Vạch mặt Nhân Văn Giai Phẩm

Một đồng chí văn nghệ sĩ Nam Bộ đã kể lại cho chúng tôi nghe câu chuyện sau đây. Một hôm, bọn Mỹ-Diệm đem báo Nhân văn ra dán ở một đầu phố Sài Gòn nhằm dụng ý để cho đồng bào miền Nam đọc, ?obiết tình hình ********* ở miền Bắc đen tối như thế nào!?. Một chị đứng đọc hồi lâu rồi không giữ nổi căm giận, chị giơ tay xé tan tờ Nhân văn trước mặt chị. Một phát súng của một tên lính Mỹ-Diệm lập tức xuyên qua lưng chị, và chị đã gục xuống. Máu từ ngực chị đã thấm đỏ những trang báo Nhân văn. Đồng chí kể xong, nói: ?oTội ác ấy, đồng bào miền Nam không bao giờ quên được!?.
Bộ đội chúng ta cũng không thể quên được rằng máu nhân dân và bộ đội chúng ta đã đổ ở Quỳnh Lưu, máu nhân dân và những chiến sĩ cộng sản đã đổ ở Hung-ga-ri, vào giữa thời kỳ nhóm Nhân văn-Giai phẩm đang tung hoành ở Hà Nội.
Suốt 3 năm qua, tội lỗi của nhóm phá hoại Nhân văn-Giai phẩm, trong đó bọn Trần Dần, Tử Phác, Hoàng Cầm, Hoàng Tích Linh đã đóng một vai trò chủ chốt, thật là lớn đối với Đảng, đối với chế độ, đối với nhân dân, đối với Tổ quốc, không thể tha thứ được. Bộ đội chúng ta rất căm phẫn, nhất là đối với số người trước đây đã ở trong bộ đội, thời gian qua lợi dụng cái vốn kháng chiến, cái áo bộ đội để quay trở lại đánh vào hàng ngũ chúng ta và làm những việc hại dân hại nước.
Bộ đội chúng ta muốn nói với họ rằng:
Họ không thể lợi dụng chính sách khoan hồng của Đảng được nữa.
Họ không thể lừa dối nhân dân, bộ đội được nữa.
Trước mặt họ, chỉ có một con đường:
Đầu hàng thực bụng, ăn năn hối lỗi, quyết tâm cải tạo từ đầu, theo con đường cách mạng, con đường của Đảng.
Quyết không thể có con đường thứ hai được!
4-58
Nguồn: Văn nghệ Quân đội, số 5 (tháng 5-1958), tr. 63-69

Một đồng chí văn nghệ sĩ Nam Bộ đã kể lại cho chúng tôi nghe câu chuyện sau đây. Một hôm, bọn Mỹ-Diệm đem báo Nhân văn ra dán ở một đầu phố Sài Gòn nhằm dụng ý để cho đồng bào miền Nam đọc, ?obiết tình hình ********* ở miền Bắc đen tối như thế nào!?. Một chị đứng đọc hồi lâu rồi không giữ nổi căm giận, chị giơ tay xé tan tờ Nhân văn trước mặt chị. Một phát súng của một tên lính Mỹ-Diệm lập tức xuyên qua lưng chị, và chị đã gục xuống. Máu từ ngực chị đã thấm đỏ những trang báo Nhân văn. Đồng chí kể xong, nói: ?oTội ác ấy, đồng bào miền Nam không bao giờ quên được!?.
------------------------------------------------------------------------------------
Đoạn này đọc không biết là có thật hay không, cái cảnh này nghe quen lắm. Đọc lại thấy buồn cười, ngô nghê đến thế là cùng. Bịp cũng không bịp cho nó giống thật mốt tí. Y hệt những chuyện đấu tố. Khong biết đồng chí kể trên là đồng chí nào

Tiểu sử
Tên Hữu Loan cũng có tên đời là Nguyễn Văn Dao, Sắt Đỏ, Tốt Đỏ, Binh Nhì? Tên chợ là Ông già Vườn Lồi (Phù Viên Lỗi). Sinh năm Bính Thìn (1916), tại thôn Vân Hoàn, Nga Sơn, Thanh Hóa.
Từ 1936 đến 1942 làm cách mạng trong phong trào học sinh và nhà trường.
Từ 1943 đến 1945 về đi cày và đánh cá, làm ********* và làm khởi nghĩa huyện nhà [1] . Cùng năm làm Ủy ban Lâm thời tỉnh phụ trách 4 ty Giáo dục, Thông tin, Công chính và Thương chính. Chán lại về đi cày và đánh cá nuôi bố mẹ già.
Từ nửa năm 1946 đến 1951, điện mời làm chủ bút báo Chiến sĩ Quân khu IV ở Huế. Gặp Nguyễn Sơn, ủng hộ đường lối ưu tiên với văn nghệ sĩ [2] .
Khi Nguyễn Sơn bị đình chỉ công tác, trả cho Trung Quốc, đường lối Nguyễn Sơn bị Lê Chưởng và Hoàng Minh Thi phản đối, Hữu Loan đề nghị giữ Phạm Duy ở lại không được, lại về đi cày cho đến 1954 tiếp quản thủ đô lại có điện mời ra làm biên tập cho báo Văn nghệ, được mời vào làm hội viên Hội Nhà văn. Sau tham gia Nhân văn rồi bỏ về đi cày, đi thồ, từ 1958 cho đến giờ (cuối 1987) [3] ?
Phóng viên: Từ mấy chục năm nay trong dân gian và trong văn học thường hay nói đến "Nhân văn-Giai phẩm", đến "vụ án Nhân văn-Giai phẩm" như là một chuyện gì ghê gớm lắm mà những người đã tham gia vụ ấy là những tên đầu trộm đuôi cướp, lừa đảo không thể dung tha được, những bọn cặn bã xấu xa nhất của xã hội ta. Nhưng trong thực tế thì thơ, nhạc của họ đều được nhân dân truyền tụng ngầm rồi đến công khai, cấm cũng không xong, càng ngày càng lan tràn. Ngay cả đến nhà nước lại cũng đã tuyên bố phục hồi cho họ, in lại thơ, lại nhạc. Như thế là trước kia không phải họ sai mà nhà nước sai hay sao? Nếu nhà nước sai thì làm gì còn có "vụ án Nhân văn"? Có sai mới có án, mà đã không thì cái gọi là "vụ án Nhân văn" là một vụ oan. Nhưng mới gần đây vẫn có người trịnh trọng tuyên bố "vụ Nhân văn" là một vụ án. Chúng tôi là những người cầm bút chuyên môn mà vẫn thấy mâu thuẫn khó hiểu, huống hồ người dân thì lâu nay chỉ được thông tin một chiều? Họ thắc mắc hỏi chúng tôi, chúng tôi rất lúng túng không giải thích nổi. Vậy thì thưa ông Hữu Loan, ông đã là người trong cuộc, xin ông giảng lại cho: Thế nào là "Nhân văn"? Thế nào là "Vụ án Nhân văn"?
Hữu Loan: Tất cả mọi cái này, tôi đã có ý kiến đầy đủ trong bản kiểm điểm của tôi ở trại chỉnh huấn Nhân văn. Các anh nên đến qua Công an Hà Nội tìm đọc thì hơn.
Phóng viên: Bác ngại sao?
Hữu Loan: Cũng ngại chứ!
Phóng viên: Vì sao vậy?
Hữu Loan: Vì tuổi tác cũng có. Nhất là vì mới đây thấy hưởng ứng lời kêu gọi tự do báo chí, Nguyên Ngọc chỉ cho đăng số bài của các nơi gửi về mà đã bị kết tội là sai phạm lệch lạc nghiêm trọng hơn nhiều, rồi hết cuộc họp này đến cuộc họp khác, để kiểm điểm, để bàn cách đối phó. Nhưng dù sao, khắp nơi các báo chí đều dám lên tiếng ủng hộ Nguyên Ngọc.
Còn hồi tôi về thì không một người bạn nào dám đến đưa chân ngay ở nhà chứ đừng nói ra ga, mặc dù có những bạn tôi đã đấu tranh cho được vào biên chế, được vào Hội Nhà văn mà mới cách đây vài năm đi công tác qua nhà tôi cũng vẫn còn sợ liên quan không dám vào. Họ đều đổ cho là tại chế độ, tại tình hình. Nhưng nếu chế độ là chế độ thì người cũng phải là người chứ. Cái gì cũng có giới hạn của nó. Đấy là bè bạn, là người ngoài. Ruột thịt đối với tôi còn tàn nhẫn hơn nhiều.
Những năm 1943, 1944, 1945, Nhật đánh Pháp ở ta dữ dội, trường tư tôi dạy phải đóng cửa, tôi về quê vừa làm ruộng, đánh cá để nuôi bố mẹ và để hoạt động ********* bí mật. Mấy năm ấy đói to. Bố mẹ tôi vẫn phải nhịn cháo rau cho cán bộ ********* bí mật về ăn. Những người cùng ở ban khởi nghĩa với tôi làm to cả, gia đình nào bố mẹ cũng sung sướng, nguyên tôi lại về. Mẹ tôi buồn ốm chết. Bố tôi chửi tôi:
?oMày làm ********* chặt hết của tao một giặng tre để rào làng, rào giếng.?
Các cháu trong nhà trong họ không đứa nào không chửi:
?oÔng về là đúng! Trời làm tội ông. Lúc ông phụ trách 4 ty còn ai nhiều chức hơn ông mà con cháu chả đứa nào được nhờ. Ông cho trong huyện hơn bốn mươi người ra làm giáo viên, con cháu xin thì ông bảo: ?~Chúng mày rồi hẵng??T Ông chỉ toàn khuyên các cháu đi bộ đội. Nghe ông, bốn đứa xung phong đi, giờ còn có một đứa về? Hồi ********* còn đang bí mật, ông đứng ra lãnh gạo, muối, diêm về phát cho dân. Ông phát cho dân trước, đến lượt ông và con cháu ông lần nào cũng hụt, có lần hết sạch. Bây giờ ông coi họ lãnh sữa bột, dầu cải của quốc tế cho trẻ em, họ chia nhau trước, đến lượt trẻ em thì hết. Không ai dại như ông. Khi ông có tiêu chuẩn xe con, đi các huyện khác thì ông còn đi xe con chứ khi nào về huyện ta ông toàn đi xe đạp, trong khi những người không có tiêu chuẩn xe, họ mượn xe của ông để về vênh váo với làng nước. Ông bảo ông làm cách mạng, để cho cả làng được đi học. Khi cách mạng thành công thì thằng con ông thi đại học đậu thừa điểm đi nước ngoài họ không cho đi ngay cả trong nước và chúng đã thay vào chỗ con ông một tên Cường không đậu, tên na ná với tên con ông là Cương.?
Có đứa nó như phát điên và nó đã chửi tôi:
?oÔng là loại ngu nhất. Ông bảo ông mẫu mực, cái mẫu mực ấy đem mà vứt cho nó ăn. Chả đứa nào nó thương ông. Ông tự làm khổ ông lại làm khổ lây đến con cháu??
Mỗi lần như thế tôi phải đấu dịu với chúng:
?oThôi tao van chúng mày, nếu mẫu mực mà lại được ngay ô tô nhà lầu thì chúng tranh chết nhau để làm mẫu mực chứ chả đến phần tao. Ngay ngày 2/9, bên xã mổ thịt bán tự do cho dân về ăn Quốc khánh, tao biết thân phải đến rất sớm mà cũng chả đến phần. Những ông Đảng ủy, Ủy ban v.v? được mua trước, đến mình thì hết phần??
Phóng viên: Như vậy là bác chán không muốn nói đến chuyện "Nhân văn-Giai phẩm" nữa?
Hữu Loan: Ai mà chả phải chán. Mình đấu tranh cho họ, bênh vực họ, khổ vì họ, họ lại đè mình họ chửi, họ oán. Những kẻ gây tai họa cho họ, họ lại cho là đúng, là gương để cho họ noi theo.
Phóng viên: Xưa nay bác vẫn là người nói thẳng, nói thật, lúc trẻ bác còn dám nói, giờ già rồi không lý nào bác lại sợ, lại hèn?
Hữu Loan: Anh kích tôi đấy phỏng? Tôi là người không bị động bao giờ.
Phóng viên: Cháu không dám hỗn thế đâu, nhưng đây là một vấn đề của lịch sử, trước sau rồi cũng phải đưa ra ánh sáng. Chỉ có bác là người trong cuộc, bác giúp cho bọn cháu thì nó cụ thể hơn, sát hơn, để các cháu có thể hiểu được những cái vô cùng rắc rối của giai đoạn xã hội hiện nay?
Hữu Loan: Thực ra nếu bên Liên Xô không có Khrushchev lật Stalin, đưa ra phong trào chống sùng bái cá nhân thì bên Tàu không làm gì Mao Trạch Đông đưa ra chuyện ?oBách gia tranh minh, bách hoa tề phóng" và bên ta hưởng ứng tức thời bằng phong trào mang tên dịch lại nhãn hiệu Trung Quốc ?oTrăm hoa đua nở, trăm nhà đua tiếng?. Tên nôm na của ta là ?oChống sùng bái cá nhân?.
Trước đó thì ở ta có hiện tượng rất phổ biến này: Khi gặp nhau, trước bất cứ câu đối đáp nào đều phải có nhóm thành ngữ ?oơn Đảng ơn Bác" đứng đầu. Thí dụ:
?oƠn Đảng ơn Bác, đồng chí có khỏe không??
?oDạ, ơn Đảng ơn Bác lâu nay tôi ốm mãi, ơn Đảng ơn Bác tôi mới xuất viện được 2 hôm nay.?
?oƠn Đảng ơn Bác thế mà em không hay biết gì??
Sau hàng tháng phát động đấu tranh kiểm điểm ở từng cơ quan để bỏ chữ Bác đi và thay thế bằng: ?oƠn Đảng ơn Chính phủ?:
?oƠn Đảng ơn Chính phủ vụ mùa này thu hoạch có đủ nộp không??
?oƠn Đảng ơn Chính phủ nhà em có con lợn mới độ 30 ký đang lớn, thanh niên cờ đỏ vào bắt nợ rồi, được bao nhiêu thóc đong hết sạch mà còn thiếu phải bù bằng lợn??
Dân tộc Việt Nam là một dân tộc liên tiếp bị đô hộ, hết Tàu đến Tây, đến Nhật, đến Mỹ? Cái khao khát, cái đói cố hữu của dân tộc này là đói độc lập, tự do, cơm áo. Khi thấy Đảng hứa đem lại những thứ ấy cho thì người dân tin tuyệt đối vào Đảng. Đảng bảo gì họ theo nấy, bảo phá nhà thì phá nhà, bảo bỏ ruộng thì bỏ ruộng, bảo bỏ bố bỏ mẹ, bỏ vợ bỏ chồng, bỏ Trời bỏ Phật, bỏ được tất, còn dễ hơn từ bỏ đôi dép rách. Anh đội trưởng cải cách chỉ là một sứ giả của Đảng mà dân cũng đã tin hơn trời: ?oNhất đội nhì trời?.
Lòng dân tin vào Đảng không thước nào đo được, nên khi phát động để phủ nhận một điều gì Đảng đã chủ trương trước kia, thật là vô cùng khó khăn. Nguyên chỉ để thay đổi câu ?oƠn Bác ơn Đảng? và kiểm điểm những việc làm trước kia có tính chất sùng bái cá nhân mà cũng mất hàng tháng phát động ở mọi cơ quan.
Khẩu hiệu là ?oNói thẳng, nói thật, nói hết để xây dựng Đảng!? Không những nói mồm mà còn viết lên các báo. Không những viết lên các báo nhà nước mà còn khuyến khích mở báo tư nhân để viết. Vì thế mới có Nhân văn, Giai phẩm của chúng tôi. Và Trăm hoa của Nguyễn Bính.

Bài thơ ?oMàu tím hoa sim? của tôi (từ trước vẫn do dân tự tiện truyền tụng ngầm, bất chấp lệnh nghiêm cấm của những tướng trấn ải giáo điều), được đăng công khai lần đầu tiên báo Trăm hoa. Nguyễn Bính còn cho thuê taxi có loa phóng thanh đi quảng cáo khắp Hà Nội là Trăm hoa số này có thơ ?oMàu tím hoa sim? của Hữu Loan. Mấy tháng sau tôi đi cải cách ruộng đất, làm bài thơ ?oHoa lúa?, 22 anh em nhà báo nhà văn đi cải cách truyền tay nhau chép. Chị Bạch Diệp báo Nhân dân xin chép đầu tiên, nhưng ý trung nhân của chị là anh Xuân Diệu ở báo Văn nghệ không đăng, bảo là thơ tình cảm hữu khuynh, mất lập trường. Trần Lê Văn đến mách với Nguyễn Bính, Bính đến xin ngày bài ?oHoa lúa? về đăng Trăm hoa. Anh Bính còn làm một cử chỉ rất hào hùng là đem đến trả cho vợ tôi 15 đồng nhuận bút, trong khi đăng Văn nghệ chỉ được 7 đồng.
Anh bảo với vợ tôi: ?oHữu Loan ở nhà thì tôi xin (tôi vẫn viết không lấy nhuận bút để giúp những tờ báo nghèo, mới ra) nhưng Hữu Loan đi cải cách chị cũng cần tiêu (15đ bằng 150.000đ bây giờ). Một chỉ vàng lúc ấy mới 20 đ. Nói ra điều này để thấy rằng mức sống của người cầm bút hiện nay đã vô cùng xuống dốc. Nhuận bút của cả một quyển sách hiện nay không bằng tiền của một bài thơ Nguyễn Bính trả cho tôi. Nhà thơ Tố Hữu đã có dự báo thiên tài: ?oChào 61 đỉnh cao muôn trượng!? Từ ấy đến giờ xuống dốc tuồn tuột không phanh, không thắng?
Chính sự xuống cấp thảm hại trong đời sống đã là nguyên nhân chính trong việc lưu manh hóa một số nhà văn, họ đã phải uốn cong ngòi bút, cũng như trong việc in sách đen sách trắng vừa rồi.
Phóng viên: Xin bác cho biết lại về vụ "Nhân văn".
Hữu Loan: ?oNói thẳng nói thật, nói hết, để xây dựng Đảng?. Không những chỉ có Nhân văn hay Trăm hoa mới nói thật, mà cả nước nói thật. Cả nước kêu oan. Những ?oBan Giải oan? đã thành lập để vào trong các nhà tù giải oan cho hàng vạn người bị cải cách quy oan?.
Nhưng đã ăn thua gì. Đơn từ kêu oan từ các nơi gửi về tòa soạn Nhân văn thật đã cao bằng đầu, như ?ođống xương vô định?. Nhân văn đã xếp thành văn kiện chuyển cho Trung ương Đảng nghiên cứu để thay đổi chính sách. Thật ra Nhân văn chỉ khái quát tình hình để đúc thành lý luận. Bài báo bị cho là *********, phản Đảng, phản dân nhất của Nhân văn là bài ?oVấn đề pháp trị? do Nguyễn Hữu Đang viết [4] .
Trong bài ý nói: sở dĩ chỗ nào cũng có áp bức chà đạp lên con người là vì chưa có pháp luật rõ ràng. Tòa án là một tòa án tha hồ tùy tiện còn hơn Tôn giáo Pháp đình của giáo hội La Mã hồi Trung Cổ. Muốn bắt ai thì bắt, muốn xử ai thì xử, bịa ra luật nặng nhẹ tha hồ để xử? Bài báo kêu gọi cần phải phân quyền thì người dân mới có bình đẳng trước pháp luật? Sau hơn ba mươi năm do tình trạng pháp luật tùy tiện mà xã hội xuống cấp một cách tệ hại như hiện nay. Vấn đề hàng đầu đang đặt ra để giải quyết cũng là mấy vấn đề pháp trị mà Nguyễn Hữu Đang đã đặt ra cách đây hơn 30 năm (mà phải nói đây là vấn đề sống còn của chế độ).
Không có một cộng đồng nào mà thành viên nào cũng chứa toàn âm mưu đen tối để chủ hại người bên cạnh, không người nào biết phải biết trái, mà sống nổi lâu dài. Nhân loại sinh ra để hợp tác với nhau, để tin nhau là chính, mới sống được đến giờ. Ngày xưa, ngay hồi Pháp thuộc cả một vùng lớn như một huyện mới có độ 5 ?" 6 tên trộm mà trộm không được pháp luật bênh như thế, mà dân cũng còn lo ngay ngáy cho số phận trâu bò của cải của mình. Còn bây giờ thì chỉ một thôn thôi cũng có hàng vài chục tên trộm cướp công khai, coi thường pháp luật thì hỏi người dân còn an cư thế nào để lạc nghiệp được?
Một vấn đề nữa Nhân văn đặt ra là ?oVấn đề Trần Dần? đăng trong Nhân văn số 1, có chân dung Trần Dần to tướng với một vết dao lam cứa cổ to tướng do danh họa Nguyễn Sáng vẽ [5] .
Từ trước ai cũng một lòng tin Đảng, cả trong lĩnh vực văn học. Tự Liên Xô đưa về rồi tự Diên An đưa sang, tài liệu hiện thực xã hội chủ nghĩa, tức là con đường đi lên trong văn học nghệ thuật. Nghĩa là văn nghệ chỉ được nói đến cái xã hội thiên đường vô cùng đẹp chưa có, chưa biết bao giờ mới có chứ không được nói đến những cảnh trộm cướp áp bức bóc lột đang diễn ra trước mắt. Rất hiếm những bí thư, chủ nhiệm, thủ kho, cửa hàng trưởng tốt, phải nói hầu hết là ăn cắp, thi nhau để ăn cắp, nhưng văn học không được nói thực mà phải dựng lên toàn là những người lý tưởng. Luận điệu thuộc lòng là: Không có ăn cắp mới lạ, có ăn cắp là tất nhiên. Đấy là thứ sốt rét vỡ da của nhân vật khổng lồ, của một chế độ khổng lồ!
Cũng thành khổng lồ thật nhưng lại là khổng lồ đi xuống, một thứ quỷ khổng lồ hay một thứ khổng lồ không tim như đã dự báo trong một truyện ngắn ở Nhân văn. [6]
Đường lối đó ở ta đã được ông Trường Chinh tiếp thu và bảo vệ, và truyền giáo như một thánh tông đồ xuất sắc.
Một người nhà báo hỏi ông:
?oNhư vậy là Cách mạng đã cấm tự do ngôn luận.?
Ông Trương Chinh sửng sốt:
?oAnh nói sao? Các anh được tha hồ tự do chửi đế quốc đó thôi.?

Như thế là đường lối hiện thực xã hội chủ nghĩa đã cấm hẳn hiện thực phê phán là thứ vũ khí sắc bén nhất của báo chí để cải tạo kịp thời xã hội. Lý luận hiện thực XHCN này được học tập ráo riết trong quân đội, trung tâm đào tạo những tông đồ để áp dụng và đi phổ thuyết về ?ocon đường đi lên? là Tổng cục Chính trị lúc bấy giờ do ông Nguyễn Chí Thanh làm Tổng cục trưởng và ông Tố Hữu làm Tổng cục phó. Trong số văn nghệ sĩ phản đối đường lối hiện thực xã hội chủ nghĩa có Trần Dần, Lê Đạt, Hoàng Cầm, Tử Phác? Có lẽ quyết liệt nhất là Trần Dần, nên Trần Dần bị bắt giam và trong nhà giam Trần Dần đã dùng dao lam cắt ven cổ nhưng chỉ toác da, chưa đứt đến ven thì đã kịp thời chặn lại.
Vì thế mà có bài ?oVấn đề Trần Dần? trong Nhân văn số 1 như đã nói trên. Đây là một vấn đề văn học, hoàn toàn văn học. Đây là một cử chỉ khí tiết của nho sĩ Việt Nam trước cường quyền không bao giờ là không có, dù cường quyền có thiên la địa võng đến đâu thì cái truyền thống đáng tự hào ấy, cái hồn thiêng của sông núi ấy không tà khí nào làm mờ nổi. Trần Dần chỉ là hậu thân của những người đã viết ?oVạn ngôn thư?, ?oThất trảm sớ?? Cũng như vấn đề pháp trị của Nguyễn Hữu Đang, vấn đề văn học mà Trần Dần đòi xét lại cách đây hơn 30 năm hiện giờ vẫn đang rất là thời sự. Cái tai họa lớn nhất hiện giờ vẫn là do khuyến khích tô hồng, đề cao người giả, việc giả, hàng giả? Những người thấy trước tai họa, chân tình muốn ngăn chặn tệ nạn xã hội tô hồng thì bị gán ngay cho cái tội bôi đen.
Đáng nhẽ những người như Nguyễn Hữu Đang và Trần Dần phải được một giải thưởng quốc gia, một cái giải vinh quang là đã đưa ra được giải pháp để cứu nguy cho dân tộc.
Nhưng trái lại, lại vu oan giá họa, đặt lên đầu họ cái án gọi là "án Nhân văn".
Thực ra Nhân văn hưởng ứng lời Đảng gọi: ?oNói thật, nói thẳng, nói hết để xây dựng Đảng", và chỉ đấu tranh cho tự do báo chí, tự do ngôn luận mong thực hiện tự do bầu cử vào quốc hội, vào chính phủ. Chỉ cần thực hiện thật sự dân chủ nội dung của Hiến pháp là cũng đã lý tưởng rồi.
Hiện nay báo Văn nghệ cũng đang làm cái việc như Nhân văn ngày xưa làm, cũng do được kêu gọi, được giao trách nhiệm Nguyên Ngọc mới dám làm, và báo Văn nghệ cũng đang bị khép tội là mắc những lệch lạc nghiêm trọng.
Có điều khác là: Nhân văn ngày xưa đơn độc, khi bị đánh không ai dám bênh, ngậm cái miệng cúi đầu mà mang án. Còn bây giờ thì hoàn cảnh trong nước và ngoài nước đã khác. Không thể đóng cửa mãi ở trong nhà và ngủ yên được mãi trên những sai lầm vô định. Khi Nguyên Ngọc bị đánh, đã có báo chí khắp nơi lên tiếng, những bản kiến nghị đang tiếp tục gửi về?
Nếu phong trào tự do báo chí, phong trào ủng hộ Nguyên Ngọc và báo Văn nghệ mà bị dập, tức là bọn quan liêu cơ hội thắng thế, kết quả là xúc tiến sự sụp đổ toàn diện, sự tổng khủng hoảng kinh tế cũng như chính trị và uy tín của Đảng sẽ bị mất hoàn toàn vì bọn chúng. Quần chúng sẽ mất hết tin tưởng vào Đảng.
Từ trước tới giờ: làm sai cũng là bọn cơ hội, kêu gào sửa sai cũng là chúng, rồi đàn áp sửa sai cũng lại là chúng. Khi sai quá rồi không sửa thì dân không chịu nổi phải nổ. Nhưng sửa đến triệt để thì cháy nhà lại ra mặt chuột, nên cứ nửa chừng thì lại đàn áp sửa sai; chúng vu cho những người đã từng làm theo chúng tội rất nặng, càng nặng thì quần chúng càng dễ quên tội của chúng và cho rằng những rối loạn trước kia là do âm mưu bọn sửa sai gây ra. Chúng bàn nhau mưu kế dựng chuyện theo bài bản, những ông trên không sát cũng phải tin như thật.
Chính Nguyễn Hữu Đang đã rơi vào trường hợp như vậy.
Đang là người giác ngộ cách mạng sớm. Anh là linh hồn của Hội Truyền bá Quốc ngữ mà cụ Nguyễn Văn Tố là danh nghĩa. Dựa vào Hội TBQN, Nguyễn Hữu Đang đã hoạt động cho mặt trận Văn hóa Cứu quốc. Những nhà văn như Nguyễn Huy Tưởng, Nguyễn Đình Thi, đều do Đang tổ chức vào mặt trận. Khi chính phủ vào Hà Nội, Nguyễn Hữu Đang là trưởng ban tổ chức lễ Tuyên ngôn Độc lập, sau làm Bộ trưởng Bộ Thanh niên. Khi rút khỏi Hà Nội năm 1952-1953 vào Thanh Hóa, Nguyễn Hữu Đang là Tổng thanh tra Bình dân học vụ. Năm 1954 tiếp quản thủ đô, Trung ương cho xe vào Thanh Hóa mời Đang ra, muốn nhận bộ trưởng nào thì nhận, mời sinh hoạt Đảng, anh đều khước từ. Tôi hỏi vì sao, anh bảo:
?oNội bộ thiếu dân chủ trầm trọng, mình bây giờ chỉ một mình một Đảng.?
Sau hỏi anh làm gì, anh xin về làm nhà in, trình bày cho báo Văn nghệ.
Mãi đến gặp phong trào "Trăm hoa", Đảng phát động cho viết báo tự do, lại cho mở báo riêng thì anh Đang mới ra làm Nhân văn.

Anh Đang là một người rất có khả năng về chính trị cả về lý luận lẫn tổ chức, lại là một người rất hay giúp đỡ anh em và rất giữ lời hứa. Để một người có tài có đức như vậy thì bọn cơ hội hết đường xoay xở nên phải đánh. Một mặt phải phát động tố điêu dựng tội (như hồi cải cách dựng địa chủ) để đưa Nguyễn Hữu Đang lên thành ********* đầu sỏ. Một mặt sai điều động từ Thanh Hóa ra, từ các nơi về, hàng 6 sư đoàn để về vây thủ đô đề phòng bọn Nhân văn làm phản (trong khi Nhân văn chỉ mấy thằng đi kháng chiến về, đói rách trói gà không nổi). Việc điều động một lực lượng quân đội lớn như vậy mãi sau tôi về quê gặp những người ở trong các đơn vị ấy nói lại tôi mới biết.
Khi học tập, dựng tội cho Nguyễn Hữu Đang xong, cả lớp học sát khí đằng đằng hò hét nào là tên Đang, nào là thằng Đang ********* đầu sỏ. Mọi người ký vào kiến nghị lên Trung ương Đảng đòi xử tội đích đáng Nguyễn Hữu Đang. Tôi là người duy nhất đã ký như sau: ?oKhi Nguyễn Hữu Đang hoạt động với tôi, tôi thấy Nguyễn Hữu Đang là người có tài, có đức, tội trạng mới đây của Nguyễn Hữu Đang tôi chỉ tai nghe, mắt không thấy, tôi không dám kết luận. Ký tên: Hữu Loan"
Thế là Nguyễn Hữu Đang bị kết án 17 năm tù, mới đi được 7 năm thì nhờ đâu có sự can thiệp của Nhân quyền Quốc tế nên anh được tha. Đáng nhẽ không thưởng, không giải oan cho Nguyễn Hữu Đang thì im quách đi cho nó xong, đừng nay gào mai gào ?oVụ Nhân văn là một vụ án chính trị!?. Gào như vậy nhưng nếu có ai hỏi đến để tìm hiểu lịch sử thì lại bảo ?oĐó là vụ án đã qua, bọn Nhân văn đã nhận tội không nên nhắc đến nữa!?.
Nếu không nhắc Nhân văn, sao người ta vẫn nhắc đến phát-xít, Hitler, đến Stalin, đến Pol Pot? Thậm chí bọn vua chúa hay Pháp Nhật Mỹ đã đi từ lâu rồi, mà bao nhiêu vụ ăn cắp cũng là do phong kiến đế quốc, bao vụ cưỡng hiếp phụ nữ trong cơ quan cũng là do phong kiến đế quốc, mặc dù những người thực hiện các vụ ấy đều thuần túy xã hội chủ nghĩa gốc Việt.
Hitler, Stalin, Mao Trạch Đông có cấm nói đến mình được mãi không, dù là những bạo chúa, những nhà độc tài cỡ quốc tế?
Ngoài Nguyễn Hữu Đang còn có thêm những người này:
Phùng Cung, tác giả truyện ngắn ?oCon ngựa già của chúa Trịnh? [7] : 7 năm tù giam. Vũ Duy Lân (Bộ Nông lâm, bị nghi là cho Nguyễn Hữu Đang một áo len khi đang đi tù): bị giam 7 năm mới tha.
Giám đốc Nhà xuất bản Minh Đức: 17 năm như Đang.
Nhà nước xuất bản thì lúc nào cũng kêu lỗ, mặc dù in nhiều hơn Minh Đức mà trả quyền tác giả lại rất rẻ mạt. Nhà Minh Đức xuất bản Vũ Trọng Phụng, mời con gái của Phụng lên lĩnh nhuận bút mà còn bỏ tiền về Hà Đông xây mộ cho Vũ Trọng Phụng. Minh Đức định xuất bản Kiều để vào xây mộ cho Nguyễn Du nhưng bị bắt. Ngoài ra từ 1954 đến 1956 Minh Đức còn mua được ½ nhà ưu giá 30.000đ (bằng 150 cây vàng). Nhà Minh Đức làm ăn lời lãi như vậy mà ngoài anh ta ra chỉ có thêm vài người giúp việc. Còn những nhà xuất bản của nhà nước thì nhà nào cũng rất đông người làm mà chả được bao nhiêu việc, nhà nào cũng kêu lỗ, nhưng vẫn cứ cố bao nhiêu rơm cũng ôm.
Xưa nay bất cứ ai nhận một công việc gì đều phải có trách nhiệm với công việc ấy, công việc càng khó khăn, lớn lao trách nhiệm càng nặng nề, ở ta lại toàn chuyện ngược đời. Một lái xe chặn chết người muốn sửa sai không được, anh phải đi tù, phải tước bằng. Anh bác sĩ chữa bệnh làm chết người cũng thế, phải tước bằng và đi tù. Đấy là những người làm chết ít người. Còn những người cầm vận mệnh của cả nước đã làm cho đồng bạc mất giá hàng vạn lần, làm cho hầu hết công nông trường xí nghiệp phá sản, cho 90% con cái gia đình thành lưu manh, cho 50% trẻ em mất dinh dưỡng, còn giết oan bao nhiêu người có tài, có đức, còn phá phách bao nhiêu công trình văn hóa lịch sử. Những con giun bị đạp gào lên: "Sai rồi!" thì họ rất bình tĩnh trả lời: "Sai thì sửa!" hoặc bất đắc dĩ phải sửa thì không sửa chân thành.
Họ vẫn núp dưới cờ Đảng để đi từ sai lầm tày trời này đến sai lầm tày trời khác. Họ đang làm cho dân không còn tin vào Đảng. Họ xúc phạm vào anh linh những đảng viên ưu tú đã nằm xuống. Họ coi thường những Đảng viên ưu tú đang sống, đang không ngớt đấu tranh để thể hiện những tính cách vô cùng cao quý của người cộng sản cần kiệm liêm chính, chí công vô tư, khổ trước sướng sau v.v?
Hỡi những người Đảng viên quang vinh của Đảng Cộng sản vô cùng quang vinh, người dân đau khổ lâu đời lúc nào cũng đứng bên các bạn.

Phụ lục:
Hữu Loan
Giai thoại về một bài thơ
Hồi ấy vào đầu năm 1955. Tôi lúc ấy là cán bộ biên tập báo Văn nghệ ở Hà Nội. Tôi được cử đi cải cách ruộng đất ở xã Tứ Kỳ, Hải Dương. Cán bộ ai cũng ?ođược? đi cải cách. Đấy là một vinh dự vì ?ochưa qua cải cách thì chưa thể làm người được".
Ngoài việc đi để làm người, tôi còn có nhiệm vụ viết bài cho báo. Theo tinh thần trong những buổi học tập trước khi đi thì nông dân được phát động vô cùng vui sướng phấn khởi. Ngay cả giai cấp địa chủ là có tội mà cũng không oán Đảng vì Đảng rất công minh. Nhưng thực tế thì khác nhiều. Địa chủ không dám oán đã đành nhưng nông dân, chính nông dân thì lại kêu ca rất nhiều về những hành động của anh em cốt cán, nhất là những gia đình liệt sĩ lại càng bị sách nhiễu hết mức như thu gian thuế, hay bắt phải làm cơm rượu cho hàng chục người ăn thì mới cho người đem giúp đến kho độ 5 yến thóc? Họ đều kêu là bao nhiêu từng áp bức, kêu trời, trời xa, kêu Bác Hồ còn cao hơn trời?
Tôi bèn làm một bài thơ gửi về tòa soạn.
Ngày hôm sau tôi nhận được điện khẩn của anh Xuân Diệu: ?oHữu Loan về tòa soạn ngay!?. Chai lì như tôi mà vẫn thấy lo lắng. Vừa về gặp anh Xuân Diệu tôi hỏi ngay:
?oCái gì đấy anh? Lành hay dữ??
Xuân Diệu trấn an ngay:
"Bài thơ hay quá!"
Tôi không khỏi lạ. Hay sao lại phải điện khẩn về, ai mà không khỏi hoảng.
?oNhưng phải sửa một câu thì mới đăng được.?
Tôi vội hỏi:
?oCâu nào??
?oCâu: ***** như trời cao / Kêu làm sao cho thấu!"
Tôi hơi bực:
?oĐăng thì đăng cả, bỏ bỏ cả, cả bài tôi chỉ thích có câu ấy.?
Một lúc rồi Xuân Diệu mới rủ rỉ như tâm sự:
?oĐể câu ấy thì ra Bác kính yêu của chúng mình lại xa quần chúng à??
Tôi khẳng định:
?oBác là thánh là trời thật, nhưng khi có những người cản mắt Bác thì Bác thấy quần chúng làm sao được. Chính những người như anh đang che mắt Bác đấy. Làm như tôi, lại không che. Tôi đề nghị anh thỉnh thị Bác, tôi sẽ chịu hoàn toàn trách nhiệm về bài thơ này.?
Tôi không hiểu anh Xuân Diệu có dám thỉnh thị Bác không, nhưng bài thơ của tôi không được đăng. Tôi chắc lý do không đăng là vì Bác lúc nào cũng quan tâm đến quần chúng, khi quần chúng khổ đã phải thét lên thành tiếng thì Bác không thể nào bình tĩnh được.

Hoàng Cầm
Yêu thương và tha thứ là cái lõi của cuộc sống
(Trả lời phỏng vấn báo An ninh Thủ đô)

Lời toà soạn An ninh Thủ đô: Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật năm 2007 vừa được công bố, trong đó có bốn nhà thơ: Lê Đạt, Hoàng Cầm, Trần Dần, Phùng Quán. Dư luận đánh giá cao việc trao giải thưởng cho nhóm tác giả trên bởi đó được coi như một thái độ ứng xử, một cách nhìn mới, một tư duy mới, một lời xin lỗi cùng các tác giả. Báo ANTĐ đã có cuộc trò chuyện cùng các nhà thơ và thân nhân của họ, xin giới thiệu cùng bạn đọc.
Thi sĩ Hoàng Cầm nay và thi sĩ Hoàng Cầm trước đây vẫn vậy, không có gì khác. Cái đổi khác có chăng chỉ là sự già đi của tuổi tác, còn tâm hồn thi sĩ vẫn bao dung và lạc quan đến lạ kỳ. Ông bảo một nhà thơ là phải luôn giữ tâm hồn mình trong sáng, phải xác định con đường nghệ thuật mà mình đang đi, dù khó khăn gian khổ đến thế nào thì vẫn phải đi đến được cái đích của mình. Năm nay, thi sĩ Hoàng Cầm đã bước sang tuổi 86 nhưng ông vẫn đang yêu: yêu con người, yêu cuộc đời và yêu nhân loại.
Phóng viên ANTĐ: Khi đón nhận giải thưởng này, tình cảm của nhà thơ lúc này như thế nào?
Hoàng Cầm: Tôi cảm thấy vui, và nhẹ nhõm trong lòng. Tôi nghĩ là Nhà nước đã làm một công việc đep, một cử chỉ đẹp. Cử chỉ này không chỉ làm đẹp cho Nhà nước mà con làm đẹp cả cho văn nghệ sĩ. Nếu không độc giả và hậu thế người ta vẫn nghĩ rẳng Nhà nước không công bẳng, hoặc có cái gì đó oan uổng. Nhà nước làm như thế là rất phải và rất đúng. Tôi tưởng rằng, việc này mà làm sau giải phóng thì sẽ đẹp hơn nhiều. Bây giờ mới làm tuy có chậm, nhưng vẫn tốt đẹp, chậm còn hơn không. Vì nếu khi chúng tôi chết đi, mà Nhà nước không giải quyết gì, thì lịch sử sẽ nói lại. Nhưng bây giờ Nhà nước làm như thế này, thì lịch sử không còn gì phải nói thêm nữa. Đã 50 năm rồi còn gì. 50 năm trong giới văn nghệ không phải dài, vì có những tác phẩm tồn tại đến hai ba trăm năm và lâu hơn nữa, nhưng đối với cuộc đời của một con người thì đó là quãng thời gian khá dài.
Thời gian đã qua lâu rồi, mọi chuyện cũng đã qua đi, có điều gì làm nhà thơ oán trách mỗi khi ngoái nhìn lại quá khứ?
Nếu có oán trách thì phải oán trách từ lâu rồi, khi mình đã biết mình, biết người, tôi không hề oán trách ai cả. Mỗi khi cầm bút viết văn, tôi luôn thầm nghĩ rằng con người ta phải biết yêu thương. Thù hận và ghét bỏ thì phải tránh cho xa. Một người nghệ sĩ có cái tâm biết yêu thương thì sáng tác mới hy vọng hay được. Còn nếu trong tâm anh còn thù hận, cái tâm không sáng thì văn chương cũng vứt đi. Một nhà thơ có thể mắc tội ăn cắp bị đưa ra toà, nhưng đó chỉ là sự nhất thời, cái căn bản là phải tìm xem cái tâm anh ta như thế nào, có trong sáng không. Một tác phẩm hay bao giờ cũng chảy ra từ cái tâm trong sáng, còn cái tâm u tối không bao giờ có tác phẩm tử tế được. Trên thế giới cũng vậy, những nhà văn lớn đều có cái tâm lớn. Hơn nữa đây là lỗi do sự ấu trĩ của một số cá nhân của một thời, chứ không phải đường lối của Đảng, Nhà nước là như thế. Bệnh ấu trĩ là bệnh khó tránh khỏi ở một Đảng mới cầm quyền. Trên thế giới ở một số nước cũng vậy, làm sao mà tránh được. Không phải lỗi của Đảng mà cũng không phải là lỗi của Nhân văn. Bây giờ nền kinh tế của ta đã trưởng thành, vững mạnh, người ta mới đủ bình thản để nhìn lại chuyện này. Đó là điều đáng mừng.
Thế nhà thơ có tiếc nuối điều gì không?
Chỉ vì muốn có những điều tốt đẹp trong giới văn nghệ sĩ, nên chúng tôi có nóng vội. Chúng tôi có cái sai là hơi sốt ruột, muốn nói ngay trong lúc vừa mới giành được chính quyền, trong lúc Đảng còn bề bộn bao nhiêu việc. Tôi chỉ tiếc rằng mình làm không đúng lúc, mà không đúng lúc thì cũng rất tai hại. Và còn một điều nữa làm tôi luôn cảm thấy buồn mỗi khi nghĩ đến. Tôi buồn thương cho hai bạn Trần Dần và Phùng Quán mất đã lâu không được biết là mình được xem xét lại. Các anh mất đi mà vẫn buồn vì có cái oan chưa giải. Tôi thấy mình may mắn vì trời cho sống đến bây giờ và lại được trao cái giải thưởng này. Nhìn lại, tôi thấy buồn và thương các bạn. Giá giải thưởng được trao sớm hơn thì tốt quá.
Một giải thưởng cao quý được trao khi có biết bao thăng trầm và cả những nỗi đau đã trải qua cuộc đời của một người nghệ sĩ, nhà thơ có bất ngờ không?
Tôi hạnh phúc và bình thản nhận giải thưởng này mà không có bất ngờ vì tôi biết ngày đó sẽ đến, chỉ có điều nó sẽ đến chậm. Thời gian có thể kéo dài nhưng đến một lúc nào đó sự thực sẽ trỗi dậy, chúng tôi vui vì thấy giá trị của mình vẫn được thừa nhận, không có ai có thể xoá đi được. Tôi yên trí vì tác phẩm của tôi không bao giờ chết, tác phẩm của tôi cho dù có bị vùi lấp đi thì tôi cũng không bao giờ oán trách ai cả. Tôi không nghĩ là tài sản của mình bị mất, tài sản của tôi vẫn còn, dù ai có đổ cát vào lấp đi cũng được, muốn bao nhiêu năm cũng được. Có thể lúc tôi qua đời lâu rồi cũng chưa chắc có giải thưởng này. Được nhận giải thưởng, tôi cho đây là cái phúc trời cho. Còn bây giờ nói cảm ơn Đảng, cảm ơn Chính phủ thì tôi e nó hơi khách sáo.
Niềm tin nào cho sáng tác của ông?
Trong cuộc sống nếu không có niềm tin thì làm sao tồn tại được. Tôi vẫn tin tưởng vào cuộc đời, vào con người, vào tương lai? Hơn thế, nội dung sáng tác của tôi đều tốt đẹp, khi kiểm điểm lại thì không có sáng tác nào là xấu cả. Vì cái đó mà tôi tin. Tôi không viết một cái gì có tình chất uế tạp nhơ bẩn hoặc con người hằn học nhau. Tác phẩm của tôi thường viết về tình yêu quê hương đất nước, yêu con người xung quanh. Con người tôi như thế, tâm hồn tôi như thế, các tác phẩm của tôi còn lù lù ra như thế làm sao mà xấu được. Chính vì thế tôi vẫn tin.
Nỗi ám ảnh của cả một giai đoạn dài có làm ảnh hưởng đến sáng tác của nhà thơ không?
Lúc bấy giờ cả giới văn nghệ sĩ chống lại nhóm Nhân văn-Giai phẩm, chúng tôi bị cô lập hẳn và phải sống một cuộc sống khổ sở. Khó khăn về vật chất còn có thể khắc phục nhưng khó khăn về tinh thần thì khó hơn nhiều. Lúc đó chúng tôi chỉ biết lấy sáng tác để khắc phục, làm đêm làm ngày, tập trung sáng tác để quên đi cái khổ. Chỉ có cách khắc phục bằng lý tưởng cách mạng của mình thôi chứ biết làm sao. Thời gian đó chúng tôi vẫn sáng tác chỉ có điều kém phấn khởi, kém hào hứng vì viết ra không được in, nếu viết ra được trực tiếp đến ngay với độc giả thì bao giờ cũng gây hưng phấn hơn. Tuy nhiên tôi không thay đổi khuynh hướng sáng tác, mà các sáng tác của tôi càng sâu sắc hơn. Trời đã sinh ra mình để làm anh sáng tác thì thời tuổi trẻ mình mơ ước đến cái gì, muốn viết cái gì thì đã được định sẵn rồi.
Đất nước đang đổi thay từng ngày, nền kinh tế đang trưởng thành vững mạnh, nhà thơ có tác phẩm mới nào viết về đề tài này không?
Có đấy, muốn viết lắm, thèm viết lắm, xúc cảm có rồi, bố cục có rồi, nhưng mà từ sau đận ngã viết khó quá, tôi thấy sức khỏe trong người đã yếu rồi, có lúc muốn viết nhưng chỉ được 5 phút là đầu óc lại rối không viết được. Nhưng tôi sẽ xuất bản một cuốn hồi ký về cuộc đời mình.
Và trong cuốn hồi ký ấy sẽ có cả những bài thơ tình và những câu chuyện tình, thưa nhà thơ?
Đó là cuốn hồi ký chân thực như tôi đã từng sống, ở đó không có sự hằn học hay có tính chất thù hận ai. Còn về chuyện tình thì tôi còn khối. Thơ tình của tôi không bao giờ vui mà thường là buồn. Tôi cứ nghĩ đến những mối tình đã qua, có những người đã xa rồi, có người không biết đi đâu về đâu, nên cái buồn cứ thấm vào người.
Thơ tình của ông thường lấy từ cảm hứng từ mối tình thật, ?oLá diêu bông? cũng là một mối tình?
?oLá diêu bông? là mối tình của tôi từ năm tôi lên 8 tuổi. Tôi yêu một chị hàng xóm, yêu say mê, yêu như một người lớn chứ không phải là một đứa trẻ con. Chị ấy tên là Vinh. Một lần tôi thấy chị đi tìm một cái gì đó trên mô đất ngoài đồng, tôi lẳng lặng đi theo chị, ngẩng lên thấy tôi chị mắng: ?oSao cứ lẵng nhẵng đi theo chị?. Một lời mắng mà như không phải một lời mắng mà nó như một lời khẳng định ?omày đang yêu tao?. Tôi nghe chị nói mà thấy phấn chấn lạ lùng, như có một luồng điện chạy trong người làm tôi rạo rực. Chị yêu tôi nên chị mới đùa: ?oĐứa nào tìm được lá (lá gì tôi không nhớ) ta gọi là chồng?? Sau hồi ấy, có một đêm không ngủ được, có cái gì trong quá vãng hiện về. Trong không gian tĩnh mịch và vắng vẻ ấy tôi thấy bật lên thành tiếng 3 câu thơ:
?oVáy Đình Bảng buông chùng cửa võng
Chị thẩn thơ đi tìm
Đồng chiều, cuống rạ??
Cứ như thế, tôi viết hết cả bài mà không phải chỉnh sửa chữ nào. Đó là những bải thơ trong tâm linh có lúc nó bật ra thành hình ảnh, thành tiếng, thành lời.

Nhà thơ nghĩ thế nào về tình yêu, tình người và sự tha thứ trong cuộc sống?
Tha thứ là cái lõi của cuộc sống. Cuộc sống mà không biết bao dung, chỉ bo bo chỉ nghĩ đến mình thì không được. Người cầm bút là phải nghĩ đến quê hương mình, đồng bào mình, rộng ra thì nghĩ đến nhân loại. Tôi không nhớ lâu về những chuyện buồn, chuyện đáng giận. Tôi không bao giờ giận lâu kể cả những người phản bội. Những người có lỗi chỉ cần đến với tôi và nói một lời xin lỗi là tôi quên hết.
Nhà văn Đỗ Chu ?" thành viên Hội đồng văn học - đã nói rằng việc trao giải thưởng cho nhóm Nhân văn- Giai phẩm là ?omột lời xin lỗi của anh em với các anh?, nhà thơ có nghĩ như vậy không?
Cũng có thể là như thế!
Xin cảm ơn nhà thơ về cuộc trò chuyện này, chúc ông sức khoẻ và những sáng tác mới!

Ông Đỗ Chu liệu có đủ tư cách để thay mặt cho toàn thể bộ máy cầm quyền, thay mặt cho toàn thể giới văn nghệ (thời ấy) và những người cầm bút đã chụp mũ, vu khống, tố điêu... nhóm NVGP ? Những cây bút bị bẻ cong này, thật ngạc nhiên là cả Xuân Diệu, Từ Bích Hoàng, Nguyễn Khải, Hoài Thanh... (toàn là những cây đa, cây đề) , nếu có những ngòi bút đã sớm quy tiên thì vẫn còn những kẻ còn sống sờ sờ. Sao không ai dám đứng ra xin lỗi (dù chỉ ở tư cách cá nhân)??? Các sĩ phu Việt Nam như thế ru? Ông Nguyễn Hữu Đang nhắm mắt rồi mà vẫn chịu mang tiếng sai phạm!!!! Thương thay!