Vasily Grossman - Nhà văn chiến tranh

HAI
CUỘC RÚT LUI TỒI TỆ
Cảm tưởng chung trong những tháng đầu tiên của cuộc chiến tranh Xô - Đức là quân phát xít di chuyển liên tục, tiến rất nhanh và dùng lực lượng thiết giáp hợp vây từng mảng quân Nga rồi quét sạch họ. Về phía quân Soviet có những lúc họ tê liệt hoạt động, ko có phát ngôn gì trước sự hỗn loạn, những lời đồn thổi mà chỉ chờ đợi trong khi các mệnh lệnh ko tới được nơi cần tới hoặc bị huỷ bỏ giữa chừng. Grossman, Troyanovsky và Knorring cũng rút theo mặt trận. Grossman 1 lần nữa ghi lại mọi điều tai nghe mắt thấy vào sổ tay, 1 cuốn sổ nhỏ hình vuông giống vở làm bài tập toán của trẻ em.
Tới mặt trận. Tiếng gầm của đại bác mỗi lúc 1 to. Sự lo lắng và căng thẳng tăng dần. Pháo, đạn dược và những cỗ xe ngựa kéo đi trên con đường rộng rải cát trắng, bụi bốc lên lấp lánh vàng dưới ánh hoàng hôn, 2 bên đường là thông đỏ. Bộ binh đang hành quân. 1 sĩ quan trẻ người đầy bụi và mồ hôi cài 1 bông thược dược vàng lớn đi dưới ánh nắng đang tắt dần. Tất cả đều đi về hướng tây.
Trên mặt trận, cuộc chiến tranh chiến hào đang diễn ra, mỗi buổi sáng bọn Đức lại gọi to: "Zhuchkov, đầu hàng đi." Zhuchkov sưng sỉa đáp: "** chúng mày." (Maseo: Sorry các bác, bản gốc nó đúng như thế - FU )
1 lính Hồng quân râu ria lởm chởm. Sĩ quan hỏi: "Sao cậu ko cạo?" Lính trả lời: "Tôi ko có dao cạo." Sĩ quan: "Tốt thôi, anh sẽ đi trinh sát với bộ râu của anh." Lính: "Tôi sẽ cạo râu ngay hôm nay, thưa đồng chí chỉ huy."
Ganakovich - 1 người tuyệt vời - rít tẩu thuốc, truyền sự thư thái cho mọi người. Thỉnh thoảng anh ta có vẻ buồn và thích ngồi 1 mình, anh ngồi suy nghĩ lâu, rất lâu. Anh sử dụng 1 thứ ngôn ngữ đầy màu sắc: "Vậy đấy, tôi nhớ cánh kỵ binh hồi 1914. Họ ăn cắp gà và hãm hiếp phụ nữ thậm chí ở cách xa chiến tuyến tới 200km."
Đánh nhau đêm. Đại bác nã từng loạt. Dã pháo gầm, đạn rít, đầu tiên giống tiếng còi xé tai, sau đó giống tiếng gió. Mìn nổ. Vô số vệt đạn sáng trắng. Điệu nhảy clacket của súng máy và súng trường là náo nhiệt nhất. Pháo sáng của bọn Đức màu xanh lá và trắng, thứ ánh sáng bất lương, ko giống như ánh sáng ban ngày. Súng nổ loạn xạ, chẳng ai nhìn hoặc nghe thấy gì nữa. Thật là 1 guồng máy náo loạn.
Buổi sáng, trên chiến địa những mảnh đạn dẹt như những cái đĩa hất tung đất xung quanh. Mặt nạ hơi độc, túi đạn nhét trong những lỗ nhỏ do lính đào ngay trong trận đánh bên thành ụ súng máy hoặc cối. Sẽ là ko tốt nếu đào những cái lỗ này quá gần người khác. Ai đó có thể thấy chúng có vẻ lộn xộn nhưng 2 lỗ - có nghĩa là có 2 người bạn, 5 lỗ - cả 1 tổ đang ở cùng 1 chỗ. Máu. 1 người bị giết sau đống cỏ khô, tay nắm chặt, đầu ngửa ra sau như bức tượng "Thần chiết trên chiến địa". Anh ta có cả 1 cái túi nhỏ đựng markhorka (thuốc lá đen) và 1 hộp diêm.
Dưới đáy hào của bọn Đức phủ đầy rơm. Rơm giữ lại hình dáng những kẻ đã nằm trên đó. Cạnh hào có những đồ hộp rỗng, vỏ cam, chai vang và brandy, báo, tạp chí. Ko có dấu vết gì của đồ ăn tại những ụ súng máy, chỉ có rất nhiều đầu mẩu thuốc lá và những gói thuốc lá nhiều màu. Ai cũng muốn chùi sạch tay sau khi chạm vào bất kỳ thứ gì của bọn Đức - báo, ảnh chụp, thư từ.
Sư trưởng, 1 đại tá cao và cáu bẳn, đầu đội mũ lính trơn. Ông ta nhẹ nhàng gây chú ý cho cánh phóng viên về sự sung sướng và kích động lồ lộ trên khuôn mặt những người bị thương trở về từ trận đánh, ông chỉ tay với nụ cười mỉa: "Đặc biệt là những kẻ bị thương vào tay trái."

Binh lính thường tự bắn vào tay trái trong 1 cố gắng khờ dại để khỏi phải chiến đấu. Thực tế là những vết thương kiểu như vậy trong bất kỳ trường hợp nào cũng mặc nhiên bị coi là tự gây thương tích cho mình nhằm trốn tránh chiến đấu. Những người lính đó sẽ phải đối mặt với án tử hình ngay tại chỗ do bộ phận đặc vụ của NKVD thực hiện (sau đổi thành lực lượng phản gián SMERSh). 1 số phẫu thuật viên của Hồng quân đã liều tìm cách cứu sống những người lính trẻ này bằng cách cắt luôn cả cánh tay trước khi bộ phận đặc vụ tới kiểm tra vết thương của mọi bệnh nhân mới.
1 tù binh Đức được canh giữ ở bìa rừng - 1 tên nhóc tóc đen trông rất khổ sở. Hắn quàng cổ bằng 1 cái khăn màu trắng và đỏ. Hắn đã bị phát hiện khi đang định trốn. Cảm giác chung của binh lính khi đứng trước hắn là ngạc nhiên, như thể hắn là 1 vật kỳ lạ, hết sức kỳ lạ so với những thứ xung quanh như cây dương, cây thông hay những cánh đồng đã thu hoạch hết.
1 cảm giác nguy hiểm chợt đến. Chỗ này mới trông có vẻ rất đáng sợ nhưng rồi bạn nhớ ra rằng nó cũng an toàn chẳng kém gì 1 căn hộ ở Moscow.
1 bãi tha ma. Chiến sự đã di chuyển xuống dưới thung lũng, ngôi làng đã cháy rụi. 12 chiếc máy bay ném bom Đức lao vọt qua từ bên trái. Nghĩa địa vẫn im ắng. Có tiếng gà mái quang quác từ ngôi làng đang bốc khói. Chúng vẫn nằm trong ổ, Petlyura nói miệng mỉm cười tinh quái: "Tôi sẽ tìm ra vài quả trứng cho anh trong mấy giây nữa." Ngay lúc đó 1 chiếc Messerschmitt tấn công với tiếng rít đặc trưng và Petlyura phi vào núp giữa những ngôi mộ, quên luôn những quả trứng.
Grossman sau đó hay tin Utkin, 1 nhà thơ nổi tiếng, đã bị thương ngay gần khu vực này .
Buổi sáng, chúng tôi tới bệnh viện dã chiến thăm Utkin, các ngón tay anh ta bị mảnh đạn giật phăng mất. Đó là 1 ngày u ám và có mưa. Có khoảng 900 thương binh trong 1 khu vực chật hẹp vốn là 1 rừng dương thưa. Khắp nơi là những mảnh quần áo rướm máu, mẩu thịt, tiếng rên rỉ, tiếng gào tắc nghẹn, hàng trăm đôi mắt đau đớn và buồn thảm. 1 "nữ bác sĩ" trẻ tóc đỏ đã khản cả giọng - cô đã phải làm việc suốt đêm. Mặt cô trắng nhợt - như thể cô sẽ lả đi bất kỳ lúc nào. Utkin đã được xe của ban tham mưu đưa đi, cô bác sĩ cười: "Khi tôi tiến hành cuộc phẫu thuật, anh ta đã đọc 1 bài thơ cho tôi nghe." Giọng cô chỉ vừa đủ để nghe thấy, cô phải hỗ trợ khả năng nói của mình bằng cử chỉ. Những người bị thương vẫn đang được đưa tới, họ đều ướt vì máu và nước mưa.
Nhà thơ Iosif Utkin (1903 - 1944) tình nguyện tham gia Hồng quân tháng 6/1941 và bị thương. Sau khi lành vết thương ông quay lại mặt trận làm phóng viên quân đội. Nhiều bài thơ thời chiến của ông đã được phổ nhạc. Ông hy sinh trong 1 vụ rơi máy bay năm 1944 khi đang quay về Moscow từ mặt trận.

Cũng giống như mọi người Nga khác, Grossman cũng đề cập đến những đứa trẻ mồ côi do chiến tranh, cuộc đời của vô số đứa trẻ vô tội đó đã bị huỷ hoại.
Khi viên đại tá hành quân từ Volkovysk, ông tìm thấy 1 chú bé 3 tuổi trong rừng. Ông đã ẵm nó hàng trăm km qua đầm lầy và rừng rú. Tôi nhìn thấy 2 ông cháu trong sở chỉ huy, đứa bé tóc vàng ngái ngủ ôm chặt cổ đại tá. Tóc viên đại tá màu đỏ và quần áo ông như 1 mớ giẻ rách .
Vụ bắt tên tù binh Đức là 1 câu chuyện hài hước. Đơn giản là ai đó ra buộc chân 1 con ngỗng và phát hiện ra hắn. Trong thực tế lính Hồng quân thường buộc dây vào chân các loại gia cầm rồi để chúng tự chạy tìm thức ăn giữa những cái cây hoặc chui vào những bụi rậm. Tên Đức thò ra khi nghe tiếng ngỗng kêu và rơi vào bẫy.
Trong tuần thứ 3 của tháng 8, 1 phần Cụm thiết giáp số 2 của tướng Heinz Guderian tiến về phía nam đánh thọc sườn lực lượng Soviet tại mấu lồi Gomel. Cuộc tiến công của quân Đức buộc Hồng quân phải bỏ thành phố và ngay sau đó là phần đất cuối cùng của Belorussia cũng rơi vào tay quân thù. Grossman đã bất ngờ gặp người đứng đầu Đảng CS Belorussia bên lề 1 cuộc họp giữa Uỷ ban Trung ương của ông và những sĩ quan quân đội cao cấp (**). Grossman đã ghi lại sự việc này trong cuốn tiểu thuyết viết 1 năm sau đó.
Ai có thể tả được sự đau đớn trong buổi họp tổ chức tại khu rừng này, mảnh đất tự do cuối cùng của Belorussia. Tiếng gió thổi từ Belorussia tới xuyên qua hàng triệu phiến lá sồi nghe sao mà trang nghiêm và buồn bã. Các vị Dân Uỷ (Bộ trưởng) và các thành viên Uỷ ban Trung ương mặc quân phục mặt đầy vẻ buồn bã. Những lời họ nói đều ngắn gọn ... Mọi thứ thật đen tối. Pháo binh khai hoả. Những vệt lửa dài xuyên qua màn đêm hướng về phía tây.
Grossman đã sử dụng đoạn viết này trong cuốn "Nhân dân bất diệt", khi con trai chính uỷ đã được cứu theo cách tương tự.
(**) Ortenberg viết sau này: "Ngày hôm sau (21/9) chúng tôi đã có thể đề nghị các vị lãnh đạo dành nhiều thời gian hơn cho các độc giả của báo: Vasily Grossman và Pavel Troyanovsky đã gửi 1 lô thứ mà họ lựa chọn được từ Gomel. Chúng bao gồm cả 1 bài phỏng vấn Tổng Bí thư Đảng CS Belorussia về sự can đảm của những chiến sĩ du kích.

Chính bác mới là người nên xem lại các bài trên:
Tôi không có ý kiến khi bác phản bác lại danngoc vì bản thân tôi cũng thấy ý kiến của danngoc thiên về cảm tính, tôi đang tìm và hy vọng bác đưa ra tài liệu chứng minh ý kiến của bác thì bác maseo đã post bài có phần đi ngược lại quan điểm và bác quote lại bằng mấy câu có vẻ châm chọc, xỏ xiên, chính vì thế tôi mới góp ý quan điểm của bác:
"Cả Hitler cũng bảo lãnh miễn trừ cho người DT cơ à .
Hoá ra k0 chỉ 1 mình Stalin có tính thực dụng , cơ hội ..."
Chắc ai cũng biết chẳng có thằng cha căng chú kiết nào leo lên đến vị trí đó mà không thực dụng, Stalin còn ít thực dụng hơn Hitler đó (sự kiện 22/6 là bằng chứng, chắc bác cũng rõ phản ứng của Stalin vào thời điểm đó)
Theo ý bác maseo nói, đám DT được trọng dụng đó chỉ là DT cái vỏ bên ngoài, phần lớn họ không xem mình là DT, Grossman thì khác đó bác, hôm nào tôi tìm lại ảnh 1 lính hồng quân hôn cây thánh giá trước khi xung trận cho bác coi. Đại loại là nhiều ông tham gia hồng quân không hề có chút quan tâm gì đến CN C S hết và cũng không phải lo lột đi cái vỏ Do Thái, sùng đạo.. .của mình, qua mấy bài hồi ký trên diễn đàn cũng thấy kha khá dẫn chứng đó. Xin phép nói rõ, tôi đưa ra ý này là muốn nhấn cái điểm khác nhau trong việc dùng người giữa LX và Đức quốc xã, tất nhiên, bên cạnh những điểm khác nhau thì cũng có những điểm giống nhau (rèn luyện cho những người theo mình lòng trung thành, các kiểu quan tâm hơi đặc biệt...cái giống nhau thì nước nào, chế độ nào cũng làm giống nhau)
Đối với Đức quốc xã. chuyện thanh trừng Do Thái vào cuối chiến tranh với sau chiến tranh khác về bản chất chứ bác, nếu Đế chế thực sự trọng dụng nhân tài, hà tất phải thịt những nhân tài Do Thái đó "Những lúc nước sôi lửa bỏng , tình hình nguy cấp ... " (tôi xin phép trích lại ý của chính bác) còn sau chiến tranh Đức quốc xã có tồn tại đâu mà tính Chuyện thanh trừng. Còn LX cư xử với đám Do Thái sau CT thế nào, để khỏi làm loãng topic của bác maseo, mời bác mở một topic khác để mọi người thưởng lãm và so sánh với hành vi của Đức quốc xã trước khi chiến tranh kết thúc (tất nhiên là có nhiều cái để nói lắm).
Không ai tranh luận chuyện Đức quốc xã dùng DT hay không, vấn đề là dùng như thế nào: như các cỗ máy vô tri vô giác (đám trí thức, khoa học gia), lũ chó săn trung thành (đám cảnh sát ở các khu Do Thái) để rồi vứt đi như vứt bọc rác (vào các lò thiêu, trại tập trung) khi cảm thấy chán. Hoặc là trân trọng nâng niu khi cần rồi cho chút danh vô thực khi xong việc.
cái ý vàng, bác lại thể hiện sự nông cạn của bác, tôi chả việc gì phải thần tượng một ngôi mộ cổ và càng không rảnh để chửi bới cái đám lau nhau đó, bác lục tung hết cái TTVN này xem tôi cực đoan thần tượng chỗ nào và chửi bới đám kia chỗ nào ?. Có thể bác nóng giận mất khôn, có thể ý đó đơn giản phản ánh trí khôn của bác, tôi không chấp nhưng vẫn nhắc bác, nên nhìn lại mình, nếu bác còn có thể.
Riêng chuyện giống nhau giữa hội thần tượng LX và thần tượng TG Tự do, bác ăn nhầm quá to. Nếu đám thần tượng LX mà yêu quá mức "1 cách hợp lý và thuyết phục" như đám thần tượng TGTD thì làm chi có bản dịch Grossman trên diễn đàn này cho bác đọc, bác nên nhớ lại, quyển sách này và các quyển hồi ký liên quan đến LX khác là do danngoc (nguời có 1 câu phát biểu hết sức cảm tính ở trên, người bị bác lên mặt dạy đời không chỉ một lần) bỏ tiền túi ra mua và nhờ các bác khác cùng dịch để chúng ta cùng đọc (đối với tôi, trên diễn đàn này trong thời gian gần đây, ngoài các quyển sách của danngoc và của khikho007, còn lại toàn thứ nhảm nhí, nhất là mấy topic cãi lộn Xô-Mỹ...). Bác nên tự tìm câu giải thích vì sao những thành viên bị chụp cái mũ tôn thờ cực đoan Liên Bang Xô Viết lại phát tán tài liệu của nhà văn ghét cay ghét đẵng chính thể đó và tài liệu đó vạch trần những cái xấu chết người của thể chế mà họ thần tượng. Trên này có bao nhiêu tác phẩm hiện thực phản ánh mặt trái của US mà xuất phát từ các bạn ở US hả bác? bác có ngon thì đụng đến mặt trái của TGTD đi, số người "phản bác lịch sự có , mất lịch sự có , phân tích logic cũng có , cãi cùn lại càng nhiều hơn đấy".
Nếu bác không có ý gì khác ngoài các ý bác đã trình bày, chúng ta nên stop tranh luận tại đây để khỏi làm loãng chủ đề của bác maseo, nếu bác còn lăn tăn, thì nên tự mình mở topic khác và tôi nhắc bác lần cuối: trong tranh luận, tôi nhổ toẹt vào cái mũ tôn sùng LX cực đoan mà bác để lơ lửng trên topic này khi trích bài của tôi cũng nhưng tôi đã từng nhổ toẹt vào những topic so sánh (kết hợp chụp mũ, chửi bới) Xô-Mỹ vô bổ đầy rẫy trên diễn đàn này. Mấy trò phân loại bỉ ổi đó, bọn quốc xã rành hơn nhiều.
@maseo, nếu bác thấy cái này thừa, bác xóa giùm sau 24h, cảm ơn bác nhiều.
Được leuleu001 sửa chữa / chuyển vào 22:04 ngày 04/06/2008

Bác leuleu và Maseo cho em spam tý, trước khi ông La nhảy vào họng:
- Em không phải có ý muốn nhận xét cảm tính gì đâu, em chỉ lật lại một vấn đề mà mấy ông ở bển cứ hay lăn tăn, đó là việc sử dụng và đặt niềm tin vào những người có khả năng nhưng nằm ngoài Đảngcủa phía Xô viết là có thật, là điều mà mấy ông ở bển hay lu loa hỏng có.
- Nhận xét của em tuy cảm tính thiệt nhưng không cảm tính bằng mấy lời bình của ông Beevor sau này. Cảm tính phát khiếp vía lun. Ông Beevor này tuy tự nhận là chuyên gia về Mặt trận Xô - Đức, nhưng trong sách post hình Grossman chụp cạnh 1 con Panzer 4 bị bắn cháy mà ông Bee nhất định gọi nó là con Tiger! Không biết là vô tình hay cố tình nữa?
- Xin đính chính là V. Grossman không phải là ghét cay ghét đắng chính thể như bác nói hay như mấy ông ở bển nói. Sau khi đọc cuốn này và các tác phẩm khác của Gross, em thấy ông chỉ tập trung vào vấn đề quan hệ giữa con người với con người, về nhân tính trong xã hội, muốn đóng góp cho xã hội tốt hơn thôi. Mấy bình luận của phương Tây xin gạt qua một bên!
Được danngoc sửa chữa / chuyển vào 09:23 ngày 05/06/2008

Leuleu001 :
Để khỏi làm loãng Topic của bác Maseo tôi xin gửi bác 2 í kiến rất ngắn gọn của tôi .
1 _ Tôi sẽ k mở topic mới . Nhưng nếu bác mở 1 topic để tranh luận về những vấn đề DT , Stalin , Hitler bên trên thì tôi sẽ tham gia nhiệt tình cùng bác .
2 _ Người phải bình tĩnh để tìm lại sự sáng suốt chính là bác .
Cái chỗ tôi viết mà bác bôi vàng vàng k ám chỉ bác hay bất cứ 1 cá nhân cụ thể nào .
Bác xem đoạn cuối tôi viết nhé : " nếu chẳng may động chạm đến bạn nào ... "
Rõ ràng k hề chụp mũ cho bác đúng k ! Đoạn đó là tôi xin gửi tới các bác yêu VN gần = ... LX .
Bác đâu như vậy mà phải nhẩy dựng lên thế

He he, tôi chả việc gì phải nhày dựng lên, nhưng cái trò treo mũ lơ lửng bác làm khi quote bài của tôi nên tôi thấy ít nhiều cần nhắc bác cho bác, dù sao thì bác cũng có chút ít kiến thức lịch sử chứ không phải dốt đặc cán mai như đám cắt dán, đoạn post trên tôi đã nói rõ cái phi logic trong ý của bác rồi đấy. Cứ cái kiểu đang tranh luận thì tự nhiên lấy cái mũ pro Nga- Mỹ ra doạ thay cho đưa dẫn chứng bảo vệ quan điểm của mình quá phổ biến trên diễn đàn này rồi bác, không lẽ bác lại hạ mình ngang hàng với cái đám lau nhau bên mấy cái topic rác rưởi đó.
Bác khỏi phải phân trần là không nói cụ thể ai, cái phong cách chửi đổng những đứa ta ghét có từ thời Chí Phèo còn chưa ngủ với Thị Nở kia bác, chả ai lạ gì đâu bác. Bác có ngon thì chỉ ra cụ thể những nick nào yêu VN gần bằng LX đi
@danngoc: vâng, với những gì đang có trên diễn đàn này thì kết luận hiện tại nên là là Grossman ghét cay ghét đắng những gì Stalin đã dựng lên. Về ông Beevor thì tôi đã đọc "Berlin: the Downfall, 1945" nên hiểu cách dẫn dắt tác phẩm của ổng !
@maseo: xin lỗi bác đã lỡ cãi nhau ở đây, sau 24h nữa mong bác xoá bài này và những bài của mà bác cảm thấy làm loãng topic, cảm ơn nhiều.
Được leuleu001 sửa chữa / chuyển vào 11:44 ngày 05/06/2008

Bác có nhẩy dựng , hay thái độ của bác ntn thì những bài viết của bác nó thể hiện tất cả . 1 lần cuối xin khẳng định , tôi k0 chụp mũ bác hay ai cả , dù đã nhiều lần tôi bị chụp mũ
Thêm nữa , tôi ko coi ai là đám lau nhau , hay topic nào là rác rưởi cả . Nếu k0 thích 1 topic nào đó thì đơn giản là tôi sẽ k tham ra ... thế thôi . .
Bác dùng từ " hạ mình " liệu có thông minh và sáng suốt k ? Chắc gì tôi hay bác đã hiểu biết = người ta , năng lực trong cuộc sống đời thường = đc người ta ... .
Tôi xin dừng ở đây vì thấy k0 đáng để tranh luận cho 1 vấn đề ntn .
Xin hẹn bác khi khác

Oài, chính với chả thể. Các bác cũng rảnh cãi nhau tối ngày về những cái của nợ ấy được thì cũng lạ thật. Ông nào yêu Liên Xô cứ việc yêu, thích thế giới tự do cứ việc thích, hà cớ gì cứ phải cãi nhau. Cái phạm trù tình cảm là nó phức tạp lắm, ko cải tạo được nhau đâu, các bác tuổi gì rồi mà còn làm fan Mỹ Tâm để chửi fan Đờm Vĩnh Hưng?
Cá nhân nhà em khoái Hitler, khâm phục Bush, thần tượng Osama đấy , cãi nhau với những ông bỉ bộ 3 đó thì có mà cãi nhau với cả xã hội. Hừ, nhưng mà em cá là cả xã hội có nhảy vào dạy dỗ cũng ko làm em thay đổi tình cảm với bộ 3 kể trên 1 mảy may!
Chào thân ái và quyết thắng!

Dạ dạ, để em thay mặt bác Danngoc trả lời hộ là cái kết luận của bác lộn rồi ạh. Ngoại trừ mấy phần râu ria như Lời tựa, Lời người dịch của Beevor thì trong phần chính của tác phẩm đoạn nào in nghiêng mới là Beevor viết, chỉ trong những đoạn đó mới có lời lẽ bôi bác Stalin thôi chứ các phần do Grossman viết (chữ thường) ko bao giờ có chuyện đó.
Cái này em đã thông báo bên topic Treblinka ( http://www10.ttvnol.com/forum/quansu/1038285.ttvn ) nhưng có lẽ cần nhắc lại tại đây ko lại có bác nhầm:
1. Lời tựa, Lời người dịch, Chú giải, các chú thích kiểu : Beevor và Vinogradova.
2. Trong phần chính:
a. Beevor và Vinogradova: Chữ nghiêng.
b. Grossman: Chữ thường.
Cám ơn các bác đã quan tâm đến cuốn sách này
Chào thân ái và quyết thắng!