trước khi các ca khúc lãng mạn về Hà Nội cuả thập niên 90 ra đời, khi người ta còn bị bắt buộc phải nghĩ đến Hà Nội như nghĩ đến một ?othành trì cách mạng?, với quảng trường Ba Đình và lăng Hồ chủ tịch, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn mở đầu ca khúc Nhớ muà thu Hà Nội bằng một hình ảnh tương tự như tranh Bùi Xuân Phái:

Hà Nội muà thu,
Cây cơm nguội vàng, cây bàng lá đỏ
Nằm kề bên nhau,
Phố xưa, nhà cổ, mái ngói thâm nâu...

Hình như mọi người không ngạc nhiên khi biết, từ đầu năm 1975, Trịnh Công Sơn bắt đầu tìm đến với hội hoạ, và tranh cuả ông có một đường hướng riêng, một chỗ đứng riêng. Bởi vì, trong các ca khúc, ông đã ?ovẽ? rất nhiều bằng lời hát đầy chất thơ cuả mình. Những hình ảnh ngàn cây thắp nến lên hai hàng, chiều tím loang viả hè, trời ươm nắng cho mây hồng, lòng ta trăm con hạc gầy vút bay, bàn im hơi bên ghế ngồi... kết hợp cùng âm thanh du dương, tạo nên nét độc đáo trong âm nhạc Trịnh Công Sơn. Người nữ, hao hao giống những modèle cuả Đinh Cường, ẩn hiện trong hàng trăm ca khúc: vai em gầy guộc nhỏ, dài tay em mấy thuở mắt xanh xao, đôi môi lưả cháy, mi cong cỏ mượt, da thơm quả ngọt, áo xưa ***g lộng... Tình yêu, cũng vì thế, thường yểu mệnh trong các bài hát cuả Trịnh Công Sơn, tình vui rất hiếm, tình buồn, Tình xót xa vưà, Tình xa, Tình nhớ, Tình sầu, nhiều hơn...

Một người nữ khác, người mẹ, cũng xuất hiện khá nhiều trong các nhạc phẩm cuả Trịnh Công Sơn. Từ hình ảnh thanh bình: Lời mẹ ru đêm vắng, ngón tay hồng, người mẹ đi qua chiến tranh, tủi phận trong Ca dao Mẹ, hoặc nghẹn ngào thốt lên: Con ngủ tuổi hai mươi. Có khi đó là bà mẹ quê, ngơ ngác giưã đoàn người di tản, với gia tài chỉ vỏn vẹn có mỗi trái bí trên vai. Có khi đó là người mẹ gan dạ đứng dưới mưa để chờ xoá sạch dấu con về. Sau chiến tranh, tưởng đâu những người mẹ ấy sẽ yên tâm lên núi tìm xương con mình, hoặc dâng miếng cau rồi dâng ngọn trầu, nhưng cuộc ?onội chiến? vẫn tiếp diễn dưới một hình thức khác, mẹ vẫn trăn trở giọt ngắn giọt dài, mong lũ con cùng cha quên hận thù... Hình ảnh mẹ, cuối cùng trở nên huyền ảo: Sương mù, tóc mẹ trôi, Mẹ chìm dưới cơn mưa, trước khi biến mất hoàn toàn trong tiếng kêu than thống thiết của đàn con: Mẹ bỏ con đi, đường xa hoạn nạn...

Hình ảnh người mẹ thường gắn liền với lời ru. Nhưng lời ru trong âm nhạc Trịnh Công Sơn đã chuyển sang thành tiếng những tình nhân thổn thức ru nhau, hoặc tự ru mình. Nếu tình khúc Tôi ru em ngủ bắt đầu với nhạc điệu êm ả và lời hát gợi cảnh yên bình: ?oTôi ru em ngủ một sớm mùa đông, em ra ngoài ruộng đồng, hỏi thăm cành luá mới...?, trong những ca khúc khác, như Ru em, Ru em từng ngón xuân nồng, Ru tình, Rơi lệ ru người, Ru đời đi nhé!, Ru đời đã mất, Ru ta ngậm ngùi..., lời ru lãng đãng giưã bâng khuâng, nhớ nhung, hoang mang, ưu phiền, ăn năn cuả tình yêu và sự khắc khoải cuả thân phận trước giấc ngủ sau cùng, cái chết: ?oTa ru ta ngậm ngùi, xin ngủ dưới vòm cây?. Cái chết, một chủ đề ám ảnh thường trực hành trình âm nhạc cuả Trịnh Công Sơn. Trong chiến tranh, cái chết đến với mọi người, ở mọi nơi. Người con gái Việt Nam da vàng chết trong đêm lạc đạn. Đưá bé ra đồng chết vì mìn gài một buổi sáng muà xuân. Người phi công gẫy cánh. Đám tang đi qua trái mìn nổ chậm, người chết, chết hai lần. Những cụm từ xác người, người yêu chết trận xuất hiện đậm đặc trong các ca khúc bài ca dành cho những xác người, Hát trên những xác người, Tình ca người mất trí như sự lập đi lập lại cuả những hồi kinh cầu hồn. Những người chết, người dân, người lính, cuả ?ophiá bên này? hay ?ophiá bên kia?, đôi khi chết mà không hiểu vì sao mình phải chết. Với bản thân người nhạc sĩ, cái chết dường như ít khốc liệt hơn, hình như chỉ là nằm chết như mơ, hình như chỉ đơn giản một hôm lên núi nằm xuống, hay: ?oThí dụ, bây giờ tôi phải đi, tay chia ly cùng đời sống này...?. Trong các sáng tác có tính chất đạo ca cuả Trịnh Công Sơn, cái chết còn đến rất gần với thuyết luân hồi cuả nhà Phật:

Không có đâu em này,
Không có cái chết đầu tiên,
Và có đâu bao giờ,
Đâu có cái chết sau cùng...

Có thể nói không một cách không quá đáng rằng Trịnh Công Sơn là một nhà cách tân ngôn ngữ Việt Nam đương đại. Qua vô số hình ảnh tuyệt vời ông đưa vào lời hát rất nhiều so sánh, hoán dụ, ẩn dụ đắc giá: tóc trắng như vôi, chập chờn lau trắng trong tay, biển rộng hai vai, đá lăn vết lăn trầm, tình treo trên chiếc đinh không, đôi môi rồ dại, giọt máu cuồng điên, nắng khuya, mắt đêm đèn vàng, tình yêu như trái phá - con tim mù loà, đời sao im vắng như đồng luá gặt xong, đôi khi thấy trên lá khô một dòng suối, thuyền nào chở mất thuyền quyên?... Ông sử dụng tài tình sự tương phản và đôi khi dùng những vế câu thật đơn giản để đẩy cao hơn điều muốn nói:

người vinh quang mơ ước điạ đàng /
người gian nan mơ ước bình thường
=> làm sao đến gần hy vọng cuộc vui chung?

hay:

Dù muà xuân đã đến đây / Vẫn còn tiếng khóc thầm,
Triệu nụ hoa đang thoát thai / Viên đạn vẫn trên nòng...

Tự học nhạc và bắt đầu sáng tác từ khi chưa đến hai mươi tuổi, âm nhạc cuả Trịnh Công Sơn đi thẳng từ trái tim người sáng tác đến trái tim người nghe, không bị lệ thuộc vào ảnh hưởng cuả âm nhạc kinh viện, âm nhạc thương mại hay âm nhạc trình diễn, do đó, chỉ nằm trong các thể điệu slow, slow-rock, blues, boston, valse hoặc surf, swing, soul chậm và hành khúc mà thôi. Ngoại trừ nhạc phẩm phổ thơ Trịnh Cung Cuối cùng cho một tình yêu, liên-tiểu-khúc Đoá hoa vô thường và một số ca khúc sáng tác chung với nhạc sĩ Phạm Trọng Cầu, các ca khúc khác cuả ông có giai điệu đơn giản, đôi khi đơn điệu, nhưng luôn thăng hoa theo lời hát. Đó chính là đặc điểm và cũng chính là giới hạn cuả âm nhạc Trịnh Công Sơn.

Khởi đầu bằng các ca khúc Ướt mi, Thương một người và kết thúc với Sóng về đâu?, Đồng dao 2000, suốt hơn bốn mươi năm qua, âm nhạc Trịnh Công Sơn đã đến với thính giả qua tiếng hát và cách trình bày cuả nhiều thế hệ ca sĩ. Từ Thái Thanh đến Ý Lan, Quỳnh Hương, Duy Quang, Thái Hiền, Thái Thảo, Thiên Phượng, Mai Linh. Từ Thanh Thuý, Giao Linh, Lệ Thu, Lê Uyên đến Thanh Lan, Nguyễn Chánh Tín, Carol Kim, Thuý-Hà-Tú, Tuấn Ngọc, Đức Huy, Hoạ Mi. Từ Vũ Khanh, Ngọc Lan, Kiều Nga, Hương Lan, ái Vân, Như Mai, Don Hồ, Dalena đến Thanh Hà, Thuỳ Dương, Huy Tâm, Mỹ Huyền, Lâm Nhật Tiến, Hoàng Nam. Từ Duy Trác, Quỳnh Giao đến Nguyễn Thành Vân, Trần Thái Hoà. Từ Lê Dung, Cẩm Vân, Bảo Yến, Lan Ngọc, Thanh Hải đến Khắc Dũng, Thu Hà, Thanh Lam, Tam ca áo trắng, Mỹ Linh, Bảo Phúc, Trần Thu Hà... Nhưng có lẽ chỉ có Khánh Ly và Hồng Nhung là hai tiếng hát đã để lại dấu ấn sâu đậm nhất trong lòng người nhạc sĩ cũng như người thưởng thức. Ca sĩ Khánh Ly nghĩ rằng bài hát Yêu dấu tan theo có lẽ được viết riêng cho cô. Bài hát có những câu: ?oEm theo đời cơm áo, Mai ra cùng phố xôn xao, bao nhiêu ngày yêu dấu tan theo...?. Ngoài ra, trong một ca khúc viết lúc cuối đời, ?oEm đi bỏ mặc con đường?, hình như cũng thấp thoáng đâu đó đôi lời trách cứ: Bỏ xa xôi yêu và gần gũi, bỏ mặc tôi buồn giưã cuộc vui... Bỏ tôi hoang vu và nhỏ bé, bỏ mặc tôi ngồi giưã đời tôi?.. Đối với cô bé Bống Hồng Nhung, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn đã riêng tặng một tam khúc: Bống bồng ơi, Bống không là Bống và Thuở Bống là người. Theo Trịnh Công Sơn, Khánh Ly là người hát hay nhất những sáng tác cuả ông, nhưng nếu Khánh Ly hát cho một thời vưà lãng mạn vưà đau thương trong chiến tranh đã qua, thì Hồng Nhung làm mới lại những ca khúc, với cách biểu hiện mới, phù hợp với tiết tấu cuả thời hiện đại. Ông cũng thường nhắc đến tên ca sĩ Trịnh Vĩnh Trinh, chính là em gái út cuả ông.

Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn, với đôi mắt kính gọng đồi mồi, với cây đàn guitare và giọng hát khàn âm hưởng Huế, với cả những điếu thuốc lá và những ly rượu mạnh, đã đi-qua-cuộc-đời và giã từ chúng ta ở tuổi sáu mươi hai. Bị bệnh tiểu đường nặng, những ngày cuối cùng, ông phải di chuyển bằng xe lăn, đúng như câu hát đã viết trước đó hơn hai mươi lăm năm:
Mệt quá đôi chân này,
Tìm đến chiếc ghế nghỉ ngơi,
Mệt quá thân ta này,
Nằm xuống với đất muôn đời...

Xác thân ông đã nằm xuống với đất, về làm cát bụi, nhưng thần trí ông, vưà giã từ cõi tạm, có lẽ đang bay lượn đâu đó giưã chốn vô cùng, và tất cả, hình như, chỉ là một lời chia tay mà thôi:

Những hẹn hò từ nay khép lại,
Thân nhẹ nhàng như mây...
Đoá hoa vàng mỏng manh cuối trời
Như một lời chia tay...

Cổ Ngư
Paris 04.2001