Tuyển tập các bài viết về Trịnh Công Sơn (mục lục tra cứu: trang 1)

Người uống rượu(Một cuộc rượu vô tiền khoáng hậu của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn )​

Con người của thế giới hiện đại, theo tôi, đã đánh mất cái thú cô đơn của ngườI lữ hành đi qua sa mạc thời cổ: ngồi bệt xếp bằng trên cát, lặng lẽ hoàn toàn, chiêm ngưỡng những thế kỷ thấp thoáng trên đỉnh Kim tự tháp.
Toàn bộ âm nhạc của Trịnh Công Sơn làm bằng một thứ ngôn ngữ cực kỳ giản dị, những chi tiết đời thường chìm đắm trong trong nỗi buồn êm dịu của cung la thứ. Tất cả đều dùng để nói từ nhiều góc độ khác nhau, về nỗi cô đơn của số phận con người trong tiếng kêu lanh canh của những viên đá trong ly rượu. Vâng, âm nhạc của Sơn là nỗi buồn; và cái để chuyển tải nỗi buồn là ly rượu. Trong tiếng Hán Việt, người ta dùng từ ?ogiả? cho một số nghề nghiệp như : tác giả, soạn giả, diễn giả, chứ ít ai dám phong ?onhà? cho kẻ say giông như Lý Bạch ?" nhà thơ vĩ đại đời Đường này cho rằng : ?oTự cổ thánh hiền giai tịch mịch | Duy hữu ẩm giả lưu kỳ danh? (Tạm dịch: Xưa nay thánh hiền đều im lặng (?) | Chỉ có Người uống rượu là để lại tên tuổi). Như vậy Trịnh Công Sơn là một ?oẩm giả? đích thực, như nhà triết học hiện sinh chung tình với hiện hữu.
Hồi sống ở Tp Hồ Chí Minh, tôi thường đến chơi với Sơn khoảng 10h sáng, giờ ?ovắng khách? nhất của Trịnh Công Sơn. Tôi nói thế, vì hầu như lúc nào Sơn cũng bận bịu về chuyện khách khứa, trong khi tôi không thể tự coi mình là ?okhách? của Sơn. Chúng tôi đã là bạn học từ thời thơ ấu, cùng chung một thầy dạy âm nhạc; vào mỗi chiều thứ tư, thầy đều bắt chúng tôi xếp hàng đôi đi bộ từ trường đến hồ Tịnh Tâm. Tại nhà Lục giác cuat hồ, chúng tôi xếp bằng tròn giữa nền nhà thành một vòng tròn, thầy ngồi ở giữa , và chúng tôi cùng hát những bài hát tuổi thơ, thầy vừa vỗ tay đánh nhịp, vừa hát theo. Thật cũng không ngờ rằng người học trò hiền lành, chăm chỉ hát những bài hát trẻ con ngây ngô thưở ấy, ngày nay lại là Trịnh Công Sơn.
Căn phòng tiếp khách ?oquậy? của Sơn thật là lộn xộn, nào là những tranh vẽ dở (vì Sơn cũng kiêm luôn nghề hội hoạ).Những quà tặng của bạn ở nước ngoài, và những vỏ chai rượu không?Tôi lặng lẽ uống Whisky một mình, còn Sơn thì uống một loại Whisly nhẹ hơn, loại ****** chai dựng dười gầm bàn, và Sơn lấy ra lúc nào không biết. Trên tủ buýp phê bày những chai lọ ngổn ngang hơn, và một tấm bằng kỷ niệm ***g kính hẳn hoi, có những dòng chữ viết tay bằng mực đen, đập vào mắt tôi. Tấm bằng viết:
Martell thành lập năm 1715
Ngày hôm nay, những cánh cửa Thiên đường của chúng tôi đã mở ra để cho phép ông Trịnh Công Sơn nếm thử một ly Cognac của năm 1848 để lâu trong thùng và già đến 65 năm. Một ly Cognac của năm 1875 để lâu trong thùng và già đến 49 năm.
Sự kiện này đã được lưu giữ trong cuốn sổ vàng của chúng tôi đề ngày 11 tháng 4 năm 1995
Patrick firino Martell
Tôi đã biết kỹ, và đã định viết về sự kiện này. Nhưng lâu nay, tôi cứ nấn ná hoài, vì ngại có kẻ hiểu lầm tôi lại tò mò về chuyện riêng của Sơn; vả chăng tôi muốn nhường nhiêm vụ này cho những người ái mộ Sơn vẫn đến chơi với Sơn mội ngày, mà tôi đã gặp. Nhưng lâu quá vẫn không thấy gì, tôi quyết định làm lấy công việc này, gọi là chút nghĩa vụ đối với bạn bè. Vả lại, một người nổi tiếng như Sơn cũng đáng để cho người khác biết đến việc làm của mình. Sơn hài lòng kể lại sự việc cho tôi, và khuyến khích tôi viết về chuyện uống rượu của chàng. Hãng Martell giờ này đã nhường lại cho người Mỹ với giá 1 tỷ đô la do Seagram?Ts nắm chủ quyền. Vừa rồi, nhân kỷ niệm 280 năm thành lập Martell được tổ chức tại Khách sạn New World, ông Patrick đã thân hành sang Sài Gòn chủ trì; chính tay ông đã đưa giấy mời sang châu Âu cho Sơn, với tư cách khách quý của tập đoàn Martell.
-Ông có biết nguyên tắc tiếp thị không? Tôi hỏi Sơn
-Nhất định rồi. Nó đang định mở thị trường sang Đông Nam Á và chọn người để làm quảng cáo cho nó
-Nhưng nó đã chọn mình là nó cúng có ?omắt xanh? rồi đó
Tôi đáp lại Sơn và chúc Sơn lên đường vui vẻ.
Thế là Sơn đi một mạch từ Sài Gòn sang Luân Đôn. và từ đó sang Liverpool dự cuộc đua ngựa truyền thống do hãng Martell bảo trợ. Liverpool vốn là quê hương của ban nhạc Beattles, những người đã mở kỷ nguyên mới cho âm nhạc nên đi dâu Sơn cũng thấy dấu hiệu của niềm tự hào và lòng ngưỡng mộ. Quy luật đó cũng không loại trừ cả Trịnh Công Sơn. một nhạc sĩ danh tiếng của Việt Nam lần đầu sang dự cuộc đua ngựa ở Liverpool.
Sau đó, Sơn về Pháp, đến chỗ trọ tại làng Petite Champagne tại miền nam nước Pháp, là nơi có lò rượu của Martell, nhìn ra Hồ Thiên Nga (Las des Cygnes) suốt ngày có những cánh chim trắng bay qua bay lại? Những người phục vụ ở đây mặc áo xanh lông két, trông điệu bộ và cử chỉ thấy giống y như nhà ?oquý tộc? cũ. Château này chỉ dành cho bạn của Martell, không lấy tiền. Cho mỗi khách quý ở lâu đài lại có một cô xinh đẹp, Sơn hỏi thử cô bạn của mình, sống một mình một Château có buồn không ? Cô ta cho biết, không ngày nào không có bạn tới chơi.
Ngày thứ, Sơn đi thăm các nơi trong vùng. Sơn thăm vùng xưởng đóng thùng, ở đó, người ta biểu diên đóng thùng (fut) bằng gỗ sồi. Rồi đến một ****, chỗ nấu rượu gốc của Martell. Thấy nó giống rượu đế, nhưng dở hơn đế Việt Nam. Rượu đế Martell màu trắng, trong, nấu bằng lúa mạch hoặc nho, uống vào thấy muốn nôn. Rồi đến một **** có chất vô số vỏ thùng đánh dấu từ những năm xa xưa đến nay.
Rồi đến Paradis của Martell: dưới ánh đèn lờ mờ có để hai ly Cognac nhỏ, ghi những năn 1875 và 1848 như trên đã nói. Vào Paradis này chỉ có hai người Việt; chính là Trịnh Công Sơn và viên giám đốc của hãng IBC ở Việt Nam, còn thì cả đoàn biến đâu mất. Nên nhớ rằng đó là đoàn khách năm châu, mặc nhiều kiểu áo, nói nhiều thứ tiếng khác nhau, đều là khách quý, phần nhiều là hoàng tử các nước khác nhau.
Mỗi ly rượu chỉ uống một nửa, phần còn lại thì trộn đều với nhau (tôi nghĩ phải là chia đều, mỗi ngươi uống một nửa chứ nhỉ) , mục đích là để biết nó khác với các loại rượu khác bán trên thị trường thế nào. Tên của người vô rượu cũng được ghi lại bằng phấn trên vỏ thùng; hỏi, Sơn được biết cả hai người trước đều đã chết. Đến mục ghi sổ lưu niệm, Sơn cắm cúi viết vào sổ một bài thơ bằng tiếng Pháp và vài dòng kỷ niệm gì đây. Cuộc viếng thăm Paradis kéo dài khoảng nửa giờ. Xong, Sơn trở về Château, ở đó độ ba đến bốn ngày nữa.
Sơn nói xong, dùng chiếc khăn mùi xoa, phẩy bụi trên tấm kính bằng kỷ niệm; hình như Sơn quý vật kỷ niệm ấy hơn cả. Nghĩ đến phong trào Nhạc mới đang thịnh hành, tôi ngại rằng Sơn sẽ thay đổi xu hướng sáng tác của mình. Tôi bảo Sơn:
-Ông đã hoàn chỉnh một thế giới. Không việc gì phải thay đổi đi; thay đổi thì không còn có Trịnh Công Sơn mà thế giới kia cung không còn tồn tại nữa?
Sơn cười: Thì ?oduy hữu ẩm giả lưu kỳ danh? mà. Mình sẽ lưu lại cho đời có chăng chi một chữ thôi. Chữ Say.
Tôi lại hỏi Sơn, nếu Sơn bỏ rượu thì liệu Sơn có thích đi du lịch nữa không?
Sơn tủm tỉm trả lời tôi:
-? Có cái là không uống rượu thì cũng không có thích đi thế giới nữa. Vì, thử tưởng tượng qua Paris gặp anh em, lại chỉ ngồi uống trà đá.
Hà Nội, ngày 2 tháng 11 năm 1999
Hoàng Phủ Ngọc Tường (Vùng gái đẹp)

Trịnh Công Sơn
(Trích tiểu luận: Trịnh Công Sơn - Cuộc đời và tác phẩm)
Nguyễn Thị Minh Châu
Trịnh Công Sơn - chỉ cần một cái tên, không kèm theo chức danh hay một lời chú giải nào cả, thì công chúng của hơn hai thập niên cuối thế kỷ XX, từ già đến trẻ, từ trí thức đến người lao động bình thường... hầu như ai cũng biết ông là ai.
ông là ai? Giới vZn nghệ sĩ thân ái gọi ông là: Người thơ ca (VZn Cao), Người tình lãng du của nhiều thế hệ (Hoàng Phủ Ngọc Tường), Thiền sư du ca (Đỗ Minh Tuấn), ông hoàng tình ca (Nguyễn Trọng Tạo), Thi sĩ của âm nhạc, hay Nhạc sĩ của thi ca. Còn ông trả lời theo cách riêng: "Tôi chỉ là tên hát rong đi qua miền đất này để hát lên những linh cảm của mình về những giấc mơ đời hư ảo...".
Chẳng phải vô cớ nhiều nhà thơ đã gọi Trịnh Công Sơn là thi sĩ. Ca từ trong nhiều bài hát của ông tách rời khỏi giai điệu vẫn đẹp như một bài thơ. Riêng điều đó đã cho thấy vị trí ca từ đặc biệt đến mức nào trong nhạc Trịnh.
Nổi lên trong nội dung lời ca của Trịnh Công Sơn là các chủ đề: tình yêu - quê hương - thân phận. Ranh giới giữa các chủ đề không phải lúc nào cũng phân định rõ ràng. Trong quê hương có Em, trong tình yêu Em có tình yêu xứ sở. Trong tình yêu cho riêng Em, cũng như trong tình yêu nhân thế luôn có Tôi, gắn liền với thân phận Tôi, thân phận một đời người, và đôi khi, thân phận một đất nước.
1. Thân phận
Cái làm cho ca khúc Trịnh Công Sơn độc đáo khác thường, trước hết là nhờ nhân vật "Tôi". Cái Tôi xuyên suốt mọi chủ đề, và hình ảnh Tôi hiện lên trọn vẹn nhất trong những bài hát nói về thân phận, về kiếp luân hồi và giải thoát bản ngã.
Tôi là ai? Đã hơn một lần, nhân vật Tôi ấy lặng lẽ nhìn lại mình. Phải trả giá bằng những nZm tháng trẻ thơ đầy ảo tưởng, "ngày nay không còn bé" tôi mới "chợt nhìn ra tôi", thấy tôi như chiếc bóng phai mờ, như vết mực nhòe, như hòn đá nặng "tình cờ rớt xuống mịt mùng", và tôi cứ "trôi trong cuộc đời... không chờ ai".
Trời cao đất rộng
Một mình tôi đi
Một mình tôi đi
Đời như vô tận
Một mình tôi về
Một mình tôi về với tôi
(Lặng lẽ nơi này)
Hết âm thầm gõ buồn gót chân hành hương bóng đổ một mình tôi, tôi lại khép cửa quỳ bên vết thương, nhốt mình trong cZn gác đìu hiu, soi bóng mình giữa tường trắng lạnh câm, rồi một hôm chợt thấy hoang vu quanh mình mà thốt lên: "ô hay mình vẫn cô liêu!".
Hiu quạnh, lạnh lùng, im vắng, tịch lặng, bZng giá, xa lạ, xa vắng, lặng câm, hư vô, hun hút, lẻ loi, âm u, lạnh lẽo, bơ vơ, lạc loài... Bao nhiêu tính từ kiểu đó cứ chồng chéo, vây bủa lấy thân phận Tôi, đan kết thành một tấm lưới khổng lồ vô hình có tên là Cô đơn.
Nhiều người đã nói đến màu sắc của triết lý Phật giáo và triết học hiện sinh trong ca từ Trịnh Công Sơn. Chẳng phải ông đã từng thú nhận: "Tôi vốn thích triết học và vì thế tôi muốn đưa triết học vào những ca khúc của mình" đó sao. Nhưng đây là "một thứ triết học nhẹ nhàng mà ai ai cũng có thể hiểu được như ca dao hoặc những lời ru con của mẹ". Chẳng phải ông đã cho rằng: "Hiện sinh chân chính đâu phải xấu", và "bậc thượng thừa của hiện sinh chính là ông Phật". Nhưng hoàn toàn không phải kiểu hiện sinh sống gấp và phản kháng bằng nổi loạn đập phá, mà là "một sự phản kháng tiềm tàng trong suy nghĩ", để được "sống bình tĩnh trong từng sát na", thức tỉnh và ơn đời.
Một phát hiện của nhà thơ Hoàng Phủ Ngọc Tường, người bạn gần gũi từ nhỏ của Trịnh Công Sơn: nỗi đau phận người được nhà Phật gói lại trong bốn từ "sinh - lão - bệnh - tử" đều có mặt trong lời ca của Trịnh Công Sơn.
Đúng vậy. Chẳng mấy khó khZn để lượm nhặt đủ bốn chữ của nhà Phật trong lời ca của "vị thiền sư" này. Chữ "sinh" ẩn náu trong "cây non trên núi đầu thai", lẩn khuất trong "tiếng khóc cười của bào thai". Chữ "sinh" nằm trong hạt bụi "vươn hình hài lớn dậy", cất lên "tiếng khóc ban đầu", để báo "tin buồn mẹ cho mang nặng kiếp người".
Vừa sinh ra, con người đã lập tức khởi đầu một quá trình lão hóa. "Từng tuổi xuân đã già", để "chợt một chiều tóc trắng như vôi" và chấp nhận "có một bạc đầu tôi đi, tôi đi". Chữ "lão" chập chờn trên "lau trắng trong tay", trên "tóc người dòng sông xưa ấy đã phai". Chữ "lão" được viết trên chiếc lá thu phai, trên mặt trZng đã già, trên cuộc đời đã phủ rêu phong.
Đời người là một nỗi đau triền miên, với những "cơn đau chưa dài" và những "cơn đau lên đầy". Những cơn đau dài, đau vùi ấy đã khắc sâu trZm vết thương sầu cho một con tim tật nguyền, một thân thể mệt nhoài, gối chân mê mỏi. Chữ "bệnh" như ám vào tấm "thân đau muốn nằm", vào "từng chiều lên hấp hối".
Dấu chấm cho một kiếp rong chơi trên cõi tạm là cái chết. Cái chết không khoác áo choàng đen, mang bộ mặt khủng bố bên lưỡi hái lạnh lùng. Với Trịnh Công Sơn, cái chết quen thuộc như một chốn trở về nghỉ ngơi sau chuyến đi hoang tạm bợ:
Tôi nay ở trọ trần gian
TrZm nZm về chốn xa xZm cuối trời
(Ở trọ)
Nhiều người nhận thấy Trịnh Công Sơn hay "nói dại miệng" về chuyện "nằm xuống". Cứ như thể biết trZm nZm chỉ ở đậu ngàn nZm, nên ông sốt ruột "còn bao lâu cho thân thôi lưu đày chốn đây, còn bao lâu cho thiên thu xuống trên thân này".
Luôn quan tâm đến cái ngày "thân xác không còn", chẳng phải vì chán sống, trái lại, ông "nghĩ đến cái chết nhiều là vì quá yêu cuộc sống". Mà cái chết lại rất gần gũi sự sống, ngay "trong xuân thì" ông đã thấy "bóng trZm nZm" rồi. Chữ "tử" cứ treo lơ lửng trong giấc ngủ, để giật mình tỉnh ra lại nói gở: "Thí dụ bây giờ tôi phải đi, tôi phải đi chia ly cùng đời sống". ông muốn nhìn nhận cái ngày về nơi cuối trời làm mây trôi đó một cách bình tĩnh, không sợ hãi, không ân hận. Cũng tự nhiên như "lá úa trên cao rụng đầy", cái việc "cho trZm nZm vào chết một ngày" được đón nhận bằng một thái độ bình thản "lòng không buồn mấy", hệt như một giấc mơ "tôi thấy tôi qua đời" mà thôi.
Giải thoát khỏi nỗi sợ chết bằng cách chuẩn bị trước cho mình một cái chết nhẹ nhàng, không thắc mắc gì cả, "một cái chết như vậy cũng giống như cái sống". Để ý nghĩa sự sống vượt qua cột mốc của cái chết, để một đời người nối dài tới cõi hư vô, còn có cách gì hơn sống trọn vẹn cho hiện tại, sống với một tấm lòng. Đó chính là chữ "tâm", chữ "tình" mà Trịnh Công Sơn muốn gửi lại cho đời, muốn "trao đến muôn loài chút tình tôi".
Để đến với đời, trước hết phải biết lắng nghe. Tôi không chỉ lắng nghe tôi, nghe buồn vui trong mình, mà còn lắng nghe đất trời trở mình hú than, nghe tiếng muôn trùng, nghe im lặng của đêm ngày, của tình người, nghe đời nhấp nhô, nghe đời mênh mông.
Lắng nghe, cảm nhận, để hóa thân thành muôn loài: tôi đã biến mình thành lá cỏ hay nụ hồng, đốm lửa hay ngọn đèn, thác đổ hay mưa tan, con chim hay đứa trẻ.
Khát vọng được hòa đồng, chia sẻ với đời đã biến "em là tôi và tôi cũng là em", đã cứu rỗi tôi trong cơn tuyệt vọng. Dù cho thân phận là mong manh và sự sống là hữu hạn, tôi vẫn xin "tạ ơn người, tạ ơn đời, tạ ơn ai".
Cái Tôi càng hay triết lý sự đời trong những bài hát ở giai đoạn sau này. Những "lý sự" ấy vừa ngấm chất thiền, vừa quẩn quanh trong nhiều cái tiến thoái lưỡng nan, vừa rất giản đơn sau nhiều cái ngộ ra ở tuổi già, lại vừa mang nét ngộ nghĩnh bất ngờ của trẻ thơ.
Bao nhiêu nZm rồi còn mãi ra đi
Đi đâu loanh quanh cho đời mỏi mệt
(Một cõi đi về)
Biển sóng biển sóng đừng xô tôi
Ta xô biển lại sóng về đâu
(Sóng đừng xô tôi)
2. Quê hương
Thực ra quê hương cũng vẫn là thân phận và tình yêu, nhưng không của một người, mà mang tính bao quát hơn: tình yêu cho nhiều người và thân phận của nhiều người - cho quê hương và của quê hương.
Tình yêu quê hương chính là tình yêu đồng loại, tình yêu thiên nhiên, đất trời. Không chỉ là người tình của con người, Trịnh Công Sơn còn tự coi mình là một "người tình của thiên nhiên".
Có những tình yêu tìm thấy
Từng ngọn núi con sông ruộng vườn
Từng dòng suối con sông đầu làng
Đã mang hình bóng quê hương
...Tìm thấy nỗi nhớ từ mỗi chiếc lá
Góc phố nào cũng thấy quê nhà.
(Tình yêu tìm thấy)
Thiên nhiên gắn bó với từng buồn vui đời người. Trong cô đơn, Trịnh Công Sơn đâu chỉ có gọi em, ông còn mê mải gọi tên bốn mùa, gọi nắng, gọi mưa. Thiên nhiên bình đẳng với người trong sự sống. Nắng hờn ghen, rồi nắng chết trên sông dài. Đồi núi thắp nắng đứng ngóng, cứ nghiêng nghiêng đợi chờ cho đến lúc người về để đồi núi reo ca. Dòng sông chở hồn thương đau, chở ngày hấp hối, rồi dòng sông cũng qua đời. Mặt trời lẻ loi, cúi nhìn mây bay buồn rầu. ông đã nghe gió tự tình, gió thở dài, đã thấy từng giọt sương nhỏ nhoi mà thu nổi vào mình hết cả mênh mông, đã cảm được nỗi đau của bia đá, để hiểu rằng sỏi đá cũng cần có nhau.
Một hiện tượng thiên nhiên được thầy phủ thủy Trịnh Công Sơn thổi vào nhiều hồn người nhất, đó là mưa. Trong ca khúc Trịnh Công Sơn, mưa là một hình tượng sống, có màu sắc, có linh hồn. Mưa rớt trong lòng người, đem cả lòng người ra "cô đơn dệt hè phố" rồi "rưng rức khóc bên đường". Mưa thì thầm, lạnh lùng, lặng lẽ. Mưa thưa tựa áo trời, mà có khi lại mang sức mạnh hủy diệt để nhận chìm cả ngàn nZm trước và ngàn nZm sau, khiến cho đất phải trở mình và đời hóa thành biển động. Mưa rơi, mưa bay, mưa ru trong rất nhiều bài hát của Trịnh Công Sơn, vì mưa chính là một biểu tượng của Huế. Cùng với những hình ảnh dòng sông, thành cổ, lZng miếu, khói sương và những dáng gầy mong manh, mưa đã làm nên một không gian rất Huế, để khỏi cần nhắc đến Huế dù chỉ một lần, mà người nghe vẫn nhận ra chất Huế mặn mà trong Trịnh Công Sơn.
Trong những bài hát về chiến tranh, hình ảnh quê hương bị mất hết vẻ lung linh thơ mộng. Quê hương đắm chìm trong tiếng nổ: tiếng nổ nghe quen như câu dạo buồn, đại bác ru đêm thay tiếng mẹ ru, người già co ro buồn nghe bom nổ, trẻ con quên lớn để từng đêm nghe ngóng. Quê hương phủ một màu tang tóc: người con gái chưa từng hát ca dao một lần đã thành kẻ mất trí lên đồi cao hát trên những xác người, người mẹ mê sảng hò ơ ru con, đứa con đã ngủ vĩnh viễn trong tuổi đôi mươi.
Chiến tranh đem đến những câu chuyện ngụ ngôn lạnh lùng:
Một ngày mùa đông
Trên con đường mòn
Một chiếc xe tang
Trái mìn nổ chậm
Người chết hai lần
Thịt da nát tan
(Ngụ ngôn mùa đông)
Cái chết tự nhiên của một kiếp người không đáng sợ. Nhưng cái chết nhan nhản khắp mọi nơi trong chiến tranh sao mà hãi hùng và oan nghiệt đến thế: chết vội vàng, chết vô tình, chết lạnh lùng, chết nghẹn ngào, chết cong queo.
Trong chiến tranh, tình yêu quê hương, tình yêu con người càng sâu nặng, khát khao hòa bình càng cháy bỏng. Từ trong đau thương mất mát, cái nhìn nhân bản của Trịnh Công Sơn đã vượt qua tất cả, thời gian, khoảng cách, hận thù, để thấy một ngày tương lai người Việt gần nhau trong tiếng nói da vàng, cùng nhau đi khâu vá non sông Việt Nam, để mỗi con người đều được yêu được sống trọn vẹn một vòng Sinh Tử.
Từ Bắc vô Nam nối liền nắm tay
Ta đi vòng tay lớn mãi cho hết sơn hà
Mặt đất nguy nga anh em ta về
Gặp nhau mừng như bão cát quay cuồng trời rộng
Bàn tay ta nắm nối liền một vòng Tử Sinh
Biển xanh sông gấm nối liền một vòng Việt Nam
(Nối vòng tay lớn)
Ừ thôi em về
Chiều mưa dông tới
Bây giờ anh vui
Hai bàn tay đói
Bây giờ anh vui
Hai bàn chân mỏi
Thời gian nơi đây
Bây giờ anh vui
Một linh hồn rỗi
Tình yêu xứ này
 

Trịnh Công Sơn
(Trích tiểu luận: Trịnh Công Sơn - Cuộc đời và tác phẩm)
Nguyễn Thị Minh Châu
Trịnh Công Sơn - chỉ cần một cái tên, không kèm theo chức danh hay một lời chú giải nào cả, thì công chúng của hơn hai thập niên cuối thế kỷ XX, từ già đến trẻ, từ trí thức đến người lao động bình thường... hầu như ai cũng biết ông là ai.
ông là ai? Giới vZn nghệ sĩ thân ái gọi ông là: Người thơ ca (VZn Cao), Người tình lãng du của nhiều thế hệ (Hoàng Phủ Ngọc Tường), Thiền sư du ca (Đỗ Minh Tuấn), ông hoàng tình ca (Nguyễn Trọng Tạo), Thi sĩ của âm nhạc, hay Nhạc sĩ của thi ca. Còn ông trả lời theo cách riêng: "Tôi chỉ là tên hát rong đi qua miền đất này để hát lên những linh cảm của mình về những giấc mơ đời hư ảo...".
Chẳng phải vô cớ nhiều nhà thơ đã gọi Trịnh Công Sơn là thi sĩ. Ca từ trong nhiều bài hát của ông tách rời khỏi giai điệu vẫn đẹp như một bài thơ. Riêng điều đó đã cho thấy vị trí ca từ đặc biệt đến mức nào trong nhạc Trịnh.
Nổi lên trong nội dung lời ca của Trịnh Công Sơn là các chủ đề: tình yêu - quê hương - thân phận. Ranh giới giữa các chủ đề không phải lúc nào cũng phân định rõ ràng. Trong quê hương có Em, trong tình yêu Em có tình yêu xứ sở. Trong tình yêu cho riêng Em, cũng như trong tình yêu nhân thế luôn có Tôi, gắn liền với thân phận Tôi, thân phận một đời người, và đôi khi, thân phận một đất nước.
1. Thân phận
Cái làm cho ca khúc Trịnh Công Sơn độc đáo khác thường, trước hết là nhờ nhân vật "Tôi". Cái Tôi xuyên suốt mọi chủ đề, và hình ảnh Tôi hiện lên trọn vẹn nhất trong những bài hát nói về thân phận, về kiếp luân hồi và giải thoát bản ngã.
Tôi là ai? Đã hơn một lần, nhân vật Tôi ấy lặng lẽ nhìn lại mình. Phải trả giá bằng những nZm tháng trẻ thơ đầy ảo tưởng, "ngày nay không còn bé" tôi mới "chợt nhìn ra tôi", thấy tôi như chiếc bóng phai mờ, như vết mực nhòe, như hòn đá nặng "tình cờ rớt xuống mịt mùng", và tôi cứ "trôi trong cuộc đời... không chờ ai".
Trời cao đất rộng
Một mình tôi đi
Một mình tôi đi
Đời như vô tận
Một mình tôi về
Một mình tôi về với tôi
(Lặng lẽ nơi này)
Hết âm thầm gõ buồn gót chân hành hương bóng đổ một mình tôi, tôi lại khép cửa quỳ bên vết thương, nhốt mình trong cZn gác đìu hiu, soi bóng mình giữa tường trắng lạnh câm, rồi một hôm chợt thấy hoang vu quanh mình mà thốt lên: "ô hay mình vẫn cô liêu!".
Hiu quạnh, lạnh lùng, im vắng, tịch lặng, bZng giá, xa lạ, xa vắng, lặng câm, hư vô, hun hút, lẻ loi, âm u, lạnh lẽo, bơ vơ, lạc loài... Bao nhiêu tính từ kiểu đó cứ chồng chéo, vây bủa lấy thân phận Tôi, đan kết thành một tấm lưới khổng lồ vô hình có tên là Cô đơn.
Nhiều người đã nói đến màu sắc của triết lý Phật giáo và triết học hiện sinh trong ca từ Trịnh Công Sơn. Chẳng phải ông đã từng thú nhận: "Tôi vốn thích triết học và vì thế tôi muốn đưa triết học vào những ca khúc của mình" đó sao. Nhưng đây là "một thứ triết học nhẹ nhàng mà ai ai cũng có thể hiểu được như ca dao hoặc những lời ru con của mẹ". Chẳng phải ông đã cho rằng: "Hiện sinh chân chính đâu phải xấu", và "bậc thượng thừa của hiện sinh chính là ông Phật". Nhưng hoàn toàn không phải kiểu hiện sinh sống gấp và phản kháng bằng nổi loạn đập phá, mà là "một sự phản kháng tiềm tàng trong suy nghĩ", để được "sống bình tĩnh trong từng sát na", thức tỉnh và ơn đời.
Một phát hiện của nhà thơ Hoàng Phủ Ngọc Tường, người bạn gần gũi từ nhỏ của Trịnh Công Sơn: nỗi đau phận người được nhà Phật gói lại trong bốn từ "sinh - lão - bệnh - tử" đều có mặt trong lời ca của Trịnh Công Sơn.
Đúng vậy. Chẳng mấy khó khZn để lượm nhặt đủ bốn chữ của nhà Phật trong lời ca của "vị thiền sư" này. Chữ "sinh" ẩn náu trong "cây non trên núi đầu thai", lẩn khuất trong "tiếng khóc cười của bào thai". Chữ "sinh" nằm trong hạt bụi "vươn hình hài lớn dậy", cất lên "tiếng khóc ban đầu", để báo "tin buồn mẹ cho mang nặng kiếp người".
Vừa sinh ra, con người đã lập tức khởi đầu một quá trình lão hóa. "Từng tuổi xuân đã già", để "chợt một chiều tóc trắng như vôi" và chấp nhận "có một bạc đầu tôi đi, tôi đi". Chữ "lão" chập chờn trên "lau trắng trong tay", trên "tóc người dòng sông xưa ấy đã phai". Chữ "lão" được viết trên chiếc lá thu phai, trên mặt trZng đã già, trên cuộc đời đã phủ rêu phong.
Đời người là một nỗi đau triền miên, với những "cơn đau chưa dài" và những "cơn đau lên đầy". Những cơn đau dài, đau vùi ấy đã khắc sâu trZm vết thương sầu cho một con tim tật nguyền, một thân thể mệt nhoài, gối chân mê mỏi. Chữ "bệnh" như ám vào tấm "thân đau muốn nằm", vào "từng chiều lên hấp hối".
Dấu chấm cho một kiếp rong chơi trên cõi tạm là cái chết. Cái chết không khoác áo choàng đen, mang bộ mặt khủng bố bên lưỡi hái lạnh lùng. Với Trịnh Công Sơn, cái chết quen thuộc như một chốn trở về nghỉ ngơi sau chuyến đi hoang tạm bợ:
Tôi nay ở trọ trần gian
TrZm nZm về chốn xa xZm cuối trời
(Ở trọ)
Nhiều người nhận thấy Trịnh Công Sơn hay "nói dại miệng" về chuyện "nằm xuống". Cứ như thể biết trZm nZm chỉ ở đậu ngàn nZm, nên ông sốt ruột "còn bao lâu cho thân thôi lưu đày chốn đây, còn bao lâu cho thiên thu xuống trên thân này".
Luôn quan tâm đến cái ngày "thân xác không còn", chẳng phải vì chán sống, trái lại, ông "nghĩ đến cái chết nhiều là vì quá yêu cuộc sống". Mà cái chết lại rất gần gũi sự sống, ngay "trong xuân thì" ông đã thấy "bóng trZm nZm" rồi. Chữ "tử" cứ treo lơ lửng trong giấc ngủ, để giật mình tỉnh ra lại nói gở: "Thí dụ bây giờ tôi phải đi, tôi phải đi chia ly cùng đời sống". ông muốn nhìn nhận cái ngày về nơi cuối trời làm mây trôi đó một cách bình tĩnh, không sợ hãi, không ân hận. Cũng tự nhiên như "lá úa trên cao rụng đầy", cái việc "cho trZm nZm vào chết một ngày" được đón nhận bằng một thái độ bình thản "lòng không buồn mấy", hệt như một giấc mơ "tôi thấy tôi qua đời" mà thôi.
Giải thoát khỏi nỗi sợ chết bằng cách chuẩn bị trước cho mình một cái chết nhẹ nhàng, không thắc mắc gì cả, "một cái chết như vậy cũng giống như cái sống". Để ý nghĩa sự sống vượt qua cột mốc của cái chết, để một đời người nối dài tới cõi hư vô, còn có cách gì hơn sống trọn vẹn cho hiện tại, sống với một tấm lòng. Đó chính là chữ "tâm", chữ "tình" mà Trịnh Công Sơn muốn gửi lại cho đời, muốn "trao đến muôn loài chút tình tôi".
Để đến với đời, trước hết phải biết lắng nghe. Tôi không chỉ lắng nghe tôi, nghe buồn vui trong mình, mà còn lắng nghe đất trời trở mình hú than, nghe tiếng muôn trùng, nghe im lặng của đêm ngày, của tình người, nghe đời nhấp nhô, nghe đời mênh mông.
Lắng nghe, cảm nhận, để hóa thân thành muôn loài: tôi đã biến mình thành lá cỏ hay nụ hồng, đốm lửa hay ngọn đèn, thác đổ hay mưa tan, con chim hay đứa trẻ.
Khát vọng được hòa đồng, chia sẻ với đời đã biến "em là tôi và tôi cũng là em", đã cứu rỗi tôi trong cơn tuyệt vọng. Dù cho thân phận là mong manh và sự sống là hữu hạn, tôi vẫn xin "tạ ơn người, tạ ơn đời, tạ ơn ai".
Cái Tôi càng hay triết lý sự đời trong những bài hát ở giai đoạn sau này. Những "lý sự" ấy vừa ngấm chất thiền, vừa quẩn quanh trong nhiều cái tiến thoái lưỡng nan, vừa rất giản đơn sau nhiều cái ngộ ra ở tuổi già, lại vừa mang nét ngộ nghĩnh bất ngờ của trẻ thơ.
Bao nhiêu nZm rồi còn mãi ra đi
Đi đâu loanh quanh cho đời mỏi mệt
(Một cõi đi về)
Biển sóng biển sóng đừng xô tôi
Ta xô biển lại sóng về đâu
(Sóng đừng xô tôi)
2. Quê hương
Thực ra quê hương cũng vẫn là thân phận và tình yêu, nhưng không của một người, mà mang tính bao quát hơn: tình yêu cho nhiều người và thân phận của nhiều người - cho quê hương và của quê hương.
Tình yêu quê hương chính là tình yêu đồng loại, tình yêu thiên nhiên, đất trời. Không chỉ là người tình của con người, Trịnh Công Sơn còn tự coi mình là một "người tình của thiên nhiên".
Có những tình yêu tìm thấy
Từng ngọn núi con sông ruộng vườn
Từng dòng suối con sông đầu làng
Đã mang hình bóng quê hương
...Tìm thấy nỗi nhớ từ mỗi chiếc lá
Góc phố nào cũng thấy quê nhà.
(Tình yêu tìm thấy)
Thiên nhiên gắn bó với từng buồn vui đời người. Trong cô đơn, Trịnh Công Sơn đâu chỉ có gọi em, ông còn mê mải gọi tên bốn mùa, gọi nắng, gọi mưa. Thiên nhiên bình đẳng với người trong sự sống. Nắng hờn ghen, rồi nắng chết trên sông dài. Đồi núi thắp nắng đứng ngóng, cứ nghiêng nghiêng đợi chờ cho đến lúc người về để đồi núi reo ca. Dòng sông chở hồn thương đau, chở ngày hấp hối, rồi dòng sông cũng qua đời. Mặt trời lẻ loi, cúi nhìn mây bay buồn rầu. ông đã nghe gió tự tình, gió thở dài, đã thấy từng giọt sương nhỏ nhoi mà thu nổi vào mình hết cả mênh mông, đã cảm được nỗi đau của bia đá, để hiểu rằng sỏi đá cũng cần có nhau.
Một hiện tượng thiên nhiên được thầy phủ thủy Trịnh Công Sơn thổi vào nhiều hồn người nhất, đó là mưa. Trong ca khúc Trịnh Công Sơn, mưa là một hình tượng sống, có màu sắc, có linh hồn. Mưa rớt trong lòng người, đem cả lòng người ra "cô đơn dệt hè phố" rồi "rưng rức khóc bên đường". Mưa thì thầm, lạnh lùng, lặng lẽ. Mưa thưa tựa áo trời, mà có khi lại mang sức mạnh hủy diệt để nhận chìm cả ngàn nZm trước và ngàn nZm sau, khiến cho đất phải trở mình và đời hóa thành biển động. Mưa rơi, mưa bay, mưa ru trong rất nhiều bài hát của Trịnh Công Sơn, vì mưa chính là một biểu tượng của Huế. Cùng với những hình ảnh dòng sông, thành cổ, lZng miếu, khói sương và những dáng gầy mong manh, mưa đã làm nên một không gian rất Huế, để khỏi cần nhắc đến Huế dù chỉ một lần, mà người nghe vẫn nhận ra chất Huế mặn mà trong Trịnh Công Sơn.
Trong những bài hát về chiến tranh, hình ảnh quê hương bị mất hết vẻ lung linh thơ mộng. Quê hương đắm chìm trong tiếng nổ: tiếng nổ nghe quen như câu dạo buồn, đại bác ru đêm thay tiếng mẹ ru, người già co ro buồn nghe bom nổ, trẻ con quên lớn để từng đêm nghe ngóng. Quê hương phủ một màu tang tóc: người con gái chưa từng hát ca dao một lần đã thành kẻ mất trí lên đồi cao hát trên những xác người, người mẹ mê sảng hò ơ ru con, đứa con đã ngủ vĩnh viễn trong tuổi đôi mươi.
Chiến tranh đem đến những câu chuyện ngụ ngôn lạnh lùng:
Một ngày mùa đông
Trên con đường mòn
Một chiếc xe tang
Trái mìn nổ chậm
Người chết hai lần
Thịt da nát tan
(Ngụ ngôn mùa đông)
Cái chết tự nhiên của một kiếp người không đáng sợ. Nhưng cái chết nhan nhản khắp mọi nơi trong chiến tranh sao mà hãi hùng và oan nghiệt đến thế: chết vội vàng, chết vô tình, chết lạnh lùng, chết nghẹn ngào, chết cong queo.
Trong chiến tranh, tình yêu quê hương, tình yêu con người càng sâu nặng, khát khao hòa bình càng cháy bỏng. Từ trong đau thương mất mát, cái nhìn nhân bản của Trịnh Công Sơn đã vượt qua tất cả, thời gian, khoảng cách, hận thù, để thấy một ngày tương lai người Việt gần nhau trong tiếng nói da vàng, cùng nhau đi khâu vá non sông Việt Nam, để mỗi con người đều được yêu được sống trọn vẹn một vòng Sinh Tử.
Từ Bắc vô Nam nối liền nắm tay
Ta đi vòng tay lớn mãi cho hết sơn hà
Mặt đất nguy nga anh em ta về
Gặp nhau mừng như bão cát quay cuồng trời rộng
Bàn tay ta nắm nối liền một vòng Tử Sinh
Biển xanh sông gấm nối liền một vòng Việt Nam
(Nối vòng tay lớn)
Ừ thôi em về
Chiều mưa dông tới
Bây giờ anh vui
Hai bàn tay đói
Bây giờ anh vui
Hai bàn chân mỏi
Thời gian nơi đây
Bây giờ anh vui
Một linh hồn rỗi
Tình yêu xứ này
 

3. Tình yêu
Bắt đầu sự nghiệp sáng tác của mình bằng những tình khúc, Trịnh Công Sơn đã gặt hái nhiều thành công từ những bài hát về những mối tình không thành công, gần như đơn phương của mình. Như có lần ông đã thổ lộ: "Tôi chỉ có những mối tình lãng đãng, sương khói, hoàn toàn không có gì cụ thể". Yêu thầm một mái tóc, một dáng hình, để khi từng mối tình khói mây ấy "bỏ ta đi như những dòng sông nhỏ" thì cuối cùng ở lại chỉ còn một nỗi đau rất thật.
Bởi vậy, hình tượng người tình của Trịnh Công Sơn thật đẹp và buồn, thật mảnh mai và xanh xao: xanh mướt hồng nhan, gầy yếu hư hao, mình hạc xương mai, nụ cười mong manh, mướt xanh như ngọc. Nếu thiên nhiên luôn mang tình người, thì người tình luôn được đối chiếu với vạn vật: đôi môi lửa cháy, mi cong cỏ mượt, tay xanh ngà ngọc, đôi vai lụa mát, da thơm quả ngọt, và: từng phiến mây hồng em mang trên vai, thân mong manh như lau sậy, như hoa lá giữa thiên nhiên hiền hòa. Cứ thế, chân dung Em được vẽ bằng cả đất trời: nắng gió mây mưa...
Nắng có hồng bằng đôi môi em
Mưa có buồn bằng đôi mắt em
Tóc em từng sợi nhỏ
Rớt xuống đời làm sóng lênh đênh
Gió sẽ mừng vì tóc em bay
Cho mây hờn ngủ quên trên vai
Vai em gầy guộc nhỏ
Như cánh vạc về chốn xa xôi.
(Như cánh vạc bay)
Đôi vai thon, gầy, ướt, mềm... lại phải gánh cả không gian - "biển rộng hai vai", cả thời gian - "chở chiều trên vai", "một ngày trên vai". Em đi vào đời người, tình người bằng những gót nhỏ, gót hồng, bằng những bước chân nhè nhẹ, âm thầm, mềm mại.
Đã có tóc dài, bồng, xanh, mây, buông lơi..., em còn mang "tóc gầy" và "tóc buồn". Em càng đẹp, buồn và hư ảo với những mắt biếc, mắt sâu, mắt xanh xao, mắt cười mênh mông, với những môi thơm, môi mềm, môi hồng đỏ, hồng đào, hồng vừa, hồng nhạt và hồng "như lá hư không".
Hơn tất cả mọi vai tóc mắt môi..., ấy là tay! Những ngón tay mZng mềm, gầy, muốt dài, biết ưu phiền và nuối tiếc, biết ngóng đợi rồi lãng quên. Tay em vừa hiền vừa ác, vừa xây vừa phá, "kết nụ nuôi trọn một đời" hay "dựng đời bão lên làm từng vết thương" cũng từ một "tay em" mà ra.
Cho nên, em yếu mềm, dịu dàng thật đấy, mà "một ngày thấy em là đời bỗng đêm vây khốn, từng bước em là từng mũi đinh cuồng điên". Em chẳng an phận một chiều trong mắt Tôi, khiến Tôi "nhìn một thành hai, nhìn em yêu thương, nhìn em thú dữ".
Khắc khoải với Tình nhớ, Tình xa, Tình sầu, Trịnh Công Sơn đưa ra hàng loạt "định nghĩa" về tình bằng những hình ảnh so sánh rất Trịnh Công Sơn, thực thực - ảo ảo: tình vừa mong manh như nắng, lại có sức tàn phá như cơn bão đi qua địa cầu, tình lên cao vút như chim xa lìa bầy, rồi lại chìm mau như bóng chim cuối đèo.
Tình yêu của Trịnh Công Sơn, cũng giống như hình ảnh người con gái của lòng ông, đẹp và buồn. Một vẻ đẹp mong manh, dễ vỡ và một nỗi buồn lặng lẽ, rất đỗi dịu dàng. Thêm một khía cạnh nữa cho bức chân dung Tôi: rất chân thành, tận tụy và bao dung trong tình yêu. Một người đã từng vài lần ru đời, vừa rơi lệ ru người vừa ngậm ngùi tự ru, thì nhất định phải để dành nhiều lời ca nhất để ru tình, ru em. Một người sẵn lòng làm tất cả, làm hạt mưa giọt sương hay cụm mây ngọn gió, làm cây đèn giọt mực hay giấc mộng nụ cười, cốt để được thấy em yêu đời.
Tôi xin làm quán trọ, buồn chân em ghé chơi
...Tôi xin làm đá cuội và lZn theo gót hài
(Biết đâu nguồn cội)
Ngay cả khi bị em phụ rẫy vẫn một mực "yêu em yêu thêm tình phụ, yêu em lòng chợt từ bi bất ngờ". Dù em đã để lại một vết thương cho riêng một người, thì người ấy vẫn cứ dịu dàng mà "xin cho bốn mùa đất trời lặng gió, đường trần em đi hoa vàng mấy độ".
Tấm lòng là một nét đẹp trong tình ca Trịnh Công Sơn. Cái đẹp còn được tạo bởi một yếu tố khác: chất thơ. Nếu trong chủ đề thân phận trĩu nặng tính triết lý, thì không đâu trong ca khúc Trịnh Công Sơn lại đậm đặc chất thơ như trong chủ đề tình yêu.
Chất thơ đầy ắp trong cảnh, trong tình. Nhờ con mắt thi sĩ - họa sĩ, Trịnh Công Sơn đã nắm bắt được những gam màu lạ lùng: màu mắt em "lung linh nắng thủy tinh vàng" và màu áo trắng "trong như ánh sao bZng", màu "chiều tím loang vỉa hè" và "vàng chiều ngơ ngác giZng lên nhịp cầu", màu "thành phố mắt đêm đèn vàng" và "tiếng hát xanh xao của một buổi chiều"... ông đã thấy "chiều đã đi vào vườn mắt em... ngàn cây thắp nến lên hai hàng", thấy em "chở chiều trên vai, ngậm buồn trên môi" và thấy người phu quét lá bên đường đã quét cả nắng vàng mùa thu, quét cả gió nồm mùa đông, quét cả nắng hồng mùa hạ để góp lá cho mùa xuân.
Trong mắt ông, bao nhiêu cảnh bình thường bỗng hóa ra khác thường, đầy biểu cảm:
Một chiều xa đã bay về gần
Rơi trên sông rơi sau bờ thành
Nhìn cỏ cây ráng pha màu hồng
Nhìn em áo lụa thinh không
Mặt trời như trái cây tuyệt vọng...
(Níu tay nghìn trùng)
ôi áo xưa ***g lộng
Đã xô dạt trời chiều
Như từng cơn nước rộng
Xóa một ngày đìu hiu
(Tình nhớ)
Thương ai về ngõ tối
Bao nhiêu lá rơi rơi
Thương ai cười không nói
Ngập ngừng lá hôn vai
(Thương một người)
Trịnh Công Sơn tả tình, tả tâm trạng với cách riêng. Dân gian có "quen hơi bén tiếng", Trịnh Công Sơn viết "thương áo quen hơi", để lúc rời nhau "hồn mình như vá khâu". Ví tình như chiếc áo rồi, thì ngại gì mà không đem "treo tình trên chiếc đinh không, phơi tình cho nắng khô mau". Chẳng những "lòng ta trZm con hạc gày vút bay", mà cả nụ cười cũng "vội cất cánh bay" luôn.
Cách dùng từ, ghép từ độc đáo đã biến cái thực thành không thực, và ngược lại, cái trừu tượng, cái không thể sờ nắm được lại có cơ hội hiện hữu bằng chất liệu thật - thật mà rất thơ. Nắng trở nên lung linh, lấp lánh hơn khi được nương nhờ vào vật chất để thành "nắng thủy tinh". Cách nói thông thường, kiểu như: sống quá nửa đời người, rõ ràng không ấn tượng bằng biến đời thành đá để có thể diễn tả như Trịnh Công Sơn: "Ta lZn đời đã quá".
Không biết có phải vì muốn phá vỡ tính cân bằng, đối xứng, vì luôn cảm nhận được sự chông chênh trong lòng, bấp bênh trong đời và bất định trong tình, nên ông thích xoay nghiêng nhiều thứ: "nghiêng tay, nghiêng vai, nghiêng đầu, nghiêng sầu, nghiêng tình" rồi hỏi: "Này nhân gian có nghe đời nghiêng?".
Sức tưởng tượng bay bổng được kết hợp với tính linh hoạt trong cách sử dụng ngôn từ đã làm cho lời ca của Trịnh Công Sơn "chẳng giống ai", đẹp, lạ, và đôi khi ngữ nghĩa cứ chờn vờn, không dễ nắm bắt. Vẻ mơ hồ, trừu tượng ấy góp phần không nhỏ làm nên nét độc đáo trong ca từ của ông. ông đưa ra nhiều cụm từ thật ấn tượng: "vết lZn trầm, vòng tiều tụy, bờ mộng mị, vùng Zn nZn". Đôi chỗ tính từ đại diện luôn cho danh từ vắng mặt, càng tZng thêm vẻ bí ẩn, "vô thường" cho đối tượng được ám chỉ: yêu dấu tan theo, nghe những tàn phai, ôm lấy mịt mùng, cười với âm u. Sự bí ẩn còn tạo bởi cách diễn đạt cầu kỳ: "Xin vỗ tay cho đều, môi người thôi những âm ba", và những hình ảnh "kinh dị": loài sâu ngủ quên trong tóc chiều, rồi lại hát lên khúc ca cuối cùng trong vùng u tối nào đó, đến nửa đêm thì quên hết ưu phiền "để người về hát đêm hồng địa đàng còn in dấu chân quên".
Sự bí ẩn nhiều khi chỉ để cảm nhận, chứ không thể, hay không cần giải mã cụ thể, cặn kẽ. Dù không phải tất cả lời ca đều dễ hiểu với bất cứ ai, vậy mà người ta vẫn cứ nghe, vẫn cứ cảm, vẫn mê say ca khúc Trịnh Công Sơn. Với ông, thế là đủ, bởi điều quan trọng nhất trong nghệ thuật là "làm thế nào để mở ra một con đường ngắn nhất đi từ trái tim của mình đến trái tim của người mà không cần cắt nghĩa gì thêm".
Bằng lời ca đầy chất thơ và tính nhân bản, bằng nét nhạc trữ tình mềm mại, không cầu kỳ, vừa gần gũi với tai người Việt, vừa có cái duyên riêng, ca khúc Trịnh Công Sơn dễ ngấm đọng trong lòng người. Người nghe không chỉ thưởng thức, mà đôi khi còn cảm thấy như chính lòng mình đang được hát lên, và những cảm xúc trong cõi riêng của mình đang được giãi bày... Trịnh Công Sơn đã và sẽ nói hộ cho nhiều người, nhiều thế hệ. Đúng như linh cảm của ông: "Tôi mất đi, nhưng tiếng hát còn ở lại. ở lại như một chứng tích vừa buồn bã vừa huy hoàng của một cõi người", và "đó là một cuộc rong chơi ngậm ngùi của hữu hạn muốn chộp bắt cái vô hạn làm món quà thế chấp cho đời mình".
Và sẽ không quá nếu nói rằng lời ca độc đáo, vừa "thiền" vừa thơ góp phần quyết định để làm nên một tên tuổi Trịnh Công Sơn.
Ừ thôi em về
Chiều mưa dông tới
Bây giờ anh vui
Hai bàn tay đói
Bây giờ anh vui
Hai bàn chân mỏi
Thời gian nơi đây
Bây giờ anh vui
Một linh hồn rỗi
Tình yêu xứ này
 

3. Tình yêu
Bắt đầu sự nghiệp sáng tác của mình bằng những tình khúc, Trịnh Công Sơn đã gặt hái nhiều thành công từ những bài hát về những mối tình không thành công, gần như đơn phương của mình. Như có lần ông đã thổ lộ: "Tôi chỉ có những mối tình lãng đãng, sương khói, hoàn toàn không có gì cụ thể". Yêu thầm một mái tóc, một dáng hình, để khi từng mối tình khói mây ấy "bỏ ta đi như những dòng sông nhỏ" thì cuối cùng ở lại chỉ còn một nỗi đau rất thật.
Bởi vậy, hình tượng người tình của Trịnh Công Sơn thật đẹp và buồn, thật mảnh mai và xanh xao: xanh mướt hồng nhan, gầy yếu hư hao, mình hạc xương mai, nụ cười mong manh, mướt xanh như ngọc. Nếu thiên nhiên luôn mang tình người, thì người tình luôn được đối chiếu với vạn vật: đôi môi lửa cháy, mi cong cỏ mượt, tay xanh ngà ngọc, đôi vai lụa mát, da thơm quả ngọt, và: từng phiến mây hồng em mang trên vai, thân mong manh như lau sậy, như hoa lá giữa thiên nhiên hiền hòa. Cứ thế, chân dung Em được vẽ bằng cả đất trời: nắng gió mây mưa...
Nắng có hồng bằng đôi môi em
Mưa có buồn bằng đôi mắt em
Tóc em từng sợi nhỏ
Rớt xuống đời làm sóng lênh đênh
Gió sẽ mừng vì tóc em bay
Cho mây hờn ngủ quên trên vai
Vai em gầy guộc nhỏ
Như cánh vạc về chốn xa xôi.
(Như cánh vạc bay)
Đôi vai thon, gầy, ướt, mềm... lại phải gánh cả không gian - "biển rộng hai vai", cả thời gian - "chở chiều trên vai", "một ngày trên vai". Em đi vào đời người, tình người bằng những gót nhỏ, gót hồng, bằng những bước chân nhè nhẹ, âm thầm, mềm mại.
Đã có tóc dài, bồng, xanh, mây, buông lơi..., em còn mang "tóc gầy" và "tóc buồn". Em càng đẹp, buồn và hư ảo với những mắt biếc, mắt sâu, mắt xanh xao, mắt cười mênh mông, với những môi thơm, môi mềm, môi hồng đỏ, hồng đào, hồng vừa, hồng nhạt và hồng "như lá hư không".
Hơn tất cả mọi vai tóc mắt môi..., ấy là tay! Những ngón tay mZng mềm, gầy, muốt dài, biết ưu phiền và nuối tiếc, biết ngóng đợi rồi lãng quên. Tay em vừa hiền vừa ác, vừa xây vừa phá, "kết nụ nuôi trọn một đời" hay "dựng đời bão lên làm từng vết thương" cũng từ một "tay em" mà ra.
Cho nên, em yếu mềm, dịu dàng thật đấy, mà "một ngày thấy em là đời bỗng đêm vây khốn, từng bước em là từng mũi đinh cuồng điên". Em chẳng an phận một chiều trong mắt Tôi, khiến Tôi "nhìn một thành hai, nhìn em yêu thương, nhìn em thú dữ".
Khắc khoải với Tình nhớ, Tình xa, Tình sầu, Trịnh Công Sơn đưa ra hàng loạt "định nghĩa" về tình bằng những hình ảnh so sánh rất Trịnh Công Sơn, thực thực - ảo ảo: tình vừa mong manh như nắng, lại có sức tàn phá như cơn bão đi qua địa cầu, tình lên cao vút như chim xa lìa bầy, rồi lại chìm mau như bóng chim cuối đèo.
Tình yêu của Trịnh Công Sơn, cũng giống như hình ảnh người con gái của lòng ông, đẹp và buồn. Một vẻ đẹp mong manh, dễ vỡ và một nỗi buồn lặng lẽ, rất đỗi dịu dàng. Thêm một khía cạnh nữa cho bức chân dung Tôi: rất chân thành, tận tụy và bao dung trong tình yêu. Một người đã từng vài lần ru đời, vừa rơi lệ ru người vừa ngậm ngùi tự ru, thì nhất định phải để dành nhiều lời ca nhất để ru tình, ru em. Một người sẵn lòng làm tất cả, làm hạt mưa giọt sương hay cụm mây ngọn gió, làm cây đèn giọt mực hay giấc mộng nụ cười, cốt để được thấy em yêu đời.
Tôi xin làm quán trọ, buồn chân em ghé chơi
...Tôi xin làm đá cuội và lZn theo gót hài
(Biết đâu nguồn cội)
Ngay cả khi bị em phụ rẫy vẫn một mực "yêu em yêu thêm tình phụ, yêu em lòng chợt từ bi bất ngờ". Dù em đã để lại một vết thương cho riêng một người, thì người ấy vẫn cứ dịu dàng mà "xin cho bốn mùa đất trời lặng gió, đường trần em đi hoa vàng mấy độ".
Tấm lòng là một nét đẹp trong tình ca Trịnh Công Sơn. Cái đẹp còn được tạo bởi một yếu tố khác: chất thơ. Nếu trong chủ đề thân phận trĩu nặng tính triết lý, thì không đâu trong ca khúc Trịnh Công Sơn lại đậm đặc chất thơ như trong chủ đề tình yêu.
Chất thơ đầy ắp trong cảnh, trong tình. Nhờ con mắt thi sĩ - họa sĩ, Trịnh Công Sơn đã nắm bắt được những gam màu lạ lùng: màu mắt em "lung linh nắng thủy tinh vàng" và màu áo trắng "trong như ánh sao bZng", màu "chiều tím loang vỉa hè" và "vàng chiều ngơ ngác giZng lên nhịp cầu", màu "thành phố mắt đêm đèn vàng" và "tiếng hát xanh xao của một buổi chiều"... ông đã thấy "chiều đã đi vào vườn mắt em... ngàn cây thắp nến lên hai hàng", thấy em "chở chiều trên vai, ngậm buồn trên môi" và thấy người phu quét lá bên đường đã quét cả nắng vàng mùa thu, quét cả gió nồm mùa đông, quét cả nắng hồng mùa hạ để góp lá cho mùa xuân.
Trong mắt ông, bao nhiêu cảnh bình thường bỗng hóa ra khác thường, đầy biểu cảm:
Một chiều xa đã bay về gần
Rơi trên sông rơi sau bờ thành
Nhìn cỏ cây ráng pha màu hồng
Nhìn em áo lụa thinh không
Mặt trời như trái cây tuyệt vọng...
(Níu tay nghìn trùng)
ôi áo xưa ***g lộng
Đã xô dạt trời chiều
Như từng cơn nước rộng
Xóa một ngày đìu hiu
(Tình nhớ)
Thương ai về ngõ tối
Bao nhiêu lá rơi rơi
Thương ai cười không nói
Ngập ngừng lá hôn vai
(Thương một người)
Trịnh Công Sơn tả tình, tả tâm trạng với cách riêng. Dân gian có "quen hơi bén tiếng", Trịnh Công Sơn viết "thương áo quen hơi", để lúc rời nhau "hồn mình như vá khâu". Ví tình như chiếc áo rồi, thì ngại gì mà không đem "treo tình trên chiếc đinh không, phơi tình cho nắng khô mau". Chẳng những "lòng ta trZm con hạc gày vút bay", mà cả nụ cười cũng "vội cất cánh bay" luôn.
Cách dùng từ, ghép từ độc đáo đã biến cái thực thành không thực, và ngược lại, cái trừu tượng, cái không thể sờ nắm được lại có cơ hội hiện hữu bằng chất liệu thật - thật mà rất thơ. Nắng trở nên lung linh, lấp lánh hơn khi được nương nhờ vào vật chất để thành "nắng thủy tinh". Cách nói thông thường, kiểu như: sống quá nửa đời người, rõ ràng không ấn tượng bằng biến đời thành đá để có thể diễn tả như Trịnh Công Sơn: "Ta lZn đời đã quá".
Không biết có phải vì muốn phá vỡ tính cân bằng, đối xứng, vì luôn cảm nhận được sự chông chênh trong lòng, bấp bênh trong đời và bất định trong tình, nên ông thích xoay nghiêng nhiều thứ: "nghiêng tay, nghiêng vai, nghiêng đầu, nghiêng sầu, nghiêng tình" rồi hỏi: "Này nhân gian có nghe đời nghiêng?".
Sức tưởng tượng bay bổng được kết hợp với tính linh hoạt trong cách sử dụng ngôn từ đã làm cho lời ca của Trịnh Công Sơn "chẳng giống ai", đẹp, lạ, và đôi khi ngữ nghĩa cứ chờn vờn, không dễ nắm bắt. Vẻ mơ hồ, trừu tượng ấy góp phần không nhỏ làm nên nét độc đáo trong ca từ của ông. ông đưa ra nhiều cụm từ thật ấn tượng: "vết lZn trầm, vòng tiều tụy, bờ mộng mị, vùng Zn nZn". Đôi chỗ tính từ đại diện luôn cho danh từ vắng mặt, càng tZng thêm vẻ bí ẩn, "vô thường" cho đối tượng được ám chỉ: yêu dấu tan theo, nghe những tàn phai, ôm lấy mịt mùng, cười với âm u. Sự bí ẩn còn tạo bởi cách diễn đạt cầu kỳ: "Xin vỗ tay cho đều, môi người thôi những âm ba", và những hình ảnh "kinh dị": loài sâu ngủ quên trong tóc chiều, rồi lại hát lên khúc ca cuối cùng trong vùng u tối nào đó, đến nửa đêm thì quên hết ưu phiền "để người về hát đêm hồng địa đàng còn in dấu chân quên".
Sự bí ẩn nhiều khi chỉ để cảm nhận, chứ không thể, hay không cần giải mã cụ thể, cặn kẽ. Dù không phải tất cả lời ca đều dễ hiểu với bất cứ ai, vậy mà người ta vẫn cứ nghe, vẫn cứ cảm, vẫn mê say ca khúc Trịnh Công Sơn. Với ông, thế là đủ, bởi điều quan trọng nhất trong nghệ thuật là "làm thế nào để mở ra một con đường ngắn nhất đi từ trái tim của mình đến trái tim của người mà không cần cắt nghĩa gì thêm".
Bằng lời ca đầy chất thơ và tính nhân bản, bằng nét nhạc trữ tình mềm mại, không cầu kỳ, vừa gần gũi với tai người Việt, vừa có cái duyên riêng, ca khúc Trịnh Công Sơn dễ ngấm đọng trong lòng người. Người nghe không chỉ thưởng thức, mà đôi khi còn cảm thấy như chính lòng mình đang được hát lên, và những cảm xúc trong cõi riêng của mình đang được giãi bày... Trịnh Công Sơn đã và sẽ nói hộ cho nhiều người, nhiều thế hệ. Đúng như linh cảm của ông: "Tôi mất đi, nhưng tiếng hát còn ở lại. ở lại như một chứng tích vừa buồn bã vừa huy hoàng của một cõi người", và "đó là một cuộc rong chơi ngậm ngùi của hữu hạn muốn chộp bắt cái vô hạn làm món quà thế chấp cho đời mình".
Và sẽ không quá nếu nói rằng lời ca độc đáo, vừa "thiền" vừa thơ góp phần quyết định để làm nên một tên tuổi Trịnh Công Sơn.
Ừ thôi em về
Chiều mưa dông tới
Bây giờ anh vui
Hai bàn tay đói
Bây giờ anh vui
Hai bàn chân mỏi
Thời gian nơi đây
Bây giờ anh vui
Một linh hồn rỗi
Tình yêu xứ này
 

Cánh Hạc Huyền Thoại
--- Hồng Hạnh ---
Trịnh Công Sơn người nhạc sĩ của hơn hai thế hệ người Việt tạ thế tại Sài Gòn hưởng thọ 62 tuổi, là một người rất gần gũi mà cũng rất xa chúng tạ Ông là người mà ai cũng biết nhưng cũng không ai biết ông bao nhiêu ngoài gia đình và một vài người bạn rất thân.
Sinh ngày 28 tháng 2 năm 1939, qua đời ngày 1 tháng 4 năm 2001 tại Sài Gòn. Trịnh Công Sơn quê ở Huế nhưng ra đời ở Ðắc Lắc.
Tiểu sử, ông chỉ ghi như thế.
Lặng lẽ nơi này, như tựa của một bài hát ông viết, có lẽ là một tóm gọn khá đúng về cách sống của ông:
Trời cao đất rộng, một mình tôi đi
Ðời như vô tận, một mình tôi về
một mình tôi về với tôi...
Từ căn nhà cũ ở Phủ Cam, Huế, Trịnh Công Sơn lớn lên, bỏ vào Sài Gòn, theo bạn bè, âm nhạc. Ông không ồn ào những bước đưa nhạc của mình vào với người nghe .
Năm 1965, ở trụ sở sinh viên đại học góc đường Duy Tân Hồng Thập Tự, người thanh niên có cái vẻ rất thư sinh, gầy gò ấy cầm chiếc Tây Ban Cầm bước lên bục, sau đôi lời giới thiệu rất ngắn và giản dị của một người trong ban tổ chức, cất lên tiếng hát chưa mấy ai biết ở Sài Gòn thời ấy, và từ đó, nhạc Việt Nam không bao giờ còn như cũ nữa.
Trong số những ca khúc ông hát hôm ấy, có bài Gọi Tên Bốn Mùa.
Sài Gòn hôm ấy vừa xong một cơn mưa. Cơn mưa vào hạ, những giọt thì thầm, cành khô bơ vơ, buổi chiều xao xác, tuổi thơ, tin buồn... Không khí ấy, cứ nghe lại vài ba đoạn trong ca khúc Gọi Tên Bốn Mùa, lại trở về, như mùa thu cũ, một thời, một đời...
Trịnh Công Sơn tới với người thưởng ngoạn bằng nhạc, nhưng căn bản, ông là một thi sĩ.
Ông như người nhạc sĩ mù trong một bức vẽ của Picasso, thời kỳ xanh. Người nhạc sĩ cầm cây đàn, cây đàn không có dây, dạo lên những âm thanh mà chỉ ông nghe thấy, vì nó đi ra thẳng từ quả tim của ông.
Trịnh Công Sơn cũng thế. Ông viết rất dễ dàng. Trong trí, trên một mảnh giấy lau tay trong một tiệm nước, bất cứ chỗ nào. Như một thi sĩ, vì ông chính là một thi sĩ.
Có những bản nhạc của ông, phần lời ca đúng là những bài thơ. Ông dùng nhạc để nâng đỡ những đoạn thơ đó. Và ông cũng dùng thơ để dẫn những đoạn nhạc đi. Nhạc của ông không khúc mắc là vì thế.
Ngôn ngữ thơ trong phần lời ca của ông đưa người nghe vào một thế giới với những hình ảnh hoàn toàn mớị Hình ảnh lãng mạn mà ông tạo ra không còn dấu tích của dòng nhạc bước đi từ thời tiền chiến. Nó đưa tới sự chấm dứt những ảnh hưởng cũ đã ở trong nhạc Việt từ hơn ba mươi năm. Ðến Trịnh Công Sơn, nhạc Việt mới đi hẳn về một chiều mới.
Ngôn ngữ tình yêu của ông không là những ngôn ngữ của thi ca lãng mạn Việt Nam trước đó. Ðó là một thứ ngôn ngữ để nói về tình yêu trong một nỗi bất an, một không gian bất ổn, của chung quanh đầy xao động.
Có thể nói Trịnh Công Sơn làm thơ bằng âm nhạc. Âm nhạc chỉ là một phương tiện để chuyên chở thơ của ông. Trong những chuỗi âm thanh mà nhạc dẫn dắt chúng ta đi theo ông, người nghe, vẫn thấy lấp ló đâu đó con người thi sĩ của ông. Chữ nghĩa thi ca của ông không cầu kỳ, cũng không khuôn sáọ Những chữ đã rất cũ, qua tay ông, được mặc cho những bộ áo mớị Thì đây, chữ nghĩa đã cũ, nhưng nghe qua Trịnh Công Sơn thì lại rất mới:
Tôi ru em ngủ
Một sớm mùa đông
Em ra ngoài ruộng đồng
Hỏi thăm cành lúa mới
Tôi ru em ngủ
Một sớm mùa thu
Em đi trong sương mù
Gọi cây lá vào mùa...
Trịnh Công Sơn là một tài hoa hết sức đa dạng. Ông viết về nhiều thứ nhạc khác nhau. Từ những tình ca sót sa, nghe tê dại, đau đớn, những tình khúc bất hạnh đến những bài ngợi ca quê hương đất nước, một ước mơ hòa bình hiền lành của dân tộc. Ông nói hộ cho một hai thế hệ những điều đó. Nhưng nhạc tình của ông, bằng những hình ảnh rất mới, của thơ, đã trở thành dấu ấn của Trịnh Công Sơn.
Ông quan niệm như thế này về nhạc tình: "Khi bạn hát một bản tình ca là bạn đang muốn hát về cuộc tình của mình. Hãy hát đi, đừng e ngại, dù hạnh phúc hay dở dang thì cuộc tình ấy cũng là một phần máu thịt của bạn rồi."
Và bởi thế, những tình khúc mà ông viết, đã trở thành những tình ca chung của tất cả. Tính chất riêng tư không còn nữa. Diễm trở thành không thực. Chỉ còn nhớ mãi trong cơn đau vùi, buổi chiều ngồi ngóng những chuyến mưa qua như trong ca khúc Diễm Xưa, nghe một lần rồi mãi mãi không bao giờ quên được Trịnh Công Sơn ra đi là một mất mát vô cùng lớn của những người yêu nhạc Việt. Ông để lại một thế giới đẹp hơn.
Và nói như Kiều Chinh sáng hôm nghe tin ông mất, được sống cùng thời với Trịnh Công Sơn, là một vinh hạnh.

Cánh Hạc Huyền Thoại
--- Hồng Hạnh ---
Trịnh Công Sơn người nhạc sĩ của hơn hai thế hệ người Việt tạ thế tại Sài Gòn hưởng thọ 62 tuổi, là một người rất gần gũi mà cũng rất xa chúng tạ Ông là người mà ai cũng biết nhưng cũng không ai biết ông bao nhiêu ngoài gia đình và một vài người bạn rất thân.
Sinh ngày 28 tháng 2 năm 1939, qua đời ngày 1 tháng 4 năm 2001 tại Sài Gòn. Trịnh Công Sơn quê ở Huế nhưng ra đời ở Ðắc Lắc.
Tiểu sử, ông chỉ ghi như thế.
Lặng lẽ nơi này, như tựa của một bài hát ông viết, có lẽ là một tóm gọn khá đúng về cách sống của ông:
Trời cao đất rộng, một mình tôi đi
Ðời như vô tận, một mình tôi về
một mình tôi về với tôi...
Từ căn nhà cũ ở Phủ Cam, Huế, Trịnh Công Sơn lớn lên, bỏ vào Sài Gòn, theo bạn bè, âm nhạc. Ông không ồn ào những bước đưa nhạc của mình vào với người nghe .
Năm 1965, ở trụ sở sinh viên đại học góc đường Duy Tân Hồng Thập Tự, người thanh niên có cái vẻ rất thư sinh, gầy gò ấy cầm chiếc Tây Ban Cầm bước lên bục, sau đôi lời giới thiệu rất ngắn và giản dị của một người trong ban tổ chức, cất lên tiếng hát chưa mấy ai biết ở Sài Gòn thời ấy, và từ đó, nhạc Việt Nam không bao giờ còn như cũ nữa.
Trong số những ca khúc ông hát hôm ấy, có bài Gọi Tên Bốn Mùa.
Sài Gòn hôm ấy vừa xong một cơn mưa. Cơn mưa vào hạ, những giọt thì thầm, cành khô bơ vơ, buổi chiều xao xác, tuổi thơ, tin buồn... Không khí ấy, cứ nghe lại vài ba đoạn trong ca khúc Gọi Tên Bốn Mùa, lại trở về, như mùa thu cũ, một thời, một đời...
Trịnh Công Sơn tới với người thưởng ngoạn bằng nhạc, nhưng căn bản, ông là một thi sĩ.
Ông như người nhạc sĩ mù trong một bức vẽ của Picasso, thời kỳ xanh. Người nhạc sĩ cầm cây đàn, cây đàn không có dây, dạo lên những âm thanh mà chỉ ông nghe thấy, vì nó đi ra thẳng từ quả tim của ông.
Trịnh Công Sơn cũng thế. Ông viết rất dễ dàng. Trong trí, trên một mảnh giấy lau tay trong một tiệm nước, bất cứ chỗ nào. Như một thi sĩ, vì ông chính là một thi sĩ.
Có những bản nhạc của ông, phần lời ca đúng là những bài thơ. Ông dùng nhạc để nâng đỡ những đoạn thơ đó. Và ông cũng dùng thơ để dẫn những đoạn nhạc đi. Nhạc của ông không khúc mắc là vì thế.
Ngôn ngữ thơ trong phần lời ca của ông đưa người nghe vào một thế giới với những hình ảnh hoàn toàn mớị Hình ảnh lãng mạn mà ông tạo ra không còn dấu tích của dòng nhạc bước đi từ thời tiền chiến. Nó đưa tới sự chấm dứt những ảnh hưởng cũ đã ở trong nhạc Việt từ hơn ba mươi năm. Ðến Trịnh Công Sơn, nhạc Việt mới đi hẳn về một chiều mới.
Ngôn ngữ tình yêu của ông không là những ngôn ngữ của thi ca lãng mạn Việt Nam trước đó. Ðó là một thứ ngôn ngữ để nói về tình yêu trong một nỗi bất an, một không gian bất ổn, của chung quanh đầy xao động.
Có thể nói Trịnh Công Sơn làm thơ bằng âm nhạc. Âm nhạc chỉ là một phương tiện để chuyên chở thơ của ông. Trong những chuỗi âm thanh mà nhạc dẫn dắt chúng ta đi theo ông, người nghe, vẫn thấy lấp ló đâu đó con người thi sĩ của ông. Chữ nghĩa thi ca của ông không cầu kỳ, cũng không khuôn sáọ Những chữ đã rất cũ, qua tay ông, được mặc cho những bộ áo mớị Thì đây, chữ nghĩa đã cũ, nhưng nghe qua Trịnh Công Sơn thì lại rất mới:
Tôi ru em ngủ
Một sớm mùa đông
Em ra ngoài ruộng đồng
Hỏi thăm cành lúa mới
Tôi ru em ngủ
Một sớm mùa thu
Em đi trong sương mù
Gọi cây lá vào mùa...
Trịnh Công Sơn là một tài hoa hết sức đa dạng. Ông viết về nhiều thứ nhạc khác nhau. Từ những tình ca sót sa, nghe tê dại, đau đớn, những tình khúc bất hạnh đến những bài ngợi ca quê hương đất nước, một ước mơ hòa bình hiền lành của dân tộc. Ông nói hộ cho một hai thế hệ những điều đó. Nhưng nhạc tình của ông, bằng những hình ảnh rất mới, của thơ, đã trở thành dấu ấn của Trịnh Công Sơn.
Ông quan niệm như thế này về nhạc tình: "Khi bạn hát một bản tình ca là bạn đang muốn hát về cuộc tình của mình. Hãy hát đi, đừng e ngại, dù hạnh phúc hay dở dang thì cuộc tình ấy cũng là một phần máu thịt của bạn rồi."
Và bởi thế, những tình khúc mà ông viết, đã trở thành những tình ca chung của tất cả. Tính chất riêng tư không còn nữa. Diễm trở thành không thực. Chỉ còn nhớ mãi trong cơn đau vùi, buổi chiều ngồi ngóng những chuyến mưa qua như trong ca khúc Diễm Xưa, nghe một lần rồi mãi mãi không bao giờ quên được Trịnh Công Sơn ra đi là một mất mát vô cùng lớn của những người yêu nhạc Việt. Ông để lại một thế giới đẹp hơn.
Và nói như Kiều Chinh sáng hôm nghe tin ông mất, được sống cùng thời với Trịnh Công Sơn, là một vinh hạnh.

Cánh Hạc Huyền Thoại 1
--- Phạm Thị Hoài ---
Được cả những người cùng nghề và đông đảo quần chúng thừa nhận, có lẽ ca khúc của Trịnh Công Sơn là dấu ấn đặc biệt trong lịch sử âm nhạc VN. Sức sống ấy sẽ còn dài lâu, không ồn ào, thời thượng mà cứ thầm lặng, nhỏ nhẹ như một sự hiệp thông giữa con người với con người. Và ít nhất, một vài thế hệ nữa sẽ còn lắng nghe, cùng khát vọng vượt qua sự hữu hạn của đời người, để sống, để yêu thương theo ma lực của âm nhạc Trịnh Công Sơn.
Nhận xét của nhạc sĩ Văn Cao: "Trong âm nhạc của Sơn, ta không thấy dấu vết của âm nhạc cổ điển theo cấu trúc bác học phương Tây. Sơn viết hồn nhiên như thể cảm xúc nhạc thơ tự nó trào ra. Nói như nhạc sĩ Nguyễn Xuân Khoát, người bạn già của tôi, "Trịnh Công Sơn viết dễ như lấy chữ từ trong túi ra". Cái quyến rũ của nhạc Trịnh Công Sơn có lẽ là ở chính ở chỗ đó, ở chỗ không định tạo ra một trường phái nào, một triết học nào, mà vẫn thấm vào lòng người như suối tưới. Với những lời, ý đẹp và độc đáo đến bất ngờ hôn phối cùng một kết cấu đặc biệt như một hình thức của dân ca hầu như không thay đổi, Trịnh Công Sơn đã chinh phục hàng triệu con tim, không chỉ ở trong nước, mà ở cả ngoài biên giới nữa..."
Dấu ấn Trịnh Công Sơn
Anh đi, xong vẫn còn ở lại, có lẽ sẽ sống mãi trong lòng những người đã yêu mến anh. Cái dấu ấn sâu đậm của một thời đã qua, anh đã cho thế hệ trẻ rất nhiều trong quá khứ, trăn trở, khắc khoải trong chiến tranh, đam mê trong tình yêu màu nhiệm. Thế hệ cha ông thường mang câu Kiều ra ngâm nga trong lúc nhàn rỗi giải sầu, tự cảm. Thế hệ sau, những người trẻ lớn lên trong lúc chiến tranh khốc liệt thì nhạc anh lại là một tri âm, tri kỷ . Chúng tôi đã bám víu vào ấy để sống, để nhận thức và ghê tởm sự tàn bạo của chiến tranh, để chia sẻ nỗi đau, bất hạnh của dân tộc, của thân phận con người và nhất là tìm được tình người trong muôn vàn nỗi lo âu, bất trắc .
Đã có quá nhiều người viết về nhạc sỹ có tài này. Với tôi, anh, nhạc sỹ ấy mang lại dấu ấn ngay từ lần gặp trong rừng và ấn tượng chẳng phai mờ của một ngày đặc biệt. Một ngày chấm dứt hoàn toàn cuộc chiến ở Việt Nam . Một ngày, nhạc anh, ít ra nối lại bàn tay lớn, giảm thiểu đi những điều thừa thãi vô ích của thời cuộc, không cần có của con người. Ngay cả sau này, đôi khi tự an ủi mình, nâng đỡ mình, tôi khe khẽ hát một mình một bài ca của anh : Tôi ơi...đừng tuyệt vọng...và nhiều bài ca khác trong nhiều hoàn cảnh khác nhau, nhưng tôi vẫn nhớ từng chi tiết và cám ơn nhạc sỹ Trịnh Công Sơn ở trưa phát thanh trên làn sóng Sài Gòn ngày đó. Trước đây có người nói: Trịnh Công Sơn là phù thuỷ của ngôn ngữ để có ý ám chỉ tài năng văn học hay khả năng sử dụng ngôn ngữ của anh trong ca từ. Tôi không phản đối, về tài năng này của anh thì không ai sánh kịp, thế nhưng ở anh tài năng lại được nhân lên gấp nhiều lần bởi chính tâm hồn anh. Quả thật Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài.
Chua xót là để có thể cảm thông được nhưng nỗi đau của kiếp người, con người tài hoa ấy hầu như phải hứng chịu tất cả những nỗi khổ đau ấy. Tất nhiên bù lại anh được sự kính trọng yêu mến, đôi khi là sự sùng bái hoà lẫn với vinh quang. Sự kính trọng và quí mến: anh khiêm nhường đón nhận và đền đáp, nhưng vinh quang đôi lúc quá nhiều anh cũng ngán ngẩm: Cũng chỉ là giả mà thôi!
Sơn đã từng thốt lên:
Từng người tình bỏ ta đi như những dòng sông nhỏ
Ôi những dòng sông nhỏ, lời hẹn thề là những cơn mưa.
Cho dù vậy, với anh tất cả đều có thể hiểu được, trái tim anh lúc nào cũng cháy bỏng tình yêu cho dù là đơn phương hay song phương, cho dù là đa phương hay vô định. Tình yêu đã đầy ắp trái tim thì phải cho, cho mà chẳng mong nhận lại, trong sáng, cao thượng, hiện hữu nhưng chẳng phải bao giờ cũng nắm giữ được, đó là tình yêu của Sơn.
Mặt trời, mặt trời đã lên, còn nhìn, còn nhìn thấy con người.
Một ngày tình cờ biết em, là ngày lạ lùng nhất trần gian.
Có đúng là một ngày nào đó Sơn đã gặp một ai đó và anh cảm thấy đó là một ngày lạ lùng nhất trần gian không? Có thể nhiều người không tin, còn tôi thì tôi tin vì tôi cũng đã từng gặp được điều đó, chỉ có điều tôi không nghĩ được ra một bài hát như vậy mà thôi.
Lại nói: "Trong đạo làm người đức hi sinh là đức tính cao quý vô cùng, hiến dâng mà không cần đền đáp, đó là sự cao thượng nhất của đức hy sinh." Sơn nói:
Sống trên đời sống phải có một tấm lòng, để làm gì em biết không? Để gió cuốn đi!. Anh cũng viết: Tin buồn từ ngày mẹ cho mang nặng kiếp người, có nghĩa anh biết chấp nhận sự đau khổ của đời sống. Anh thường nói với tôi là anh tán thành quan điểm Sống chứ không phải tồn tại. Bởi vì từ lâu bằng một giọng lạc quan, anh đã viết:
Tôi nay ở trọ trần gian
Trăm năm về chốn xa xăm cuối trời.
Và dù cuộc đời chỉ là cái tạm, anh vẫn phải sống, phải yêu thương, phải hy vọng ước ao: Tim em người trọ là tôi, mai kia dù có xa xôi cũng đành.
Ôi cái chữ đành này nghe mới thật là lạ, nó tưởng như mềm yếu lại hoá thành dũng cảm, nó quyết liệt chấp nhận sự đối đầu với định mệnh như chấp nhận sự bất thành tạm thời của những hy vọng và hoài bão mà vẫn dấn thân vì như anh đã viết: Cuộc đời có bao lâu mà hững hờ.
Quả thật cuộc đời chẳng được bao lâu, trái tim anh đã không bao giờ hờ hững với cuộc đời, anh đã vắt cạnh tình yêu trong trái tim cho cuộc sống, cho những thân phận khổ đau. Và cuối cùng nó đã ngừng đập.
Tôi mong anh nhận ở tôi và những người mến mộ yêu quí anh lòng biết ơn và nỗi tiếc thương vô hạn.
Tôi dừng lại ở đây với một nỗi băn khoăn: không biết đến bao giờ đất nước chúng ta mới lại có được một nhạc sĩ với cả tài năng, đức độ và sự nghiệp như anh.

Cánh Hạc Huyền Thoại 1
--- Phạm Thị Hoài ---
Được cả những người cùng nghề và đông đảo quần chúng thừa nhận, có lẽ ca khúc của Trịnh Công Sơn là dấu ấn đặc biệt trong lịch sử âm nhạc VN. Sức sống ấy sẽ còn dài lâu, không ồn ào, thời thượng mà cứ thầm lặng, nhỏ nhẹ như một sự hiệp thông giữa con người với con người. Và ít nhất, một vài thế hệ nữa sẽ còn lắng nghe, cùng khát vọng vượt qua sự hữu hạn của đời người, để sống, để yêu thương theo ma lực của âm nhạc Trịnh Công Sơn.
Nhận xét của nhạc sĩ Văn Cao: "Trong âm nhạc của Sơn, ta không thấy dấu vết của âm nhạc cổ điển theo cấu trúc bác học phương Tây. Sơn viết hồn nhiên như thể cảm xúc nhạc thơ tự nó trào ra. Nói như nhạc sĩ Nguyễn Xuân Khoát, người bạn già của tôi, "Trịnh Công Sơn viết dễ như lấy chữ từ trong túi ra". Cái quyến rũ của nhạc Trịnh Công Sơn có lẽ là ở chính ở chỗ đó, ở chỗ không định tạo ra một trường phái nào, một triết học nào, mà vẫn thấm vào lòng người như suối tưới. Với những lời, ý đẹp và độc đáo đến bất ngờ hôn phối cùng một kết cấu đặc biệt như một hình thức của dân ca hầu như không thay đổi, Trịnh Công Sơn đã chinh phục hàng triệu con tim, không chỉ ở trong nước, mà ở cả ngoài biên giới nữa..."
Dấu ấn Trịnh Công Sơn
Anh đi, xong vẫn còn ở lại, có lẽ sẽ sống mãi trong lòng những người đã yêu mến anh. Cái dấu ấn sâu đậm của một thời đã qua, anh đã cho thế hệ trẻ rất nhiều trong quá khứ, trăn trở, khắc khoải trong chiến tranh, đam mê trong tình yêu màu nhiệm. Thế hệ cha ông thường mang câu Kiều ra ngâm nga trong lúc nhàn rỗi giải sầu, tự cảm. Thế hệ sau, những người trẻ lớn lên trong lúc chiến tranh khốc liệt thì nhạc anh lại là một tri âm, tri kỷ . Chúng tôi đã bám víu vào ấy để sống, để nhận thức và ghê tởm sự tàn bạo của chiến tranh, để chia sẻ nỗi đau, bất hạnh của dân tộc, của thân phận con người và nhất là tìm được tình người trong muôn vàn nỗi lo âu, bất trắc .
Đã có quá nhiều người viết về nhạc sỹ có tài này. Với tôi, anh, nhạc sỹ ấy mang lại dấu ấn ngay từ lần gặp trong rừng và ấn tượng chẳng phai mờ của một ngày đặc biệt. Một ngày chấm dứt hoàn toàn cuộc chiến ở Việt Nam . Một ngày, nhạc anh, ít ra nối lại bàn tay lớn, giảm thiểu đi những điều thừa thãi vô ích của thời cuộc, không cần có của con người. Ngay cả sau này, đôi khi tự an ủi mình, nâng đỡ mình, tôi khe khẽ hát một mình một bài ca của anh : Tôi ơi...đừng tuyệt vọng...và nhiều bài ca khác trong nhiều hoàn cảnh khác nhau, nhưng tôi vẫn nhớ từng chi tiết và cám ơn nhạc sỹ Trịnh Công Sơn ở trưa phát thanh trên làn sóng Sài Gòn ngày đó. Trước đây có người nói: Trịnh Công Sơn là phù thuỷ của ngôn ngữ để có ý ám chỉ tài năng văn học hay khả năng sử dụng ngôn ngữ của anh trong ca từ. Tôi không phản đối, về tài năng này của anh thì không ai sánh kịp, thế nhưng ở anh tài năng lại được nhân lên gấp nhiều lần bởi chính tâm hồn anh. Quả thật Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài.
Chua xót là để có thể cảm thông được nhưng nỗi đau của kiếp người, con người tài hoa ấy hầu như phải hứng chịu tất cả những nỗi khổ đau ấy. Tất nhiên bù lại anh được sự kính trọng yêu mến, đôi khi là sự sùng bái hoà lẫn với vinh quang. Sự kính trọng và quí mến: anh khiêm nhường đón nhận và đền đáp, nhưng vinh quang đôi lúc quá nhiều anh cũng ngán ngẩm: Cũng chỉ là giả mà thôi!
Sơn đã từng thốt lên:
Từng người tình bỏ ta đi như những dòng sông nhỏ
Ôi những dòng sông nhỏ, lời hẹn thề là những cơn mưa.
Cho dù vậy, với anh tất cả đều có thể hiểu được, trái tim anh lúc nào cũng cháy bỏng tình yêu cho dù là đơn phương hay song phương, cho dù là đa phương hay vô định. Tình yêu đã đầy ắp trái tim thì phải cho, cho mà chẳng mong nhận lại, trong sáng, cao thượng, hiện hữu nhưng chẳng phải bao giờ cũng nắm giữ được, đó là tình yêu của Sơn.
Mặt trời, mặt trời đã lên, còn nhìn, còn nhìn thấy con người.
Một ngày tình cờ biết em, là ngày lạ lùng nhất trần gian.
Có đúng là một ngày nào đó Sơn đã gặp một ai đó và anh cảm thấy đó là một ngày lạ lùng nhất trần gian không? Có thể nhiều người không tin, còn tôi thì tôi tin vì tôi cũng đã từng gặp được điều đó, chỉ có điều tôi không nghĩ được ra một bài hát như vậy mà thôi.
Lại nói: "Trong đạo làm người đức hi sinh là đức tính cao quý vô cùng, hiến dâng mà không cần đền đáp, đó là sự cao thượng nhất của đức hy sinh." Sơn nói:
Sống trên đời sống phải có một tấm lòng, để làm gì em biết không? Để gió cuốn đi!. Anh cũng viết: Tin buồn từ ngày mẹ cho mang nặng kiếp người, có nghĩa anh biết chấp nhận sự đau khổ của đời sống. Anh thường nói với tôi là anh tán thành quan điểm Sống chứ không phải tồn tại. Bởi vì từ lâu bằng một giọng lạc quan, anh đã viết:
Tôi nay ở trọ trần gian
Trăm năm về chốn xa xăm cuối trời.
Và dù cuộc đời chỉ là cái tạm, anh vẫn phải sống, phải yêu thương, phải hy vọng ước ao: Tim em người trọ là tôi, mai kia dù có xa xôi cũng đành.
Ôi cái chữ đành này nghe mới thật là lạ, nó tưởng như mềm yếu lại hoá thành dũng cảm, nó quyết liệt chấp nhận sự đối đầu với định mệnh như chấp nhận sự bất thành tạm thời của những hy vọng và hoài bão mà vẫn dấn thân vì như anh đã viết: Cuộc đời có bao lâu mà hững hờ.
Quả thật cuộc đời chẳng được bao lâu, trái tim anh đã không bao giờ hờ hững với cuộc đời, anh đã vắt cạnh tình yêu trong trái tim cho cuộc sống, cho những thân phận khổ đau. Và cuối cùng nó đã ngừng đập.
Tôi mong anh nhận ở tôi và những người mến mộ yêu quí anh lòng biết ơn và nỗi tiếc thương vô hạn.
Tôi dừng lại ở đây với một nỗi băn khoăn: không biết đến bao giờ đất nước chúng ta mới lại có được một nhạc sĩ với cả tài năng, đức độ và sự nghiệp như anh.

Trịnh Công Sơn​

Các bạn có bao giờ gặp hiện tượng như thế này không? Vẫn là một người đó thôi, nhưng khi mình nhớ lại lịch sử quan hệ với người đó thì hình như ở các giai đoạn khác nhau, họ lại là người khác nhau? Đối với tôi, trường hợp Trịnh Công Sơn chính là như vậy. Lần đầu tiên, tôi mới vào Đài Matxcơva làm việc ở ban Việt Ngữ, từ đâu không biết xuất hiện mấy cuốn băng ghi mấy bài hát Việt Nam. Trước đó chưa bao giờ tôi được nghe loại nhạc như vậy, tôi thích vô cùng, nghe đi, nghe lại không biết chán. Nhất là hai bài Ghế đá công viên (?oGhế đá công viên dời ra đường phố? ?) và Khi đất nước tôi thanh bình. Song tôi vẫn chưa biết tên tác giả bài hát là ai. Mãi sau này được làm quen Trịnh Công Sơn ở Sài Gòn (lúc đó anh cũng vừa kết thúc một chuyến đi Liên Xô lần đầu tiên, và tôi cũng mới vào Sài Gòn lần đầu) và cả hai chúng tôi rất hào hứng trong việc ?okhám phá? về đất nước của nhau, về bạn bè, và về? bản thân. Khi đó tôi mới được biết các bài hát mà tôi từng mê kia đều là của anh.

Những bài hát của anh luôn luôn đượm màu chia ly, với hình ảnh những người yêu nhau rồi mất nhau? làm tôi xúc động lạ thường. Còn những buổi trò chuyện với anh thì không thể vượt ra ngoài thế giới khép kín đó, thế giới của sóng biển thì thầm những lời cuối cùng, của những ?olàn tóc buồn?, những ?ocon đò chở mưa nắng? cũng như tranh Chagall và dòng sông Neva ?" sau chuyến đi thăm nước Nga của tôi?
Anh ghét nói chuyện chính trị, và tôi cũng không thể nói chuyện về chính trị với anh, cũng như tôi không thể pha mắm tôm vào ly rượu champagne vậy.
Khi tôi về nước chúng tôi tiếp tục viết thư cho nhau, cố khắc phục sự không tự nhiên luôn luôn xuất hiện giữa chúng tôi khi vắng mặt người khác. Có một điều lạ: nói chung tôi rất khó chịu khi phải giao dịch từ ba người trở đi, thường thích nhất là ?omặt đối mặt?, mới đặt được dễ dàng sự chân thành cần thiết trong cuộc nói chuyện. Nhưng với Trịnh Công Sơn lại khác. Chính trong vòng bạn bè, chúng tôi mới thấy được đặc biệt tâm đắc. Tôi rất tự hào với thái độ của anh đối với tôi, khi anh giới thiệu và gần như ?okhoe? tôi với bạn bè, với họ hàng Việt kiều về thăm, với bà mẹ?
Rồi đến lúc anh bị yếu sức khỏe nghiêm trọng và bị nghiêm cấm uống rượu. Không ai tin rằng anh sẽ theo lời cấm đó được, bởi vì khó hình dung anh mà không có ly cô-nhắc hay rượu vang bên tay. Nhưng anh vẫn thực hiện được và rất dễ dàng và bạn bè đều yên tâm. Đương nhiên bước vào giai đoạn này, tính tình anh có phần thay đổi, anh hay cáu và nói chung là khó tính với những điều làm cho anh không vừa ý. Nhưng một điều tuyệt đối không đúng như có người qui cho anh là bế tắc trong sáng tạo.
Tất nhiên, rất dễ dàng đem so sánh những bài hát anh viết ở thời ?otứ tuần? với sáng tác thời buổi trẻ đầy hoài bão, nhưng theo tôi so sánh như vậy là một điều vô lý. Tôi biết rằng anh có một nguồn cảm hứng vô tận trong sáng tác ?" đó là chính bản thân anh, mà không một người nào khác dù đàn bà hay đàn ông có thể mang lại cho anh. Sự hài hòa, mà nói đúng hơn là sự ?obất hài hòa? trong tranh vẽ của anh, cũng là một nguồn cung cấp sức sống và sức sáng tạo cho anh. Và tôi cho rằng anh sẽ còn có những bước tiếp có giá trị cả trong nhạc, cả trong hội họa và biết đâu cả trong những lĩnh vực nào nữa. Bởi vì ?ochất thơ? trong tâm hồn anh không bao giờ cạn.
Cái ?okho? trí nhớ của tôi ?obảo quản cẩn thận? những hình ảnh quí báo: anh Sơn mặc áo trắng tơ lụa, tay áo dài và rộng, cúc cổ không cài, ngón tay lướt nhẹ trên phím đàn ghita, hát cho tôi nghe từng đoạn các bài hát cũ? Đó là trên lầu nhà anh ở đường Duy Tân (nay là 47C Phạm Ngọc Thạch, quận 3, Tp.HCM), bạn bè ngồi nín thở cùng nghe? Bỗng ngoài đường có tiếng ?oBắp! bắp!? của bà bán hàng rong. ?oBiết bắp không?? ?" Sơn liền dứt tiếng hát hỏi tôi như vậy. Tôi trả lời: ?okhông biết?, anh lập tức sai mua cho tôi ăn thử. Trời ơi! Tôi đâu có ngờ ?obắp? nó chỉ là ?ongô?, thứ tôi ghét cay ghét đắng. Nhưng anh thì lấy làm vui thú, ?onuôi? tôi từng hạt từ tay anh, như con thú hay trẻ nhỏ ăn.
Tôi nhớ anh lúc vẽ ?ochân dung? tôi trong studio của họa sĩ Đinh Cường, có mặt cả anh Trịnh Cung và Trần Đình Khôi - bốn người đều vẽ tôi, và cho tới nay tôi vẫn giữ cả bốn bức ?ochân dung? ấy, và hay lấy ra xem - mỗi người một cách nhìn và? trên bức vẽ của anh, trông tôi đẹp hơn hết.
Tôi nhớ cùng với mấy người thân của anh ở Mỹ về, chúng tôi đi nhảy ở một quán nhảy vui và sang trọng, và khi đó trông anh cũng rất vui và sang.
Tôi nhớ nụ cười lúc nào cũng hiền lành và thân thiết anh thường dành cho tôi? trước bạn bè, và ánh mắt lóe lên sự lạng lùng, mỗi khi ở lại hai người.
Tất cả những cái đó là kỷ niệm yêu quí vô vàn của tôi. Và một điều tôi chắc chắn ?" như đã nói ở trên ?" với khả năng tự đổi mới, giống như chim phượng thần thoại, anh mãi mãi là người đầy hứa hẹn, cũng như chính sáng tác của anh.
IRINA ZISMAN.
Nguồn: www.suutap.com/trinhcongson
Sống trong đời sống cần có một tấm lòng... (TCS)