Vasily Grossman - Nhà văn chiến tranh

MƯỜI BA
ĐƯỜNG TỚI STALINGRAD
Trong khi Grossman vẫn còn đang viết dở cuốn "Nhân dân bất diệt", Bộ tổng tham mưu Đức đã chuẩn bị các kế hoạch cho cuộc tổng tấn công mùa hè của Hitler, Chiến dịch Blue. Trong bản kế hoạch gần giống như việc mở lại Chiến dịch Barbarossa này, Hitler tính sẽ hướng về phía Caucasus để chiếm vựa dầu ở đó. Hắn cho rằng việc kiểm soát nguồn dầu mỏ sẽ cho phép hắn cự nhau được với "Tam Cường" (Mỹ, Nga, Anh - Maseo) giờ đều đã đứng về phe đối địch. Tuy nhiên vào ngày 12/5, 6 ngày trước khi cuộc tấn công của quân Đức dự kiến sẽ bắt đầu, Nguyên soái Timoshenko đã mở chiến dịch tấn công vào nam Kharkov như đã nói trong chương trước. Stavka (Tổng hành dinh - Bộ chỉ huy tối cao Nga) hy vọng sẽ tái chiếm được thành phố. Cuộc tấn công của quân đội Soviet tuy thế đã thất bại thảm hại. Quân Đức đang tập trung với số lượng lớn tại khu vực này đã phản ứng nhanh chóng với tình hình mới dẫn tới 1 thảm hoạ khác là cuộc bao vây 5 ngày sau đó khi Tập đoàn quân 6 Đức của Tướng Paulus khép miệng túi trong đó có hơn 3 Tập đoàn quân Soviet. Tin tức về thảm hoạ này đã gây shock, đặc biệt là với Grossman, ông đã ở khu vực này trong 1 thời gian dài và đã từng gặp nhiều người có tham gia vào trận đại bại này.
1 kết quả tuy ngoài lề nhưng quan trọng của trận đánh này là đòn đánh chính của Chiến dịch Blue bị hoãn lại đến cuối tháng 6. Các sĩ quan tham mưu Đức cùng toàn bộ các bản kế hoạch về cuộc tấn công xuống phía nam đã bị bắn hạ vì viên phi công chở họ lạc hướng sang vùng do quân Soviet kiểm soát. Nhưng Stalin ko chịu tin vào các chứng cứ thu được, ông nghĩ rằng đó chỉ là 1 trò lừa đảo, giống như ông đã từng ko tin vào các lời cảnh báo trước Chiến dịch Barbarossa. Stalin cho rằng Hitler sẽ 1 lần nữa đánh thẳng vào Moscow. Tuy nhiên điều này diễn ra ko lâu trước khi Stalin nhận thức được sự cố chấp của mình dẫn tới cái gì. Các Phương diện quân Tây Nam và Nam của Timoshenko vừa phải nhận 1 đòn nặng nề gần Kharkov đã rút lui 1 cách thiếu tổ chức. Tập đoàn quân 6 của Paulus đã đánh vào chỗ có khúc ngoặt lớn của sông Đông, đồng thời 3 Tập đoàn quân khác - Thiết giáp 1, Thiết giáp 4 và Tập đoàn quân 17 Đức - áp sát vùng hạ lưu sông Đông để tiến về Caucasus.
Stalin bắt đầu hoảng. Ngày 19/7 ông lệnh cho Uỷ ban phòng thủ Stalingrad lập tức chuẩn bị sẵn sàng chiến đấu cho thành phố. Thật ko thể tưởng tượng được là quân Đức có thể tới sông Volga, tấn công vào thành phố mang tên mình, nơi ông đã được ủng hộ và đánh bóng tên tuổi nhờ lãnh đạo cuộc phòng thủ thành phố trong thời Nội chiến, khi đó thành phố có tên cũ là Tsaritsyn.
Trong khi đó Hitler bắt đầu can thiệp vào việc lập kế hoạch của Bộ Tổng tham mưu Đức. Theo cách thông thường, nhiệm vụ của Tập đoàn quân 6 của Paulus là tiến thẳng về Stalingrad, nhưng ko chiếm nó. Kế hoạch này chỉ đơn thuần nhằm mục đích bảo vệ cánh trái dọc theo sông Volga của Chiến dịch Blue trong khi mũi nhọn chính nhằm về phía nam tới Caucasus. Nhưng kế hoạch này đã nhanh chóng bị thay đổi, Tập đoàn quân 6 được 1 phần Tập đoàn quân 4 Thiết giáp hỗ trợ phải chuyển hướng khỏi Caucasus để thực hiện mệnh lệnh đánh chiếm thành phố mang tên Stalin.
Ngày 28/7, ngay sau khi quân Đức chiếm Rostov và 3 tập đoàn quân Đức vượt sông Đông hướng về Caucasus, Stalin ra mệnh lệnh nổi tiếng số 227, thường được biết với tên Mệnh lệnh "Ko lùi 1 bước". Bất cứ ai rút lui mà ko có lệnh hoặc đầu hàng sẽ bị coi là "phản bội Tổ quốc". Con gái của Grossman sau này nghe được cuộc tranh cãi sau giữa các biên tập viên của tờ Krasnaya Zvezda. "Khi mệnh lệnh nổi tiếng được ban hành cho phép xử bắn ngay tại trận, Ortenberg nói với cha tôi, Pavlenko và Aleksei Tolstoy , 3 người lúc đó đều tình cờ có mặt tại Ban biên tập: "Ai trong các anh có thể viết 1 câu chuyện về đề tài này?" Cha tôi trả lời ngay ko suy nghĩ: "Tôi sẽ ko viết bất cứ cái gì theo kiểu đó." Điều này làm Pavlenko điên tiết, ông ta vặn vẹo người, rít lên như 1 con rắn mà nói: "Anh là đồ ngạo mạn, Vasily Semyonovich ạh, đúng là đồ kiêu căng!" Nhưng Tolstoy, người đã chỉ đứng đó mà ko tham gia vào cuộc cãi vã, đã nhanh chóng viết 1 câu chuyện về 1 tên phản bội chó má, hắn đã bỏ chạy khỏi Hồng quân, trốn vào 1 ngôi nhà và giết những đứa trẻ trong đó."
Aleksei Nikolaevich Tolstoy (1882 - 1945), nhà văn và nhà viết kịch, có họ với Leo Tolstoy nhưng xa lạ với việc ỷ lại vào danh tiếng gia đình. Ông đi theo cách mạng từ trước WW1, đến năm 1923 mới trở về Liên Xô sau khi được giới chức Soviet tâng bốc và đảm bảo về mặt chính trị. Tác phẩm lớn nhất của ông là Sử thi Peter I (Piốt Đại đế), ông cũng viết tiểu thuyết khoa học viễn tưởng. Sự nghiệp và tính mạng của ông vẫn được đảm bảo trong thời kỳ Đại Khủng bố năm 1938 nhờ cuốn tiểu thuyết hèn hạ "Khleb" ca ngợi Stalin trong cuộc phòng thủ Tsaritsyn thời Nội chiến, thành phố sau này đổi tên thành Stalingrad. Trong thời gian chiến tranh ông viết cuốn "Ivan Grozny" với 2 phần cùng nhiều "bài viết yêu nước" như bài viết kể trên.

Cuộc rút lui của các tập đoàn quân Soviet diễn ra trong hỗn loạn. Hàng nghìn mạng sống đã bị phung phí trong những cuộc phản công vô ích. Nhiều người bị vây bên bờ sông Đông, 60km về phía tây Stalingrad, đã chết đuối khi cố thoát ra. Grossman sau đó phỏng vấn nhiều người đã có mặt trong thảm hoạ.
Đây là 1 ghi chép của Grossman thu được từ cuộc phỏng vấn Vassily Georgevich Kuliev, 1 phóng viên quân đội 28 tuổi, từng là Đoàn viên Komsomol phụ trách Đội Thiếu niên Tiền phong, anh này đã tự chỉ định mình làm chính trị viên của 1 nhóm.
Chúng tôi rút lui khỏi chiến trường dưới hỏa lực cối và súng máy. Đến trang trại Markovsky, chúng tôi nằm dán mình dưới 1 con hào dưới hoả lực khủng khiếp và sau đó luồn qua vòng vây. Tôi tự chỉ định mình làm chính trị viên 1 nhóm 18 người. Chúng tôi nằm trên 1 cánh đồng lúa mì. Bọn Đức xuất hiện, 1 tên tóc đỏ quát: "Rus, uk vekh!" Chúng tôi nã mấy loạt tiểu liên làm 4 tên Đức ngã lộn từ trên ngựa xuống rồi đánh ra, sử dụng 1 khẩu tiểu liên và 1 khẩu súng máy. Có khoảng 25 tên Đức, 16 trong số 18 người chúng tôi đã thoát được.
Đêm xuống, chúng tôi đi bộ qua cánh đồng lúa mì. Lúa đã chín rục và kêu sột soạt khiến bọn Đức nã súng máy về phía chúng tôi ... Sau đó tôi tập hợp 16 người lại và dùng la bàn định hướng tránh các con đường và làng mạc trên đường. Chúng tôi đã mất 1 đêm nằm trên bờ cao sông Đông (**). Chúng tôi buộc chăn lại với nhau làm 1 sợi thừng để kéo những người bị thương qua sông, nhưng nó ko đủ dài. Tôi đề nghị cả bọn bơi qua sông. Chúng tôi bỏ tất cả giấy tờ vào trong mũ và đạn vào 1 cái túi. Tôi đã bị đuối sức khi bơi được nửa đường và phải bỏ cái túi còn cuốn sổ ghi chép để trong mũ thì vẫn giữ được."
Quân Đức trước hết quét sạch các binh sĩ Soviet còn trên bờ tây sông Đông, sau đó tướng Paulus tái bố trí đội hình để chuẩn bị cho bước tiến tiếp theo. Sáng sớm ngày 21/8, bộ binh Đức dùng xuồng xung phong vượt sông Đông và chiếm nhiều đầu cầu trên bờ đông. Công binh nhanh chóng vào việc và đến trưa hôm sau nhiều cầu phao cho phép xe tăng đi qua đã được bắc qua "Sông Đông êm đềm". Các đơn vị thiết giáp nhanh chóng vượt sông lấp đầy đầu cầu.
Chủ nhật 23/8/1942, Sư 16 Thiết giáp Đức dẫn đầu cuộc tấn công xuyên qua thảo nguyên và tới được sông Volga sát phía bắc Stalingrad chiều tối cùng ngày. Trên đầu, các máy bay ném bom của Hạm đội Ko quân 4 do tướng Wolfram von Richthofen chỉ huy nghiêng cánh chào các lực lượng dưới mặt đất. Phía sau những chiếc máy bay là Stalingrad đổ nát dưới những trận bom rải thảm chia làm nhiều đợt. Trong ngày hôm đó và 3 ngày tiếp theo, khoảng 40.000 thường dân được cho biết là đã chết trong thành phố bị đốt cháy.
Hôm đó cũng là ngày Grossman theo lệnh của Ortenberg rời thủ đô Soviet tới Stalingrad để thông tin về trận chiến đang đến gần.
Tôi rời Moscow bằng ô tô ngày 23/8. Thợ máy trưởng của garage ban biên tập đã bỏ nhiều thời gian chuẩn bị cho cỗ xe của chúng tôi vượt quãng đường cả nghìn km từ Moscow tới Stalingrad. Tuy nhiên, khi vừa rời khỏi Moscow được 3 km chúng tôi đã phải dừng lại. Cả 4 bánh xe đều xì hơi cùng lúc. Trong khi lái xe Burakov tỏ ra rất ngạc nhiên vì sự cố này và bắt đầu vá lốp 1 cách chậm rãi, cánh phóng viên chúng tôi tiến hành phỏng vấn người dân địa phương thuộc khu vực Moscow. Thật ra là 1 cô gái đang đứng bên đường. Cô ta có khuôn mặt rám nắng, mũi khoằm và đôi mắt xanh tinh nghịch.
"Em có thích các đại tá ko?"
"Sao tôi phải thích các vị đó?"
"Thế các trung uý với những khối vuông trên cầu vai thì sao?"
"Các trung uý ko phải loại ưa thích của tôi. Tôi chỉ thích các chú lính trơn."
Mặc dù chuyến nam du rất gấp gáp, Grossman vẫn ko quên ghé thăm điền trang của Leo Tolstoy, nơi lần trước ông đã tới ngay trước khi nó bị tướng Guderian chiếm hồi tháng 10 năm ngoái.
Yasnaya Polyana. 83 tên Đức đã được chôn ngay cạnh Tolstoy. Chúng đã được chôn xuống rồi lại bị quật lên vì 1 hố bom Đức. Hoa trước nhà nở thật đẹp, giờ đang là mùa hè ấm áp. Cuộc sống trông thật ngọt ngào và bình yên.
Mộ Tolstoy. Lại hoa, ong vo ve trên những cánh hoa, những chú côn trùng có cánh này lượn khắp xung quanh mộ. Và ở Yasnaya Polyana, khu vườn lớn đã chết vì giá rét, tất cả cây cối đều chết, những cây táo đứng đó xám xịt, vô tri giác, giống như những cây thập giá trên nấm mộ.
Tiếng Nga bồi nói theo giọng Đức, có nghĩa là: "Bọn Nga, giơ tay lên!"
(**) Có 1 hiện tượng địa vật lý ko thể giải thích được xảy ra với các con sông lớn ở Nga chảy về hướng nam, đặc biệt là sông Volga và sông Đông, theo đó chúng có bờ tây rất cao và bờ đông bằng phẳng.

Con đường cái màu xanh xám. Những ngôi làng giờ trở thành những vương quốc của đàn bà. Họ lái máy kéo, gác kho và chuồng ngựa, xếp hàng mua vodka. Những cô gái ngà ngà say hát ông ổng - họ đang ngắm 1 người bạn gái sắp rời làng đi lính. Những người phụ nữ mang trên vai toàn bộ gánh nặng công việc. Họ đang nắm giữ 1 khối lượng công việc khổng lồ và gửi bánh mì, máy bay, vũ khí, đạn dược ra chiến trường. Họ đang nuôi sống và trang bị cho chúng tôi. Và chúng tôi, cánh đàn ông, thực hiện phần tiếp theo của công việc. Chúng tôi chiến đấu! Nhưng chúng tôi chiến đấu ko được tốt lắm. Chúng tôi đã rút về Volga. Những người phụ nữ nhìn thấy nhưng ko nói gì, ko 1 ánh mắt trách móc, ko 1 lời sỉ vả. Họ có đang nuôi mối bất bình ko? Hay họ hiểu rõ gánh nặng chiến tranh, thậm chí là 1 cuộc chiến thất bại?
Cô chủ nhà nơi chúng tôi nghỉ qua đêm là người tinh nghịch. Cô ta thích những câu đùa ngu ngốc: "Ah, giờ đang là chiến tranh," Cô nói. "Chiến tranh làm mọi thứ bị tịt." Cô nhìn Burakov hau háu, mắt láo liên. Burakov là 1 anh chàng đẹp trai. Burakov ra vẻ nghiêm trang, anh đang bối rối. Rồi cô bật cười và bắt đầu "nói chuyện như những người trong gia đình". Cô ko quan tâm đến việc đổi chút bơ lấy 1 cái áo hay mua nửa lít vodka của lính tráng.
Cô chủ nhà nơi chúng tôi nghỉ đêm tiếp theo là người sạch sẽ. Cô dị ứng với bất kỳ lời tục tĩu nào. Đêm xuống, trong bóng tối cô kể cho chúng tôi nghe 1 cách thành thật về gia đình và công việc. Cô lôi đám gà qué lên cho chúng tôi xem, cười nói về chuyện chồng con và chiến tranh. Và mọi người đều khâm phục sự trong sáng của cô tự đáy lòng.
Cuộc sống của những người phụ nữ này sẽ ra sao? Ở hậu phương và tiền tuyến là 2 thái cực, 1 bên sạch sẽ và trong sáng, bên kia thì tăm tối, thế giới của lính. "Ah, giờ đang là chiến tranh," người ta nói thế. Nhưng PPZh là tội lỗi lớn nhất đối với chúng tôi.
PPZh là tiếng lóng chỉ "vợ hờ ngoài mặt trận" do nếu nói đầy đủ nó là "pokhodno polevaya zhena", hơi giống với PPSh, loại tiểu liên tiêu chuẩn của Hồng quân. Vợ hờ có thể là những y tá trẻ hoặc nữ binh sĩ tại các sở chỉ huy - thường là điện đài viên hoặc văn thư - các cô gái này thường đội 1 chiếc mũ beret lật ra sau gáy thay vì mũ pilotka đội từ trước ra sau. Hầu như tất cả họ đều buộc phải trở thành vợ hờ của các sĩ quan cao cấp. Grossman cũng ghi nguệch ngoạc vài dòng chua chát về chủ đề này, có lẽ để dùng cho những câu chuyện sau này.
Phụ nữ - PPZh. Ghi chép về Nachakho, phụ trách hành chính của đơn vị hậu cần. Cô đã khóc cả tuần rồi đến với ông ta.
"Ai kia?"
"PPZh của tướng quân."
"Và chính uỷ cũng có 1 cô."
Trước trận đánh, lúc đó là 3h sáng.
"Tướng quân đâu?" Ai đó hỏi.
"Đang ngủ với ả **** của ông ta," lính gác thì thào.
Những cô gái đó đã từng muốn trở thành 1 "Tanya", hay Zoya Kosmodemyanskaya .
"Thế cô kia thì là PPZh của ai?"
"Của 1 đại biểu Hội đồng Quân sự"
Bên cạnh những cô gái đó còn hàng chục nghìn phụ nữ mặc quân phục đang làm việc hết mình mà vẫn giữ được phẩm giá.
Chuyện về 1 viên tướng đã thoát khỏi vòng vây, dắt theo 1 con dê với 1 sợi thừng. Vài sĩ quan nhận ra ông. "Ông đang đi đâu vậy, đồng chí Tướng quân?" Họ hỏi. "Thế các anh định đi đường nào?" Tướng Efimov cười với vẻ nhạo báng. "Con dê này sẽ cho tôi biết phải đi đường nào."
Krasivaya Mecha - thật là 1 nơi đẹp ko thể tả. Tiếng than khóc vang lên suốt đêm từ chỗ 1 con bò cái, trong ánh sáng xanh của vầng trăng vàng. Con bò đã ngã xuống 1 con hào chống tăng. Đám phụ nữ khóc lóc: "Thế là mất 4 đứa trẻ rồi." (**) Trong ánh trăng xanh, 1 người đàn ông đang cầm dao chọc tiết bò. Sáng ra, 1 cái vạc lớn được đun sôi sùng sục, ai nấy đều có khuôn mặt phè phỡn, mắt đỏ ngầu và mí mắt căng mọng.
Zoya Kosmodemyanskaya, 1 nữ sinh 16 tuổi người Moscow, đã chiến đấu trong 1 nhóm du kích sau lưng địch tại tỉnh Tambov, lấy bí danh là "Tanya". Cô bị bọn Đức bắt, tra tấn và hành hình tại làng Petrishchevo ngày 29/11/1941. Trước khi bị chúng treo cổ trên đường làng, cô đã nói trong nước mắt: "Chúng mày sẽ ko bao giờ treo cổ hết được chúng tao. Các đồng đội sẽ trả thù cho tao." Cô được truy tặng danh hiệu Anh hùng Liên Xô. Nhiều năm sau, câu chuyện về sự anh hùng của cô bị vấy bẩn vì lời kể của những người dân địa phương trách cô đã đốt nhiều ngôi nhà theo 1 mệnh lệnh tàn nhẫn của Stalin. Mệnh lệnh này nhằm phá huỷ mọi chỗ trú ẩn để khiến bọn Đức chết rét, mặc dù những người dân thường phải chịu chung số phận còn nhiều hơn.
(**) Thực ra họ đang than vãn cho 4 đứa trẻ sẽ bị thiếu sữa.

Chi tiết này về sau được sử dụng trong "Fate and life"

Những người phụ nữ gày gò đầu trùm khăn đang lao động trên đường, chất đất lên những chiếc xe cút kít gỗ, san lấp những chỗ ko bằng phẳng bằng cuốc chim và xẻng.
"Các bà các cô từ đâu đến thế?" Chúng tôi hỏi.
"Chúng tôi đến từ Gomel."
"Chúng tôi đã có mặt trong trận đánh gần Gomel."
Chúng tôi nhìn nhau mà chẳng nói gì thêm, rồi lại phóng xe đi. Đây có lẽ là 1 điềm báo, cuộc gặp gỡ này diễn ra gần làng Mokraya Olkhovka, chỉ cách sông Volga có 40km.
Phụ nữ trong làng. Giờ đây toàn bộ gánh nặng công việc chất hết lên lưng họ. Nyushka vẫn có vẻ cứng rắn, tinh nghịch và lả lơi. "Ah, giờ đang là chiến tranh," cô nói. "Tôi đã phục vụ 18 thằng đàn ông kể từ ngày chồng tôi ra đi. Chúng tôi có 1 con bò cái và 3 phụ nữ nhưng chỉ mình tôi vắt được sữa của nó. Nó chẳng chịu cho 2 mụ kia làm gì với nó cả." Cô cười. "Bây giờ gạ gẫm 1 phụ nữ còn dễ hơn 1 con bò." Cô ngoác miệng cười, đề nghị tặng chúng tôi tình yêu của cô theo cách thật là chân phương và dễ nghe.
Đất Mẹ chúng ta mới mênh mông làm sao. Chúng tôi đã phóng xe suốt 4 ngày. Múi giờ đã thay đổi, giờ chúng tôi đã ở múi giờ sớm hơn 1h. Thảo nguyên đã khác, những con chim cũng khác: diều hâu, cú, ưng. Đã thấy cả dưa hấu và dưa. Nhưng nỗi đau mà chúng tôi thấy ở đây cũng vẫn thế.
Làng Lebyazhye. Những ngôi nhà cao được sơn các phòng bằng sơn dầu. Chúng tôi tỉnh dậy, ko gian yên ắng, buổi sáng trời u ám, rồi có mưa. Khoảng cách từ đây tới sông Volga là 15km. Sự bình thản và yên tĩnh giả tạo của ngôi làng thật đáng sợ.
Sông Volga. Vượt sông trong tiết trời trong sáng. Con sông khổng lồ chảy chậm rãi, hùng vĩ. Nói ngắn gọn, đó là Volga. Có 1 chiếc xe trên phà chất đầy bom cho máy bay. Máy bay địch đang oanh tạc. Tiếng tạch tạch của những loạt súng máy. Và sông Volga vẫn chảy chậm rãi, vô tư lự. Những đứa trẻ vẫn đang thả câu dưới chiếc phà đang bị đạn xuyên lỗ chỗ.
Có nhiều sân bay trong khu vực này, chúng trở nên quan trọng khi trận Stalingrad diễn ra. 1 trong số chúng vốn là 1 cánh đồng trồng dưa nằm bên 1 cái chợ vẫn tiếp tục được mở, mặc cho máy bay Đức bắn phá. Liên Xô đã nhận được 1 số lượng lớn trang thiết bị chiến tranh từ Mỹ theo thoả ước Lend - Lease, bao gồm những chiếc xe Jeep Willy và máy bay Douglas DC-3 "Dakota", người Nga gọi loại máy bay này là "Duglas".
Đến nơi. Tiếng động cơ gầm rú hỗn loạn, nào Cobra, nào Yak, nào Hurricane, 1 chiếc Duglas to lớn xuất hiện, bay 1 cách nhẹ nhàng và êm ái. Đám chiến đấu cơ đang quần đảo điên cuồng đằng sau chiếc Duglas. Chiếc Duglas đang tìm chỗ hạ cánh, mọi người nhảy nhót khắp nơi. Chiếc Duglas hạ cánh, theo sau và xung quanh là đám chiến đấu cơ. Cảnh tượng thật là huy hoàng, như xem 1 cuốn phim (với hậu cảnh là thảo nguyên và sông Volga).
Lính tráng xem cảnh tượng này và bàn luận về nó. 1 người nói: "Trông chứ như đàn ong. Sao chúng nó (đám chiến đấu cơ) cứ bu vào thế nhỉ?"
"Chắc để bảo vệ ruộng dưa."
Người thứ 3 nhìn chiếc Duglas vừa mới xuất hiện nói: "Chắc hạ sĩ của đại đội ta sắp bắt kịp chúng ta."
Hành khách trên chiếc Duglas dĩ nhiên quan trọng hơn nhiều, thậm chí có thể chính là tướng Georgi Zhukov, người đã bay tới đây ngày 28/8 theo lệnh của Stalin để giám sát công cuộc phòng thủ thành phố (**). "Có vấn đề gì với họ?" Stalin quát vào telephone với tướng Aleksandr Vasilevsky, đại diện đầu tiên của Stavka tới Stalingrad (***). Ông đang rất giận dữ với các chỉ huy quân đội địa phương. "Chẳng lẽ họ ko nhận thức được rằng đây ko chỉ là thảm hoạ đối với Stalingrad? Chúng ta có thể mất con đường thuỷ quan trọng và ngay sau đó là dầu mỏ!"
Grossman nghỉ đêm cuối cùng ở Zavolzhye.
Nghỉ đêm trong nhà của bí thư RAIKOM (Tỉnh uỷ). Ông kể chuyện nông trang tập thể, chuyện những người đứng đầu nông trang đã mang lúa mạch vào sâu trong thảo nguyên và sống ở đó như những ông hoàng, xơi thịt bê, uống sữa, mua bán các kiểu. (Giá 1 con bò cái giờ lên tới 40.000 rúp.)
Đây là khu vực phía tây thành phố Kamyshin trên sông Volga, cách Stalingrad 200km về phía bắc theo đường quốc lộ.
(**) Tướng (sau này là Nguyên soái) Georgi Konstantinovich Zhukov (1896 - 1974), trung sĩ kỵ binh trong WW1, bị thương ở Tsaritsyn (sau này là Stalingrad) năm 1919. Năm 1939, ông là người thắng trận Khalkin - Gol chống Nhật Bản trong cuộc chiến ở Viễn Đông. Năm 1941, Zhukov chịu trách nhiệm phòng thủ Leningrad và sau đó vạch kế hoạch cho trận Moscow.
(***) Tướng (sau này là Nguyên soái) Aleksandr Mikhailovich Vasilevsky (1895 - 1977), con trai 1 thầy tu, từng là sĩ quan quân đội Sa Hoàng trong WW1. 1 sĩ quan tham mưu sáng chói trong việc lập kế hoạch, ông thoát khỏi cuộc thanh trừng mặc dù có xuất thân tư sản. Ông là người tham mưu cho Molotov trong cuộc viếng thăm Berlin năm 1940, 1 cố gắng bảo vệ Hiệp ước Xô - Đức nhưng thất bại. Khi quân Đức tiến về Moscow, Vasilevsky tiếp bước Zhukov trở thành 1 trong những cố vấn chính của Stalin và được chỉ định làm đại diện Stavka tại những điểm nóng như Stalingrad vào cuối tháng 8/1942.

Cánh phụ nữ đang nói chuyện trong bếp căng tin RAIKOM: "Ôi tay Hitler này, hắn đúng là quỷ Satan! Thế mà chúng ta đã từng gọi mấy anh + sản là Satan."
Đất đai vùng Volga (phía bờ đông) này thật bụi bậm, thảo nguyên có mầu nâu. Trong mùa thu khốn khổ này cỏ, lau lách và ngải đắng mọc tùm lum. Cỏ bò cả lên mặt đường như những con rắn. Thấy có cả chim hồng tước và lạc đà. Tiếng lạc đà kêu ầm ĩ. Mặt trời mọc xuyên qua lớp khói mù mịt màu xanh xám. 1 nửa bầu trời bị khói che phủ, khói từ Stalingrad.
Trận oanh tạc Stalingrad ngày 23/8 đã làm cháy kho xăng dầu trong nhiều ngày, tạo ra những cột khói đen có thể nhìn thấy từ rất xa.
"Máy bay Đức trên đầu ta!" Ai đó kêu lên. Mọi người vẫn ngồi yên vị.
"Nó đang quay lại!" Mọi người lao khỏi izba nhìn quanh nhớn nhác.
Ông cụ chủ izba nói: "Tôi có 4 con trai đang tham chiến và 4 con rể, 4 cháu trai nữa. 1 thằng con tôi đã hoàn thành nghĩa vụ của nó, người ta đã chuyển giấy báo tử của nó cho tôi."
Nhân dân ta mới tốt làm sao. Tôi ko hiểu sao mỗi người đều đủ sức chịu đựng gánh nặng khủng khiếp này. Những ngôi làng trống rỗng 1 cách thảm thương. Các cô gái phóng đi trên những chuyến ô tô, họ vừa đi vừa khóc, mẹ của họ cũng đang khóc, vì các cô con gái của họ đang tòng quân.
1 bà già đi tuần đêm để gác kho thóc của nông trang tập thể. Bà vũ trang bằng 1 cái quai nồi, khi ai đó đến gần, bà quát: "Đứng lại! Ai đó? Tôi sẽ bắn đấy!"
1 lần nữa, nhìn qua thảo nguyên Volga trải dài đến Kazakhstan, Grossman lại liên tưởng đến sự mênh mông của đất nước ông. Chưa bao giờ kích thước khổng lồ của Liên Xô lại được xem là công cụ phòng ngự quan trọng như lúc này.
Cuộc chiến đã lan tới biên giới Kazakhstan, hạ nguồn sông Volga, tạo nên 1 cảm giác đáng sợ về 1 mũi dao đang đâm sâu vào cơ thể đất nước. Tướng Gordov từng chiến đấu ở tây Belorussia nay lại đang chỉ huy quân đội tại Volga (**). Cuộc chiến đã lan tới Volga.
Grossman cuối cùng đã tới được điểm đến của cuộc hành trình khi Tập đoàn quân 6 và 1 phần Tập đoàn quân 4 Thiết giáp Đức đã áp sát vùng ngoại ô phía bắc, tây và nam thành phố.
Stalingrad đã bị đốt trụi. Lẽ ra tôi đã phải viết rất nhiều nếu muốn mô tả điều đó. Stalingrad đã bị thiêu trụi. Stalingrad giữa 1 đống tro tàn. Thành phố chết. Người dân phải sống trong hầm. Mọi thứ đang bốc cháy. Những bức tường nhà nóng bỏng như thân thể những người bị chết vì sốt cao chưa kịp lạnh đi.
Những toà nhà lớn, đài tưởng niệm, công viên, biển báo ngã tư, hàng đống dây rợ, 1 chú mèo ngủ trên bậu cửa sổ, hoa và cỏ mọc trong bồn, 1 lán gỗ vốn dùng để bán nước có ga, kỳ diệu thay những thứ đó vẫn nguyên vẹn giữa hàng nghìn toà nhà lớn đã cháy và đổ nát. Thành phố trông giống như Pompeii, chìm trong thảm hoạ vào 1 ngày khi mà mọi thứ vẫn đang phát triển hưng thịnh. Tàu điện và ô tô ko có kính. 1 toà nhà đã cháy trụi chỉ còn tấm biển đồng tưởng niệm: "I. V. Stalin đã nói chuyện tại đây năm 1919." (***)
Thật là 1 ghi chép khinh suất, nếu bị 1 kẻ chỉ điểm báo cáo có thể dẫn tới nhiều năm cải tạo trong trại Gulag, giống như các báo cáo quá rõ ràng từ Uỷ ban Phòng thủ Stalingrad vậy.
(**) Tướng Vasily Nikolayevich Gordov (1896 - 1950), chỉ huy Tập đoàn quân 64 trong cuộc rút lui vượt sông Đông, trở thành tổng tư lệnh Phương diện quân Stalingrad trong thời gian rất ngắn rồi được tướng Yeremenko thay thế. Bị bắt năm 1947 trong cuộc Tiểu Thanh trừng và bị hành quyết vì tội phản quốc năm 1950.
(***) Thành phố Tsaritsyn đã được đổi tên thành Stalingrad để vinh danh cuộc phòng thủ được tô vẽ quá mức do Stalin đứng đầu chống lại các cuộc đột kích cướp phá của lực lượng Bạch Vệ trong thời kỳ Nội chiến Nga.

Toà nhà bệnh viện nhi có bức tượng chim bằng thạch cao trên mái. 1 cánh chim đã bị gãy lìa, cánh còn lại vẫn vươn cao. Toà nhà Cung Văn hoá cháy thâm đen lại, 2 bức tượng khoả thân trắng muốt vẫn đứng trước mặt tiền đen sì.
Những đứa trẻ đi lang thang, nhiều đứa vừa đi vừa cười. Nhiều người dân đang trong tình trạng mất trí.
Hoàng hôn trên quảng trường. 1 vẻ đẹp ghê sợ và quái đản: ánh sáng hồng của bầu trời xuyên qua hàng trăm nghìn cửa sổ và mái nhà trống hoác. 1 tấm poster khổng lồ có màu sắc rất thiếu thẩm mĩ ghi dòng chữ: "Con đường sáng."
1 cảm giác bình thản. Thành phố đã chết sau khi trải qua biết bao đau đớn và giờ đây nhìn giống khuôn mặt của 1 người chết sau cơn bệnh khủng khiếp nhất để rồi tìm thấy cõi bằng an vĩnh cửu. Lại bom, bom rơi xuống 1 thành phố chết.
Mặc dù phần lớn đàn ông đã bị điều động ra ngoài thành phố để phục vụ chiến tranh, số lượng thường dân tại Stalingrad vẫn phình ra vì dòng người tị nạn đến từ châu thổ sông Đông. Grossman thử phỏng vấn vài người trong số họ, trong đó có 1 bà cụ và 1 phụ nữ trẻ hơn tên là Rubtseva đến từ 1 nông trang tập thể.
"Chồng bà đâu?"
"Ko, đừng hỏi," Seryozha, con trai bà thở dài. "Chú sẽ làm mẹ cháu đau khổ đấy."
"Anh ấy đã hoàn thành nghĩa vụ của mình trong chiến đấu," bà mẹ trả lời. "Anh ấy hi sinh hồi tháng 2." Bà đã nhận được giấy báo tử. Câu chuyện của bà về những lính Hồng quân hèn nhát: "1 chiếc máy bay Đức lao tới như 1 mũi tên. Đúng lúc có thể bắn nó thì tất cả những "người hùng" quân ta lại nằm rạp xuống cỏ. Tôi chửi họ: "Ah, chúng mày là bọn khốn!"
"1 lần, vài người lính áp giải 1 tù binh Đức đi qua làng. Tôi hỏi hắn: "Mày tham chiến từ bao giờ?" "Từ tháng 1," hắn trả lời. "Rồi có phải mày đã giết chồng tao ko?" Tôi giơ tay, nhưng người vệ binh ko để tôi đánh hắn. "Thôi nào," tôi bảo, "để tôi cho nó 1 trận." Và anh cảnh vệ trả lời: "Ko có luật nào cho phép điều đó." "Cứ để tôi đánh hắn chẳng cần luật lệ gì sất, rồi tôi sẽ đi ngay." Anh ta ko chịu.
"Đương nhiên ai đó vẫn có thể sống được dưới ách phát xít, nhưng đó ko phải kiểu sống của tôi. Chồng tôi đã bị giết. Giờ tất cả những gì tôi còn là thằng Seryozha này. Nó sẽ trở thành 1 người vĩ đại dưới chế độ Soviet. Dưới tay bọn Đức nó có thể chết như 1 con vật.
"Những người bị thương đã lấy của chúng tôi nhiều thứ, chúng tôi cũng ko thể giữ chúng thêm. Họ đào sạch khoai tây, vặt hết cà chua và bí ngô, họ quét sạch cả nhà tôi - khăn choàng, khăn tắm, chăn. Họ còn thịt cả con dê nữa, nhưng ai mà chẳng phải thông cảm với họ khi thấy tình cảnh tương tự. Nếu 1 người bị thương đến với bạn và khóc, bạn sẽ cho họ bữa tối và khóc cùng họ."
Bà già nói: "Bọn ngu độn đó đã để quân địch tiến tới được trái tim của đất nước, sông Volga. Họ đã cho chúng 1 nửa nước Nga. Thật đấy, đương nhiên là bọn Đức đã thu được vô số máy móc."

Khi đến thăm Traktorny, nhà máy sản xuất máy kéo lớn ở phía bắc Stalingrad, Grossman đã được nghe về cuộc tấn công của Sư 16 Thiết giáp Đức hôm 23/8 qua lời của 1 viên trung tá có cái tên kỳ cục là German (tức là Đức - Maseo), chỉ huy 1 trung đoàn phòng ko.
Đêm 23/8, 80 xe tăng Đức tiến vào Traktorny thành 2 hàng dọc cùng với nhiều chiến xa và bộ binh. Trong trung đoàn của German có nhiều cô gái trẻ, trực tổng đài, trắc thủ, quân báo, vân vân và vân vân. 1 cuộc oanh tạc dữ dội diễn ra cùng lúc với đà tiến của xe tăng. 1 số pháo đội nhằm bắn vào xe tăng, số khác bắn máy bay. Khi những chiếc tăng tiến thẳng tới vị trí pháo đội của đại uý Skakun, anh đã nổ súng vào chúng. Pháo đội của anh sau đó bị máy bay địch tấn công, anh lệnh cho 2 khẩu pháo phòng ko tiếp tục bắn tăng, 2 khẩu còn lại bắn máy bay. Sau đó ko còn liên lạc gì với pháo đội này nữa. "Thế đấy, chắc là họ đã bị hạ," trung đoàn trưởng nghĩ bụng. Sau đó ông nghe 1 tiếng súng gầm lên, rồi lại im lặng. "Thôi xong, giờ thì họ đã phải dừng lại!" ông lại nghĩ vậy. Súng lại nổ lần nữa. Chỉ trong đêm 24/8 đó cả pháo đội đã chỉ còn lại 4 người lính trở về. Họ kéo Skakun theo bằng 1 tấm vải, anh ta bị thương rất nặng. Những cô gái đều đã hi sinh bên súng.
Pháo đội của Golfman thì chiến đấu suốt 2 ngày bằng vũ khí cướp được của địch: "Các anh là cái giống gì thế, bộ binh hay pháo binh?"
"Chúng tôi là cả 2."
Cả 2 phe đều đều sử dụng vũ khí và xe cộ chiến lợi phẩm, điều đó gây nên nhiều sự lộn xộn.
1 lữ đoàn tăng hạng nhẹ do trung tá Gorelik chỉ huy đã đánh vào khu vực nhà máy sản xuất máy kéo, bất thần 1 số xe tăng ta nổ tung. "Bọn Đức!"
"Bọn Đức nào?" Chiếc xe tăng dẫn đầu hàng quân Đức là 1 chiếc KV.
1 đơn vị nhỏ phòng ko được lệnh rút lui nhưng vì ko thể di chuyển pháo nên nhiều người đã ở lại. Chỉ huy của họ, trung uý Trukhanov, đã đứng thay vị trí pháo thủ và bắn trực xạ vào quân địch. Anh đã hạ được 1 chiếc tăng và sau đó tự sát.
Với lữ đoàn của Gorelik. Mọi người ko hình dung được tầm quan trọng của các sự kiện xảy ra trong ngày 23/8. Lữ đoàn đã bị thiệt hại vì ko được cảnh báo trước. Ko huân chương nào được trao sau trận đánh. Xe công vụ của chỉ huy lữ đoàn bị lấy đi vì ông ta cũng đã bị 1 cơn sốt thương hàn đánh quỵ.
Sarkisyan. Anh chàng này ko tới Stalingrad hôm chủ nhật vì qua 1 phụ nữ quen được trong làng anh ta phát hiện bia sẽ được chuyển tới đó. Anh đã tự làm mình mắc kẹt trong guồng máy quân sự Đức như 1 mẩu thép lọt vào cỗ máy. Có lẽ anh đã làm Hitler phải mất ngủ vài ngày: quân đội của hắn đã ko giữ được nhịp độ tiến công! Mà tốc độ thì gần như là điều quan trọng nhất.
Chắc Grossman đang kể lại trận đánh trong 2 ngày 23 và 24/8 do đại uý Sarkisyan và các khẩu đội pháo phòng ko của anh tiến hành, phần lớn pháo thủ là các cô gái trẻ vốn là học sinh sinh viên Stalingrad. Bằng sự can đảm kỳ lạ, họ đã chống trả Sư 16 Thiết giáp Đức cho đến khi toàn bộ 37 vị trí đều bị xe tăng Đức tiêu diệt. Sarkisyan cũng như đại tá German đã kể lại trận đánh cho Grossman, nhấn mạnh việc "các cô gái ko chịu trốn xuống hầm," và chiến đấu trực diện với những cỗ thiết giáp Đức. Tuy nhiên vấn đề thực sự mà tướng Von Wietersheim của Quân đoàn 14 Thiết giáp Đức phải đối mặt lại là chuyện thiếu hụt nhiên liệu.
Sử dụng phối hợp những quan sát của bản thân với lời kể của những người được phỏng vấn, Grossman sau này đã mô tả 1 cách giàu hình ảnh về cuộc rút lui cuối tháng 8 từ sông Đông về sông Volga khi các sở chỉ huy của các đơn vị rút lui thuộc tập đoàn quân 62 và 64 đã tập hợp được về Stalingrad.
Đó là những ngày khó khăn ác liệt ... các tập đoàn quân đang rút lui, khuôn mặt ai nấy đều u ám. Bụi phủ lên trang phục và vũ khí, bụi chui vào nòng súng, phủ đầy trên những tấm bạt bọc thùng chứa đầy tài liệu của các sở chỉ huy, trên cổ áo đen bóng của những nhân viên đánh máy, trên hòm xiểng và những khẩu súng trường xếp lộn xộn trên những cỗ xe ngựa kéo. Bụi khô xám chui cả vào lỗ mũi và cổ họng mọi người, làm cho môi khô nẻ.
Đó là thứ bụi đáng sợ, bụi của cuộc rút lui. Nó ăn sạch niềm tin của con người, làm tiêu tan hơi ấm trong những trái tim, tạo thành 1 đám mây tối tăm trước mắt những người lính pháo thủ. Có những lúc nó làm người ta quên đi bổn phận, sức mạnh và cả vũ khí, và 1 cảm giác u tối xâm chiếm họ. Những cỗ xe tăng Đức đang gầm rú chạy trên đường. Những chiếc máy bay ném bom bổ nhào Đức vẫn đang lao xuống những cây cầu vượt sông Đông suốt ngày đêm. Bọn "Messer" này rít lên như những cỗ xe hàng. Khói, lửa, bụi và cái nóng khủng khiếp. Trong những ngày đó, gương mặt của những người lính đang hành quân nhợt nhạt như khuôn mặt những thương binh đang nằm trên những chiếc xe tải 1,5 tấn rung bần bật. Trong những ngày đó, người ta mang vũ khí mà đi với vẻ mặt như than như trách, trông chẳng khác gì những con bù nhìn rơm, mình quấn băng rướm máu, mong chờ những chuyến xe cứu thương mang đi. Quân đội vĩ đại của 1 đất nước vĩ đại đang rút lui.
Những đơn vị đầu tiên của các tập đoàn quân đó đã rút về tới Stalingrad. Những chiếc xe tải chở theo những người bị thương gương mặt xám xịt, những chiếc xe đi đầu thành xe nát bươm, lỗ chỗ vết đạn và mảnh đạn, những chiếc Emka công vụ thủng toác kính chắn gió, xe nào cũng mắc đầy những mẩu cỏ khô và lau sậy, phủ đầy bụi bậm và bùn đất, vượt qua những phố xá tao nhã của thành phố, vượt qua những khung của sổ sáng lấp lánh của các cửa hàng, vượt qua những kiosk sơn sáng màu bán nước có ga và sirô, vượt qua những hiệu sách và cửa hàng đồ chơi. Và hơi thở của chiến tranh đã đến với thành phố, xuyên thấu tim gan nó.
Cũng phải nói thành thật. Trong những ngày đầy lo lắng đó, khi tiếng nổ của các trận đánh có thể nghe được từ ngoại ô Stalingrad, khi đêm đến người ta có thể nhìn thấy rocket bay ngang qua bầu trời, ánh sáng xanh lợt của đèn phòng ko cắt ngang dọc, khi những chiếc xe tải đầu tiên, biến dạng vì mảnh đạn, chở theo những người bị thương và đồ đạc của các sở chỉ huy xuất hiện trên các con phố, khi các trang đầu báo chí loan tin về mối nguy hiểm sống còn đối với đất nước, nỗi sợ hãi tìm được con đường len vào những trái tim, và nhiều con mắt dõi qua sông Volga. Có vẻ như những người này ko phải là kẻ phải bảo vệ sông Volga mà là sông Volga sẽ phải bảo vệ họ. Mọi người bàn tán rất nhiều về việc sơ tán thành phố, về tình hình giao thông, về các chuyến tàu tới Saratov và Astrakhan; bề ngoài có vẻ như họ lo lắng cho số phận thành phố, trong khi thực tế họ làm cho việc phòng thủ thành phố thêm khó khăn vì những biểu hiện dù câm lặng của họ, nỗi sợ hãi và lo lắng của họ cho thấy rằng họ nghĩ Stalingrad sẽ phải đầu hàng.
Loại xe tăng Soviet tiêu chuẩn vào năm 1942 là T34, tăng hạng trung, nhưng vẫn còn 1 số tăng KV hạng nặng tham chiến. KV là viết tắt của Kliment Voroshilov, bạn chí cốt của Stalin đã từng làm Bộ trưởng Quốc phòng thời chiến tranh Xô - Phần.

MƯỜI BỐN
NHỮNG TRẬN ĐÁNH THÁNG 9
Thành phố Stalingrad có chiều dài khoảng 40km chạy dọc theo bờ tây con sông Volga vĩ đại. Sau cuộc đột kích bất ngờ của Quân đoàn 14 Thiết giáp Đức vào điểm cực bắc thành phố ngày 23/8, đà tiến của Tập đoàn quân 6 Đức vào thành phố chậm lại. Stavka dưới sức ép khủng khiếp của Stalin lúc này đang nóng giận cực độ, đã ra lệnh tấn công xuyên thảo nguyên về phía bắc để đánh váo sườn trái Quân đoàn 14 Thiết giáp. Cuộc tấn công vội vàng và thiếu chuẩn bị này đã dẫn tới những thiệt hại to lớn về người và trang thiết bị nhưng đã làm Paulus phải dè chừng và chuyển sự chú ý của Luftwaffe (Ko quân Đức) ra khỏi thành phố, đồng thời cho Stavka có thêm thời gian để chuyển gấp các lực lượng dự bị ra mặt trận.
Trên hướng tây nam, 1 phần Tập đoàn quân 4 Thiết giáp của tướng Hoth vẫn ko ngừng tiến về phía Stalingrad, mặc cho Yeremenko đã tập trung được những mảnh vụn của lực lượng do ông chỉ huy về vị trí này. "Đại biểu Uỷ ban Quân sự" của Yeremenko, tức người đứng đầu các Ctrị viên là Nikita Khrushchev, người từng phụ trách việc sơ tán ngành công nghiệp Soviet khỏi Ukraina . Grossman sau đó đã vượt sông Volga để gặp Yeremenko và Khrushchev tại sở chỉ huy mới của Phương diện quân Stalingrad.
Những bộ phận còn lại của Tập đoàn quân 62 và Tập đoàn quân 64 cuối cùng đã rút hết qua thảo nguyên sông Đông về đến thành phố trong tình trạng kiệt quệ và mất tinh thần. Ngày 12/9, Tập đoàn quân 62 thu hẹp vành đai phòng thủ còn 3km chiều sâu ở điểm cực nam thành phố và 15km ở ngoại ô phía bắc. Đến cuối tháng, vành đai phòng thủ thu lại chỉ còn 1 dải đất ở phần phía bắc thành phố dài khoảng 20km với chiều sâu từ 1 - 5km.
Do ko có 1 thứ gì tương tự như nhật ký nên rất khó để theo sát được sự di chuyển của Grossman. Tuy nhiên có thể suy luận từ những cuốn sổ ghi chép của ông rằng ban đầu ông đã lưu trú tại Dubovka, 1 địa điểm nằm trên bờ tây sông Volga cách cực bắc Stalingrad gần 40km về phía thượng nguồn. Bờ tây con sông dốc đứng và đôi khi có những vách đá nhỏ, cao hơn bờ đông bằng phẳng rất nhiều. Tư tưởng xuyên suốt của những tên xâm lược Đức là tiến tới sông Volga, "trái tim của nước Nga", để tạo nên tâm trạng thất bại trong nhiều người như Grossman đã gặp trong nhiều ghi chép của ông.
Nikita Sergeyevich Khrushchev (1894 - 1971), 1 chính uỷ trong cuộc Nội chiến Nga, gia tăng thế lực bằng cách ủng hộ Stalin chống lại Trotsky. Ông phụ trách phần lớn công việc xây dựng đường tàu điện ngầm Moscow và đóng vai trò là 1 trong những người đứng đầu cuộc đánh trí thức Ukraina trong thời kỳ Đại Thanh trừng. Năm 1939, ông trở thành Chủ tịch ĐCS Ukraina và đến năm 1941 tổ chức cuộc sơ tán các nhà máy về phía đông khi quân Đức xâm lược. Sau chiến tranh và sau cái chết của Stalin năm 1953, ông đã đứng đầu 1 việc táo bạo là chống Beria và nắm quyền lực. Ông đã lên án Stalin tại Đại hội Đảng lần thứ 20 năm 1956 nhưng những cố gắng của ông trong việc mở rộng tự do lại trái ngược với 1 số hành động khác ví dụ như cuộc đàn áp những người Hungary nổi dậy năm 1956.

Giờ thì ko còn chỗ nào mà rút lui nữa, mỗi bước lùi giờ đây đều có thể là 1 sai lầm vô cùng tai hại. Người dân sống trong các làng bên bờ sông Volga cảm thấy điều đó, các chiến sĩ đang phòng thủ Volga và Stalingrad cũng vậy.
Cảm giác vui sướng và đau khổ diễn ra cùng lúc khi ngắm nhìn dòng sông đẹp nhất thế giới này. Những cành cây rủ bóng xuống những dòng suối màu xanh xám, những cầu tàu đứng nhô ra, những lọn khói nhẹ bay ra từ những ống khói ... Khắp mọi nơi, cả ở bờ sông nữa, là những chiến hào, boongke và hào chống tăng. Chiến tranh đã lan tới sông Volga.
Chúng tôi ở trong nhà của 1 kulak (địa chủ) đã bị trưng thu. Chỉ thỉnh thoảng chúng tôi mới bất ngờ bắt gặp bà chủ nhà quay lại, có Chúa mới biết là từ đâu. Bà ta theo dõi chúng tôi suốt ngày đêm nhưng ko nói gì. Bà đang chờ đợi. Và chúng tôi cứ sống trong cái nhìn chòng chọc của bà ta.
1 bà già ngồi suốt đêm dưới 1 nhánh hào. Cả Dubovka này đều ngồi dưới những nhánh hào. 1 chiếc Kerosinka đang bay trên đầu, nó lắc lư, nhấp nháy đèn (**) và thả vài trái bom nhỏ.
"Bà già đâu?"
"Dưới hào ấy," 1 ông già cười nói. "Thỉnh thoảng bà ấy thò đầu lên nhìn quanh như suslik (***) rồi lại thụt xuống."
"Với chúng ta thế là hết. Thằng Hitler lừa đảo đã đến được trái tim của đất nước ta."
1 chú lính mang cây súng trường chống tăng đang lùa 1 đàn cừu lớn xuyên qua thảo nguyên.
Trong bài viết tiếp theo, Grossman xuất hiện ở gần thành phố hơn, tại 1 địa điểm gần Rynok, ngoại ô phía bắc thành phố. Ở đây có những công viên và vườn tược đầy trái chín hiện lên trước mắt những tên lính Sư 16 Thiết giáp Đức như thể Vườn Địa Đàng, chúng đã phải vượt thảo nguyên suốt 2 tháng vừa qua dưới ánh nắng chói chang.
Máy bay gầm rú suốt đêm trên đầu chúng tôi, bầu trời vang động cả ngày lẫn đêm như thể chúng tôi đang ngồi dưới những nhịp của 1 cây cầu khổng lồ. Cây cầu này xanh sáng vào ban ngày, xanh thẫm vào ban đêm, có hình vòng cung và bao phủ bằng những vì sao - và những hàng xe tải 5 tấn đang rầm rập qua cầu.
Các hoả điểm nằm ở bờ bên kia sông Volga, nơi trước đây là 1 viện điều dưỡng, trên 1 vách đá dựng đứng. Dòng sông màu xanh và hồng, rộng như biển. Trong những vườn nho, dưới những cây dương là các pháo đội được nguỵ trang bằng lá nho. Trên những chiếc ghế dài dành cho người đi nghỉ mát, 1 trung uý đang ngồi trước 1 cái bàn nhỏ. Anh ta hô: "Pháo đội, bắn!"
Xa xa là thảo nguyên. Ko khí thổi từ sông Volga mát rượi, mang hơi ấm của thảo nguyên. Những chiếc Messer đang bay trên đó, 1 lính canh hô: "Chú ý trên ko!". Ko khí trong sạch thoảng hương ngải đắng.
Những người bị thương quấn đầy băng rướm máu đang đi bộ dọc bờ sông Volga, ngay sát mép nước. Nhiều người cởi trần truồng ngồi trong ánh hoàng hôn màu hồng của Volga để bắt rận trong đồ lót. Những chiếc xe đầu kéo gầm rú, phanh ken két trên lớp sỏi bờ sông. Rồi sau đó là những ánh sao đêm. Ai nấy đều có thể nhìn thấy 1 ngôi nhà thờ màu trắng ở phía xa, trên bờ Volga.
1 buổi sáng lạnh và trong lành ở Dubovka. 1 tiếng nổ, cửa kính vỡ loảng xoảng, bụi vữa bốc mù mịt. Những tiếng gào thét và khóc than vang lên bên dòng Volga. Bọn Đức đã ném bom giết chết 7 phụ nữ và trẻ em. 1 cô gái mặc bộ áo váy màu vàng sáng hét lên: "Mẹ ơi, mẹ ơi!"
1 người đàn ông đang khóc như phụ nữ. 1 cánh tay của vợ anh đã bị tiện phăng. Vợ anh vẫn đang nói 1 cách bình tĩnh với giọng thều thào. 1 phụ nữ bị bệnh thương hàn trúng mảnh đạn vào bụng, cô vẫn chưa chết. Những cỗ xe ngựa phóng đi, máu từ chúng nhỏ tong tỏng. Và những tiếng gào khóc đang lan khắp Volga.
Grossman đã được lệnh rời bờ đông, hay bờ trái, qua thành phố đang bốc cháy bên bờ tây. Các điểm vượt sông được Sư 10 Bộ binh NKVD kiểm soát chặt chẽ để bắt những kẻ đào ngũ và cả để ngăn dân thường tháo chạy khỏi thành phố. Stalin cho rằng sự hiện diện của thường dân trong thành phố sẽ buộc binh sĩ Soviet chiến đấu quyết liệt hơn để bảo vệ nó. Grossman được Kapustyansky, 1 phóng viên khác của tờ Krasnaya Zvezda, hỗ trợ đã vượt sông Volga bất chấp nguy hiểm do Luftwaffe (Ko quân Đức) liên tục tấn công các điểm vượt sông.
Cuộc vượt sông đáng sợ, thật sự là sợ. Chiếc phà chật cứng ô tô, xe ngựa và hàng trăm con người bị mắc cạn. 1 chiếc Ju-88 từ trên cao phóng bom xuống. 1 cột nước khổng lồ màu trắng và xanh dựng lên. Cảm giác thật là sợ. Chẳng có 1 khẩu súng máy nào trên phà, ko 1 khẩu súng phòng ko nào dù là loại nhỏ. Con sông Volga lại lặng câm, tinh sạch mà đáng sợ như 1 đoạn đầu đài.
Thành phố Stalingrad những ngày cuối tháng 8, đầu tháng 9 và sau khi bị đốt cháy. Để vượt qua sông tới Stalingrad, việc đầu tiên là chúng tôi uống thật nhiều rượu táo trong 1 nông trang tập thể trên bờ trái để lấy dũng khí.
Những chiếc Messer đang quần thảo trên sông Volga, khói phủ mờ mặt sông, những hộp khói được đốt liên tục để nguỵ trang cho các phương tiện vượt sông.
Thành phố chết, thành phố cháy. Trên quảng trường Liệt sĩ, bia tưởng niệm ghi: "Cho những người vô sản Đỏ Tsaritsyn đã chiến đấu vì tự do và hy sinh do bàn tay của bọn tay sai Wrangel năm 1919."
Những người dân sống trong 1 ngôi nhà đã cháy trụi đang ăn shchi (súp bắp cải truyền thống Nga) trên bậc cửa, họ ngồi ăn ngay trên đống tư trang cá nhân. 1 cuốn sách tựa đề "Tội ác và Trừng phạt" nằm trên mặt đất gần đấy. Kapustyansky nói với những người đó: "Cả các anh nữa, các anh cũng đã phạm tội ác và bị trừng phạt". (****)
"Chúng tôi bị trừng phạt, nhưng ko phạm tội ác," 1 cô gái trả lời.
Kerosinka (tức là đèn dầu hay bếp dầu) là tên lóng loại máy bay 2 tầng cánh bọc vải bạt Polikarpov U-2 vốn thường chỉ dùng để bay huấn luyện hay phun thuốc trừ sâu. Chúng bị gọi là kerosinka vì có thể bắt cháy rất nhanh. Tại Stalingrad, chúng thường được lái bởi những cô gái trẻ từ 18 - 20 tuổi. Họ bay vượt qua chiến tuyến trong đêm, tắt máy rồi thả những trái bom nhỏ vào chiến tuyến Đức. Những quả bom này ko có hiệu quả mấy nhưng đó là chiến thuật gây lo lắng và mất tinh thần quân Đức. Bọn Đức gọi những chiếc máy bay này là "máy xay cafe" và những nữ phi công trẻ là "phù thuỷ đêm".
(**) Chắc để thông báo cho các binh sĩ Hồng quân trên tiền tuyến ko bắn vào họ.
(***) Suslik: chuột hay sóc sống ở thảo nguyên.
(****) Tựa gốc: "Униженн<е и оско?бленн<е" truyện của Fyodor Dostoevsky viết năm 1861, dịch nguyên nghĩa là "Bị tổn thương và bị lăng nhục". Maseo dịch thoáng tí để giữ tên bản dịch tiếng Việt đã rất nổi tiếng của tác phẩm này.