Vasily Grossman - Nhà văn chiến tranh

(tiếp)
Trong cuốn sổ ghi chép gốc, Grossman viết:
Trong phiên họp Uỷ ban Trung ương Đảng CS Belorussia - trên mảnh đất cuối cùng của Belorussia ... Những vấn đề gai góc nhất đều được hạ quyết tâm, ko 1 từ ko cần thiết nào được nói ra ... Ponomarenko nói với chỉ huy Hồng quân: "Anh ko thể dùng thứ ngôn ngữ tởm lợm như vậy khi nói về 1 thành viên Uỷ ban Trung ương." Viên tướng hoảng hồn: "Tôi ko chửi ông ấy, tôi đang phê phán chung chung thôi."
Mệnh lệnh đưa ra là pháo kích Novo - Belitsa và Gomel suốt đêm đó. Bầu trời rực lửa. Cuộc nói chuyện kìm nén trong lều chỉ huy. Tiếng viên chỉ huy: "Nếu anh nhớ, đó là trong tác phẩm "Đường tới Arzrum"." Tiếng ai đó trả lời: "Những người Karaim ko phải Do Thái, họ đến từ Khazar." (**)
Lũ chó chạy khỏi Gomel đang bốc cháy lao qua cầu 2 bên thành xe.
Trong 1 trận bom, 1 ông già trèo lên khỏi hào để lấy lại mũ và cả đầu lẫn cổ của ông bị tiện bay.
Panteleimon Kondratyevich Ponomarenko (1902 - 1984), Bí thư thứ nhất Đảng CS Belorussia từ năm 1938 đến năm 1947, bị quản thúc tại Moscow trong thời kỳ phát xít Đức xâm lược 1941 - 1944, tại đó ông vẫn giám sát các tổ chức du kích. Ponomarenko, 1 người ủng hộ nhiệt thành chủ nghĩa Stalinist, có lẽ là 1 fan nhạc jazz vì ông đã lập ra Nhà hát Jazz Quốc gia Belorussia tại Minsk năm 1940. Sau Đại chiến ông làm đại sứ Soviet tại nhiều nước và có quan hệ mật thiết với KGB.
(**) "2 phóng viên quân đội và 1 thợ ảnh ngồi trên 1 khúc cây đổ gần túp lều làm bằng cành cây nơi Uỷ ban Quân sự đang đóng ... Họ nghe thấy tiếng viên chỉ huy từ trong lều: "Nếu anh nhớ, đó là trong tác phẩm "Đường tới Arzrum" ..." - "Đường tới Arzrum" là 1 bài vè của Pushkin viết năm 1836, 1 năm trước khi ông chết trong 1 cuộc quyết đấu.

Tin tức về thất bại ngày càng tăng của quân đội loang ra dân chúng. Grossman, Troyanovsky và Knorring phóng về phía nam tránh các mũi tấn công của lực lượng thiết giáp do Guderian chỉ huy. Chuyến đi đưa họ tới vùng cực đông bắc Ukraina. Cả nhóm thoát về phía nam theo con đường cái từ Kiev đi Chernigov, sau đó rẽ về hướng đông đến Mena. Tại cả 2 nơi đó các sĩ quan tham mưu Hồng quân đều ko nhận rõ tính nghiêm trọng của tình hình như Grossman đã chứng kiến.
Tại Điện Kremlin, Stalin vẫn ko chịu đối mặt với sự đe doạ thực tế. Các đơn vị thiết giáp của Guderian từ Gomel đang tấn công về phía nam, tức là có thể cắt đứt thủ đô Kiev của Ukraina từ phía bắc, đến lúc người đứng đầu Soviet thừa nhận mối nguy hiểm thì đã quá muộn. Nó trở thành thất bại lớn nhất trong lịch sử quân đội Soviet. Tại Kiev, Hồng quân đã mất hơn nửa triệu quân, hoặc chết hoặc bị bắt. Grossman và các đồng sự chỉ vừa kịp thoát khỏi cái bẫy đó trước khi các Sư 3, 4 và 17 Thiết giáp Đức phóng về phía nam từ Gomel tới đông Ukraina. Sư 3 Thiết giáp Đức đã chiếm cây cầu chủ chốt bắc qua sông Desna gần Novgorod - Seversky ngày 25/8.
Troyanovsky mô tả lại chuyến đi: "Chúng tôi đã phóng và phóng qua những đống đổ nát hoang tàn. Những đống đổ nát mang tên Chernigov, Borzna, Baturin đều còn đang âm ỉ cháy ... Mỗi khi có 1 trận ko kích, P. I. Kolomeitsev đều giơ khẩu súng ngắn của anh ta bắn về hướng những chiếc máy bay phát xít. Ngay cả những tay hoàn toàn dân sự như Oleg Knorring và Vasily Grossman cũng dùng súng trường của họ để bắn máy bay." Tuy thế Grossman cũng lo lắng ko kém cho tấn thảm kịch của những người xung quanh.
Những người dân đang kêu khóc. Cả những người đang đi lẫn những người đang đứng bên hàng rào nhà họ, họ bắt đầu khóc ngay khi bắt đầu nói. Và ai nấy đều muốn khóc theo. Có quá nhiều đâu khổ!
1 ngôi nhà trống. Các gia đình ở thuê đã bỏ đi 1 ngày trước, người chủ cũng bỏ đi nốt. Cụ già hàng xóm có gặp họ trước khi đi: "Và con cún sẽ ở lại à?"
"Nó ko muốn đi."
Và ngôi nhà vẫn ở lại nơi nó luôn luôn đứng đó. Cà chua xanh chín dần trên nóc nhà, hoa khoe sắc trong vườn. Trong phòng có vài chiếc bình và cốc nhỏ, vài cây vả trồng trong chậu, 1 cây chanh và 1 cây cọ. Mọi nơi, mọi thứ vẫn còn cảm nhận được bàn tay chăm sóc của chủ nhân.
Bụi. Bụi trắng, bụi vàng, bụi đỏ. Bụi bốc lên theo bước chân những con cừu, lợn, ngựa, bò và theo bánh xe chở những người chạy loạn, chở lính Hồng quân, xe tải, xe con nhà binh, tăng, pháo và xe kéo pháo. Bụi bốc lên, quay cuồng, nhào lộn khắp Ukraina.
Heinkel và Junker bay suốt đêm. Chúng tung cánh giữa những vì sao như những đàn ruồi. Ko khí đã đen tối lại bị bao trùm thêm bởi tiếng rít của chúng. Bom rơi. Những làng mạc bốc cháy khắp nơi. Bầu trời đêm tháng 8 như được thắp sáng. Khi các vì sao biến mất hay có tiếng sấm, mọi người mới đầu thì sợ hãi nhưng sau đó cười: "Đó là do trời, do trời thực sự."

1 bà già nghĩ sẽ gặp được đứa con trai trong hàng người vẫn đang chậm chạp lê bước trong bụi đất mù mịt. Bã đã đứng đó đến tối rồi lại gần chúng tôi: "Các anh lính, cầm lấy mấy quả dưa chuột này, ăn đi, mời các anh." "Các anh lính, uống sữa đi." "Các anh lính, táo này." "Các anh lính, pho mát nhé." "Các anh lính, cầm lấy đi." Và bà khóc, những người phụ nữ khác cũng khóc, mắt vẫn nhìn những chàng trai đi qua trước mặt.
Cô gái Orinka người làng Dugovaya trông thật đau khổ, ngước đôi mắt ngây thơ đen láy nhìn mọi người. Chân cô đã đen sạm, quần áo rách nát. Chúng tôi mời cô mấy quả táo lấy từ vườn nông trang tập thể của cô. Vâng, khu vườn đó chính là của cô. Ông lão coi vườn im lặng nhìn chúng tôi hái táo cho cô.
1 khẩu pháo lớn đang được kéo đi khiến bụi màu vàng sẫm bốc mù mịt. 2 lính Hồng quân ngồi trên nòng pháo, mặt họ cũng đen nhẻm những bụi. Họ đang uống nước đựng trong mũ sắt.
Grossman chỉ rời Ukraina trước các đơn vị thiết giáp của Guderian 1 bước. Ông ko còn hồ nghi gì nữa về số phận mẹ mình, bà đã rơi vào tay giặc ở Berdichev, gần 500km sau lưng ông về phía tây nam. Từ Shchors (thành phố được đặt theo tên 1 anh hùng Bolshevik thời Nội chiến), Grossman, Troyanovsky và Knorring tới Glukhov rồi theo đường cái đi về hướng đông bắc tới Orel.
Nghĩ về những thành phố mà mình đã đến nay bị chiếm đóng cũng giống như nhớ về những người bạn đã chết. Thật vô cùng buồn. Chúng trở nên vừa xa vừa gần 1 cách đáng sợ, cuộc sống tại đó như trong "1 thế giới khác".
Nói chuyện với dân làng, mọi loại người, từ thô lỗ đến chân thành. Hôm nay 1 phụ nữ trẻ giọng the thé đã kêu lên: "Chúng tôi làm sao có thể nghe lệnh bọn Đức? Làm sao chúng tôi chấp nhận được những điều tồi tệ này?"
Dưa chuột. 4 người đàn ông đã lấy chúng khỏi 1 kho rau quả và mang ra sân trong 1 trận bom. Họ khóc vì sợ hãi, uống đến say rồi kể lại vào buổi tối theo kiểu hài hước rất Ukraina họ đã sợ hãi thế nào rồi lại cười đùa ra sao. Họ nhắm rượu với mật ong, salo (mỡ lợn), tỏi và cà chua. 1 người trong số họ bắt chước tiếng rít của bom rơi và tiếng nổ rất tài.
B. Korol dạy họ cách sử dụng lựu đạn. Họ nghĩ họ sẽ làm du kích khi bọn Đức chiếm đóng nhưng tôi có linh cảm từ cuộc nói chuyện này rằng họ đã sẵn sàng làm việc cho bọn Đức. 1 người trong số họ, người muốn trở thành 1 nhà nông học tại vùng này, nhìn Korol như thể anh ta là 1 thằng khờ.
Mặt mũi và thần sắc mọi người. Trong 3 ngày chúng tôi đi xuyên Belorussia, Ukraina và đến Orel. Quãng thời gian khó khăn này đã bộc lộ những phẩm chất tốt đẹp nhất của con người. Họ tốt và cao thượng. Đó là đặc điểm chung đối với người ở cả 3 đất nước nhưng cũng có những nét riêng rất khác biệt. Người Nga mạnh mẽ và kiên trì nhất. Gương mặt người Ukraina buồn và quý phái, họ ranh mãnh và hơi thiếu trung thực. Người Belorussia câm lặng và buồn rầu trước những đau khổ.
Orel. Lái xe trong đêm. Phanh xe chúng tôi ko còn hoạt động. Chúng tôi dừng lại 1 cách khó khăn trước 1 nhóm người chạy loạn. 1 phụ nữ hét lên. Họ là những người Do Thái tị nạn.
Tới Orel, thành phố ko có ánh đèn. Trước chiến tranh người ta có thể nhìn thấy ánh đèn thành phố thậm chí từ vùng nông thôn xa xôi. Bây giờ, nó tối đen. Khách sạn. Giường! Chúng tôi được tháo giày và cởi quần áo mà ngủ lần đầu tiên trong suốt chuyến đi. Có thể gọi điện nói chuyện với Moscow. Được nói chuyện thoải mái với những người bạn, gia đình và đồng nghiệp đã giúp chúng tôi thoát khỏi những dư vị buồn.

BA
TẠI PHƯƠNG DIỆN QUÂN BRYANSK
Ortenberg ko cho Grossman và Troyanovsky chút thời gian nghỉ ngơi nào ở Orel sau cú thoát chết của họ. Họ được lệnh quay lại làm việc tại Phương diện quân Bryansk, nơi đang phải hứng chịu toàn bộ sức mạnh của Chiến dịch Typhoon khi tướng Đức Von Bock chỉ huy Cụm Tập đoàn quân Trung tâm mở cuộc tấn công về hướng Moscow.
Phóng xe tới mặt trận. 2 lính Hồng quân đang ở trong 1 khu vườn tươi tốt vô chủ, đó là 1 buổi sáng tĩnh lặng, chỉ có họ ở đó, những người lính truyền tin. "Các đồng chí sĩ quan, tôi sẽ rung cây táo này lấy vài quả cho các anh ngay bây giờ." Những quả táo rụng lịch bịch trên mặt đất của khu vườn hoang. Khu nhà của chủ quét vôi trắng trông thật buồn tẻ, 2 chủ nhân mới tới cũng lại bỏ đi. Và rồi ngay sau đó lại có 1 chủ nhân khác, 1 người lính có khuôn mặt rạng rỡ nhưng bẩn thỉu, anh ta nhanh chóng nhặt cả 1 đống táo trong tay.
1 bà già nói: "Ai biết Chúa có tồn tại hay ko. Tôi cầu xin Người, đó ko phải việc khó, chỉ cần cúi đầu trước Người 2 - 3 lần và ai biết đâu đấy, có thể Người sẽ chấp nhận lời cầu khấn."
Trong 1 izba (nhà nhỏ làm bằng gỗ xúc - Maseo) bỏ ko, mọi thứ đã được mang đi, ngoại trừ những tượng thánh. Điều này rất ko giống với phong cách những người nông dân của Nekrasov , những người luôn giữ gìn những tượng thánh mỗi khi có đám cháy, dù phải bỏ lại tất cả mọi tài sản khác trong ngọn lửa.
1 đứa trẻ khóc suốt đêm. Nó bị 1 vết áp xe ở chân. Mẹ nó suỵt cho nó im, trấn an nó: "Con yêu, con yêu." Và đến đêm thì trận đánh nổ ra ngay ngoài cửa sổ nhà 2 mẹ con.
Thời tiết xấu - u ám, mưa, sương mù - mọi người đều ướt và lạnh nhưng ai cũng có vẻ sung sướng. Thế này thì ko sợ máy bay Đức. Ai cũng nói với vẻ hài lòng: "Thật là 1 ngày đẹp trời."
Việc tiến quân của bọn Đức khiến ngày càng nhiều nông dân nhận thấy cần biến những súc vật nuôi của mình thành thịt muối và xúc xích để dễ bề cất dấu.
Những con lợn bị làm thịt. Tiếng chúng kêu nghe sởn tóc gáy.
Cuộc hỏi cung 1 kẻ phản bội diễn ra trên bãi cỏ trong 1 ngày mùa thu quang đãng, yên tĩnh dưới ánh mặt trời ấm áp. Hắn có bộ râu rậm và mặc 1 cái áo khoác rách bằng vải thô màu nâu, đầu đội 1 cái mũ nông dân lớn. Chân hắn bẩn và để trần tới bắp chân, trông hắn như 1 nông dân trẻ mắt xanh nhạt. 1 tay hắn sưng phồng, tay kia nhỏ nhắn - trông như tay phụ nữ, với những móng tay sạch sẽ. Hắn nói tiếng Ukraina, kéo dài từng từ với giọng êm ái. Hắn đến từ Chernigov, hắn đã bị lạc vài ngày trước và bị bắt trên chiến tuyến đêm qua khi định quay về phía bên kia trong bộ trang phục nông dân trông như phường tuồng. Thật tình cờ hắn bị bắt bởi chính những đồng đội cũ, những người lính cùng đại đội với hắn, giờ họ đang đứng trước mặt hắn. Bọn Đức đã mua chuộc hắn chỉ bằng 100 Mark (tiền Đức - Maseo). Hắn được bọn chúng cử quay lại phía quân ta để xác định vị trí các sở chỉ huy và các sân bay. "Nhưng chỉ được 100 Mark thôi," hắn dài giọng. Hắn nghĩ tính khiêm tốn của con số đó sẽ giúp hắn có nhiều sự tha thứ hơn. "Việc này cũng làm tôi khó nghĩ lắm, tôi biết, tôi biết." Hắn ko còn là người nữa, tất cả mọi chuyển động, nụ cười, ánh nhìn, lời nói, hơi thở của hắn - tất cả tạo cảm giác đang ở cạnh 1 xác chết. Hắn cũng có vấn đề với trí nhớ.
"Tên vợ mày là gì?"
"Tên vợ tôi á, tôi nhớ chứ, Gorpyna"
"Còn con mày?"
"Tôi cũng nhớ tên nó, Pyotr." Hắn ngẫm nghĩ 1 lúc rồi thêm: "Dmitrievich. 5 tuổi." "Tôi muốn cạo mặt 1 cái," hắn tiếp. "Mọi người đang nhìn tôi, tôi cảm thấy ngượng." Hắn đập đập tay vào bộ râu. Hắn bứt 1 cọng cỏ, bốc đất, bẻ vụn 1 mẩu gỗ, liên tục ngọ nguậy 1 cách nhanh nhẹn và điên dại, như thể việc luôn làm 1 cái gì đó sẽ cứu được hắn. Khi hắn nhìn những người lính với súng trường trong tay, đôi mắt hắn vằn lên như 1 con thú trong cơn sợ hãi.
Sau đó viên đại tá tát vào mặt hắn. Gầm lên mà mắt đẫm lệ: "Thực sự thì mày đã làm cái gì thế này?" Anh lính cảnh vệ cũng quát vào mặt hắn: "Mày đã hại cả con mày rồi! Làm sao nó sống được với nỗi nhục này!"
"Chẳng lẽ các ông ko biết chính tôi cũng ko hiểu tôi đã làm gì sao, các đồng chí?" Tên phản bội nói, mặt hướng về cả viên đại tá và người cảnh vệ cứ như họ có thể đồng cảm với vấn đề của hắn. Hắn đã bị bắn ngay trước mặt đại đội nơi hắn từng phục vụ chỉ 1 thời gian ngắn trước đó.
Thiếu tá Garan đã nhận được 1 bức thư từ vợ hắn. Khi đó ông đang bận việc và đã lạnh lùng quẳng nó sang 1 bên mà ko buồn mở. Sau đó ông có đọc bức thư và mỉm cười nói: "Đến tôi còn chẳng biết vợ con mình sẽ sống hay chết nữa; tôi đã chia tay gia đình ở Dvinsk. Và giờ thằng con viết thư cho tôi thế này: "Con đã trèo lên mái nhà khi bọn Đức ko kích và bắn máy bay bằng 1 khẩu súng ổ quay." Nó có 1 khẩu súng ổ quay bằng gỗ."
Nikolai Alekseevich Nekrasov (1821 - 1878), nhà thơ. Người mẹ Ba Lan của ông đã dạy ông về sự khốn khổ của tầng lớp nông dân Nga, nó trở thành chủ đề chính trong các tác phẩm của ông đặc biệt là các bài thơ "Trên đường", "Quê hương" và "Rét Mũi Đỏ".

Grossman viết cho cha rằng ông vẫn rất lo lắng cho mẹ và con gái Katya. Ông ko biết Katya thực ra đã được gửi tới trại hè Thiếu niên Tiền phong ở miền đông.
Sức khoẻ của con tốt, cảm giác dễ chịu và tinh thần lên cao. Chỉ có điều là con suốt ngày đêm lo cho mẹ và Katyusha, con cũng rất muốn được nhìn thấy mọi người thân. Có thể con sẽ được ở Moscow vài ngày trong vòng 3 tuần tới. Con sẽ được tắm rửa và ngủ tử tế mà ko phải đi ủng trên giường - điều đó với con bây giờ là siêu tiện nghi.
Sau đó 1 thời gian ngắn Grossman cũng viết thư cho vợ. Bức thư này đề ngày 16/9, giống như thư của mọi người lính tiền tuyến khác, chỉ có rất ít thông tin ngoại trừ việc cho thấy người gửi nó vẫn còn sống vào ngày bức thư được gửi đi.
Lyusenka thân yêu,
Anh đang được thấy nhiều điều thú vị. Anh suốt ngày di chuyển từ địa điểm này qua địa điểm khác, cuộc sống ở mặt trận là như vậy. Em có đang viết thư cho anh ko? 1 giọt dầu từ rầm nóc hầm đã rơi vào tấm thiệp khi anh đang viết.
Hãy đọc tờ Krasnaya Zvezda, anh có độ 2 - 3 bài được đăng mỗi tháng. Chúng cũng là những lời chào của anh gửi cho em.
Vasya của em.
2 ngày trước đó, tờ Krasnaya Zvezda vừa mới đăng bài viết mới nhất của ông. Bài viết mang tựa đề "Trong hầm địch - nơi ở của bọn phát xít".
Những chiến hào, những hoả điểm, những boongke của binh lính và sĩ quan Đức. Quân địch đã từng ở đây. Có rượu vang và brandy Pháp; ô liu Hy Lạp; nước ép cam từ "nước đồng minh" của chúng - tên nô lệ ngoan ngoãn mang tên Italy; 1 bình mứt đóng mác Ba Lan; 1 hộp lớn hình oval cá hộp do Na Uy tiến cống; 1 xô mật ong từ Tiệp Khắc. Và những mảnh đạn của 1 viên đạn pháo Nga nằm giữa bữa tiệc của bọn phát xít.
Hầm của binh lính là 1 hình ảnh khác: ở đây người ta chẳng thể tìm thấy những hộp sô cô la rỗng hay cá sardine ăn dở. Chỉ có những hộp đậu ép và những khoanh bánh mì nặng như được đúc bằng thép. Cầm những khoanh bánh mì đó mới thấy chúng nặng, đặc và có mầu sắc hệt nhựa đường. Những chiến sĩ Hồng quân cười nói: "Thế đấy, người anh em, nó đúng là bánh mì đấy!"

BỐN
VỚI TẬP ĐOÀN QUÂN 50
Trong thời gian làm việc tại Phương diện quân Bryansk tháng 9/1941, Grossman đã tới thăm sở chỉ huy Tập đoàn quân 50. Tập đoàn quân này có 7 sư đoàn bộ binh, chỉ huy là thiếu tướng Mikhail Petrov . Sở chỉ huy đặt trong 1 izba (nhà nhỏ làm bằng gỗ xúc).
Trong izba là thành viên Hội đồng Quân sự (tức chính uỷ) Shlyapin và Tổng Chỉ huy Petrov. Petrov có cái mũi to và ngắn, khoác áo choàng cấp tướng bẩn thỉu và đeo ngôi Sao Vàng (Anh hùng Liên Xô) mà ông được nhận vì thành tích trong cuộc Nội chiến Tây Ban Nha. Ông đang dài dòng giải thích về cách làm bánh xốp, cách nhào bột và sự khác nhau giữa bánh mì làm từ lúa mì với bánh mì làm từ lúa mạch. Petrov là người rất dữ tợn và cũng rất dũng cảm. Ông kể cho chúng tôi nghe ông đã thoát khỏi vòng vây bằng cách đi bộ mà vẫn mặc nguyên quân phục và đeo Sao Vàng vì ko muốn cải trang làm thường dân. Ông đã đi 1 mình, ăn mặc 1 cách phô trương và mang 1 cây gậy để đuổi lũ chó. Ông nói với tôi: "Tôi luôn mơ được tới Châu Phi, đi 1 mình qua những khu rừng nhiệt đới với 1 cây rìu và 1 khẩu súng trường." Ông yêu mèo, nhất là mèo con, và hay chơi với chúng.
Chỉ huy Tập đoàn quân 50 Petrov nói với 1 phụ nữ trong 1 ngôi làng vừa được tái chiếm từ tay bọn Đức: "Vậy cô nghĩ thế nào về bọn Đức?"
"Chúng ko phải người xấu", cô ta trả lời. Viên tướng chửi cô ta liền.
Có 1 viên sĩ quan đang ăn chút gì đó. Người phụ nữ nói với anh ta: "Ông ấy thật thối tha."
Người nấu bếp của viên tướng trước chiến tranh từng làm việc trong 1 nhà hàng cũng ở trong izba. Anh ta chê đồ ăn trong làng. Những phụ nữ trong làng rất tức, họ gọi anh ta là Timka thay vì Timofei. Sự xuất hiện của anh ta luôn làm họ kinh hoàng.
Timka: "Khi phải ra tiền tuyến, mỗi khi lái xe tới đó tôi thường uống 1 cốc cồn công nghiệp, thế là tôi chẳng còn quan tâm đến điều gì nữa. Đạn rít xung quanh còn tôi vẫn vừa hát vừa múc thức ăn cho binh sĩ. Oh, họ yêu tôi, lính tráng mới yêu tôi làm sao." Timka diễn lại động tác chia thức ăn đó như múa balê, miệng hát. Trông như thể anh ta hôm nay cũng vừa làm 1 cốc vậy.
Sĩ quan tuỳ tùng: Sĩ quan tuỳ tùng của Shlyapin cao, đẹp trai, anh ta là trung uý Klenovkin. Sĩ quan tuỳ tùng của Petrov thì lùn như trẻ vị thành niên nhưng có bắp vai khổng lồ và tấm lưng cánh phản. Tay "trẻ vị thành niên" này có thể hất đổ cả cái izba này chỉ bằng 1 cú huých vai. Anh ta đeo đầy người những súng ngắn, tiểu liên và lựu đạn. Trong túi anh ta có kẹo ăn cắp từ bàn thiếu tướng đồng thời có hàng trăm viên đạn để bảo vệ mạng sống cho ông ta.
Petrov ngắm tay tuỳ tùng của mình ăn rất mau lẹ, bốc tay thay vì dùng nĩa. "Nếu anh ko chịu học chút văn hoá," viên tướng quát, "tôi sẽ tống anh ra tuyến đầu. Anh phải ăn bằng nĩa, ko phải bằng tay!"
2 sĩ quan tuỳ tùng của thiếu tướng và chính uỷ ngồi phân loại đồ lót của 2 vị chỉ huy, định để mượn những thứ ngoại cỡ - sĩ quan tuỳ tùng của chính uỷ lựa đồ của thiếu tướng và ngược lại. Khi vượt qua 1 con suối nhỏ, tướng quân sẽ nhảy qua, chính uỷ thì cứ thế bước qua rồi lau ủng sau. Sau đó sĩ quan tuỳ tùng của thiếu tướng cũng nhảy qua còn sĩ quan tuỳ tùng của chính uỷ bước qua rồi lau ủng.
Thiếu tướng Mikhail P. Petrov (1898 - 1941)

Buổi tối trong ánh nến. Petrov nói năng rất cộc cằn. Ông phản ứng lại đề nghị của 1 viên sư trưởng xin hoãn cuộc tấn công vì thiếu quân: "Nói với ông ta tôi sẽ hoãn nếu ông ta chỉ còn mỗi 1 mình." Sau đó chúng tôi chơi domino rất lâu - Petrov, Shlyapin, 1 cô y tá bầu bĩnh xinh đẹp tên là Valya, và tôi. Viên chỉ huy tập đoàn quân đập quân domino xuống mặt bàn bôm bốp và dùng bàn tay che quân bài như 1 tay cờ bạc chuyên nghiệp. Hết lần này đến lần khác 1 viên thiếu tá từ ban chỉ huy hành quân chạy sang để đưa báo cáo.
Sáng ra, khi ăn sáng Petrov tỏ ra ko đói. Ông làm 1 ly vodka: "Bộ trưởng cho phép điều đó," ông cười nói. (Tiêu chuẩn cho phép uống 100g vodka mỗi ngày).
Trước khi tới sư đoàn tiền tiêu, tướng quân chơi với lũ mèo. Đầu tiên ông tới sở chỉ huy sư đoàn, sau đó tới 1 trong các trung đoàn. Chúng tôi rời khỏi xe và đi bộ trên đất ướt, chân kẹt trong bùn. Petrov văng vài từ tiếng Tây Ban Nha, tiếng ông vang vọng khắp trời đất, khắp vùng đất ẩm ưới này.
Trung đoàn đang chiến đấu. Họ đã thất bại trong việc chiếm 1 ngôi làng. Tiếng súng máy và tiểu liên nổ ầm ĩ, đạn rít. Chỉ huy tập đoàn quân gay gắt khiển trách trung đoàn trưởng: "Nếu anh ko chiếm được cái làng này trong 1 giờ nữa, anh sẽ phải giao chức trung đoàn trưởng cho người khác và tham gia tấn công như binh nhì." Trung đoàn trưởng trả lời: "Rõ, thưa đồng chí chỉ huy Tập đoàn quân." Tay trung đoàn trưởng run bần bật. Chẳng ai dám đứng thẳng mà đi ở đây cả, ai cũng phải chạy lom khom hoặc bò bằng cả 4 chân từ hố này sang hố khác. Họ sợ ăn đạn, trong khi ở đây chả có phát đạn nào bắn tới. Tất cả họ núp trong bùn lầy và những vũng nước. Shlyapin thẳng người lên đi loanh quanh như đi dạo trên đường làng và quát đám lính: "Cứ cúi xuống đi, lũ nhát gan, cứ cúi xuống đi!"
Khi chúng tôi tới trung đoàn thứ 2, sở chỉ huy của nó chẳng có ai. Chỉ có 3 con mèo sạch sẽ trong căn nhà trống cùng nhiều vũ khí và tượng thánh.
Sau bữa tối, tay kiểm sát viên quân sự tới từ sở chỉ huy hậu cứ Tập đoàn quân 50. Tất cả chúng tôi uống trà với mứt mâm xôi trong khi kiểm sát viên báo cáo những vấn đề còn tồn tại: những người tỏ ra hèn nhát, những kẻ đào ngũ - trong số đó có Pochepa, 1 thiếu tá già - cũng như trường hợp các nông dân bị tố cáo tuyên truyền cho bọn Đức . Petrov gạt cốc sang 1 bên. Ở góc văn bản ông phê chuẩn án tử hình bằng bút đỏ với chữ ký nhỏ tý như của trẻ con.
Kiểm sát viên báo cáo 1 vụ việc khác: 1 phụ nữ đã ép những người nông dân chào đón bọn Đức bằng bánh mì và muối.
"Thế bà ta là ai?" Petrov hỏi.
"1 bà gái già," tay kiểm sát viên cười.
Petrov cũng cười. "Vậy à, do bà ta là 1 gái già nên tôi sẽ chuyển chỗ ở cho bà ta trong vòng 10 năm." Và ông viết 1 bản án nữa. Sau đó ông uống thêm chút trà. Tay kiểm sát viên nói lời tạm biệt. "Nhắc họ gửi cái ấm samovar của tôi tới đây, tôi đang để nó ở sở chỉ huy," Petrov nói với kiểm sát viên. "Tôi luôn cần có nó ở gần bên mình."
Grossman rõ ràng kính trọng Chính uỷ cấp lữ đoàn Nikolai Alekseevich Shlyapin hơn Petrov nhiều.
Shlyapin là người thông minh, mạnh mẽ, bình tĩnh, to lớn và chậm rãi. Mọi người đều cảm nhận được sức mạnh tiềm ẩn bên trong ông.
Cuộc viếng thăm sở chỉ huy Tập đoàn quân 50 sau này đã cung cấp nhiều điều quan trọng cho công việc của Grossman. Trong những cuộc nói chuyện dài, Shlyapin kể cho Grossman câu chuyện về những kinh nghiệm mà ông có được ở Sư 94 Bộ binh vào mùa hè thảm hoạ khi bọn Đức xâm lược. 1 tháng sau khi chiến tranh bùng nổ, sư đoàn của ông trở thành 1 phần của Phương diện quân Tây bị đánh tan tác, chỉ huy là tướng Pavlov. Phần còn lại của sư đoàn cố thoát khỏi vòng vây ở Belorussia rút về phía đông tới Vitebsk, tại đó họ bị Sư 20 Thiết giáp Đức tấn công vào cuối tháng 7. Họ phải rút vào rừng, sau đó chiến đấu để mở đường máu thoát ra. Miêu tả của Shlyapin chắc chắn mang màu sắc khác hẳn công thức chung Soviet lúc đó là phóng đại sức mạnh cũng như thương vong của địch trong khi những hành động thực tế và anh hùng của các viên chỉ huy cấp trên của Shlyapin thường lại bị buộc tội. Grossman đã sử dụng những ghi chép từ các cuộc nói chuyện này để viết cuốn "Nhân dân bất diệt" vào năm sau. Cái chết của Shlyapin 1 tháng sau cuộc gặp gỡ giữa 2 người đã khiến Grossman thêm quyết tâm lưu danh người chính uỷ này.
Shlyapin kể cho tôi mọi thứ khi cả 2 nằm trên 1 đống cỏ trong chuồng gia súc. Xung quanh tiếng đạn trái phá gầm thét. Phía cuối chuồng gia súc cô nàng Valya (**) đang bật máy hát và chúng tôi cùng nghe bản "Chiếc khăn xanh nho nhỏ" (***). Những cây dương mảnh dẻ run rẩy trong tiếng nổ, đường đạn vạch ngang bầu trời.
Cuối tháng đó, Grossman cuối cùng cũng nhận được tin cha rằng con cái ông, Katya, vẫn an toàn.
Cha kính yêu, con đã nhận được 1 loạt bưu thiếp cùng lúc, 2 trong số đó là từ cha. Đây là lần đầu tiên con nhận được tin tức sau 2 tháng. Con rất mừng là Katya vẫn ổn, nhưng giờ nỗi lo lắng của con về mẹ lại tăng gấp đôi ... Con đang rất nóng lòng gặp cha nhưng điều đó nằm ngoài khả năng của con cho đến khi các sếp triệu hồi con về.
Tướng Petrov từng là 1 trong các "cố vấn" đi theo đội quân "Operatsii X" của phe Cộng hoà trong cuộc Nội chiến Tây Ban Nha.
(**) Valya có lẽ là "vợ ngoài mặt trận" của tướng Petrov. Grossman sau này có phun ra sự thật phổ biến trong giới sĩ quan cao cấp là họ thường chọn những cô gái xinh đẹp trong sở chỉ huy và bệnh viện dã chiến để làm vụ này.
(***) "Chiếc khăn xanh nho nhỏ" là 1 bài hát nổi tiếng, nội dung bài hát là lời người yêu 1 chiến sĩ hứa ko bao giờ quên anh khi anh ra mặt trận. Cô gái quàng 1 chiếc khăn xanh xinh xắn và dùng nó để vẫy chào người yêu. Nhạc G. Peterburgsky, lời Yakov Galitsky. Thật thú vị nếu xét rằng Stalin vẫn luôn công kích những người Do Thái như những "kẻ ko Tổ quốc" trong khi phần lớn những bài ca yêu nước phổ biến ở Liên Xô trong thời gian WW2 lại có tác giả là người Do Thái.

NĂM
TRỞ LẠI UKRAINA
Ngày 20/9, Grossman và Troyanovsky quay trở về hướng nam 1 lần nữa tới Glukhov ở cực đông bắc Ukraina, đó là nơi họ đã từng đi qua khi chạy khỏi Gomel.
Việc Stalin ko chịu đối mặt với nguy cơ Kiev bị vây đã tạo điều kiện cho Cụm Thiết giáp số 2 của Guderian hội quân được với Cụm Thiết giáp số 1 của Kleist gần Lokhvitsa. Phương diện quân Tây Nam của tướng Kirponos gồm các Tập đoàn quân 5, 21, 26 và 37 đã bị cắt rời. Bạn chí thân của Stalin, Nguyên soái Budenny đã thoát được, Nikita Khrushchev và tướng Timoshenko cũng vậy. Khoảng 15.000 quân cũng thoát được khỏi vòng vây quân Đức nhưng nửa triệu quân còn lại buộc phải chịu số phận khủng khiếp là phơi mình trước cái đói, bệnh tật trong các trại tù binh của bọn Đức.
Mặc dù tình hình quân sự như vậy, phần lớn người Ukraina ko muốn sơ tán về phía đông tới lưu vực sông Volga. Bản thân Grossman mặc dù sinh ra và lớn lên ở Berdichev, 1 thị trân Ukraina, nhưng coi những nông dân Ukraina gần như người nước ngoài vì ông ko hề có bất kỳ quan hệ gì với cuộc sống nông thôn.
Những người Ukraina đã trải qua cuộc nội chiến ác liệt cầy sới qua đất đai của họ, sau tất cả những cái đó lại đến nạn đói khủng khiếp gây ra bởi chính sách của Stalin triệt nông dân giàu có và địa chủ kulak, tập thể hoá nông nghiệp cưỡng bức. Vì vậy, nhiều người Ukraina đã chuẩn bị đón chào quân Đức như những người giải phóng. Grossman sau đó phát hiện ra rằng cảnh sát tình nguyện người Ukraina thậm chí còn tham gia tích cực vào việc vây bắt người Do Thái ở Berdichev, bao gồm cả mẹ ông và các bạn bè, và dự phần vào việc tàn sát họ.

Trên mặt đất gió ù ù thổi, lạnh, có vẻ tuyết sắp rơi. Những phụ nữ khoác áo tang, vẻ mặt lạnh lùng. Họ đang làm loạn. Họ ko muốn rời khỏi đây để tới nước Cộng hoà Đức tại Volga cùng con cái mình. Vài người dắt theo dăm sáu đứa nhỏ.
Những người phụ nữ giơ cao liềm. Những cái liềm phản chiếu ánh sáng đục mờ xám xịt của mùa thu. Mắt họ đẫm lệ. 1 lúc sau họ lại cười và chửi rủa, rồi lại giận giữ và tỏ vẻ đau khổ. Họ kêu lên: "Thưa trung uý, 1 ông cụ có 2 con trai đã treo cổ hôm qua. Ông ấy ko muốn tới Cộng hoà Đức tại Volga. Bọn Đức có thể cũng sẽ tống chúng tôi tới đó hay tới bất cứ đâu. Chúng tôi sẽ ko đi, chúng tôi sẽ chết ở đây. Bất kỳ quân rắn độc tệ hại nào tới ép chúng tôi rời khỏi nhà sẽ phải nói chuyện với những cái liềm này."
Lúc sau lại có người nói: "Nếu bà ko có 1 người đàn ông cho mình, có thể lấy 1 con mèo mà gừ gừ với nó suốt đêm."
"Nhìn lên trời xem, lũ sếu đang bay về phía nam. Còn chúng tôi, chúng tôi sẽ đi về đâu? Các đồng chí, hãy giúp chúng tôi."
Ôi, đàn bà! Những ánh mắt phụ nữ thật đáng sợ - sống động, sôi nổi, giận dữ, ấu trĩ, bạn có thể thấy như có cả 1 tên giết người trong họ. Những phụ nữ này đã mang cả bánh cho những người đàn ông của họ ở Kursk, cách đây 200km.
Bí thư RAIKOM (Đảng uỷ) địa phương nói: "Tới gặp tôi đi, các bạn. Tôi có rượu mạnh và những phụ nữ ko quá già."
Đêm thứ 2, chuông điện thoại reo vang. Mới đầu tôi nghĩ nó là dành cho tôi. Bọn Đức đã bị đẩy lui. Chúng tôi nhóm lửa trong bếp lò. Ánh lửa lò khơi lên nỗi đau của ai đó. 1 cô gái xinh xắn với đôi mắt đen láy thông minh nói khẽ: "Anh đang ngồi trên chỗ của bố em đấy." Các cô gái, họ căm thù Hitler, kẻ đã mang những chàng trai của họ đi, cả âm nhạc, khiêu vũ và ca hát.
Binh lính đi trong đêm. 1 cô gái chạy tới nhìn họ: "Để tìm xem có anh tôi ko." Nhìn cô giống 1 con búp bê với khuôn mặt tròn, mắt xanh và đôi môi xinh đẹp. Đôi môi đó nói những lời sau với 1 cô bé 1 tuổi đang khóc: "Muốn chết hả! Bớt mồm đi!"
1 thương binh được mang tới đây đêm qua. Anh ta thở hổn hển và khóc. 2 người phụ nữ khóc cùng anh ta suốt đêm, họ đang cắt những cái băng dính đầy máu cho anh. Anh bắt đầu thấy đỡ hơn. Cánh đàn ông sợ phải mang anh tới bệnh viện trong đêm, vì thế anh phải nằm đây tới khi trời sáng.
Những edinolochnik (nông dân cá thể) đang sơn trắng khatas (nhà kiểu Ukraina) của họ nhìn chúng tôi với ánh mắt thách thức: "Đó là để đón lễ Phục sinh."
Hàm ý đằng sau những dấu hiệu dị thường trong mùa thu năm đó cho thấy họ đang chuẩn bị chào đón 1 sự kiện vui mừng bậc nhất. 1 số sử gia giải thích rằng người Đức với dấu hiệu chữ thập đen sơn trên chiến xa được xem là người đem nền tự do Thiên chúa giáo tới cho người dân vốn bị chèn ép bởi chế độ Soviet vô thần. Nhiều người Ukraina đã chào đón quân Đức bằng bánh mì và muối, nhiều cô gái Ukraina đã vui vẻ làm vợ lính Đức. Thật khó để đánh giá mức độ của hiện tượng này bằng phương pháp thống kê thông thường nhưng nên lưu ý Abwehr, Cục Tình báo Quân đội Đức, đã cho biết có thể gây dựng 1 đội quân gồm hàng triệu người Ukraina nhằm chống lại Hồng quân. Tuy nhiên đề xuất này đã bị Hitler thẳng thừng bác bỏ, hắn cảm thấy ghê tởm viễn cảnh những người Slavơ sẽ chiến đấu trong bộ quân phục Đức.
Trong làng Kamenka có 1 ngôi nhà với 3 phụ nữ làm chủ. Họ nói thứ tiếng pha trộn giữa tiếng Ukraina và tiếng Nga. Họ đi xem những lính Đức bị bắt. 1 trong số đó, tên đeo kính, là 1 hoạ sĩ. Tên kia là sinh viên, hắn vừa mới dậy, đùa với lũ trẻ 1 lúc rồi lại nằm xuống. Người phụ nữ già hỏi luôn mồm: "Thật sự thì người Đức tin vào Chúa chứ?" Bên ngoài nhiều lời đồn đại về tình hình các vùng bọn Đức chiếm đóng đang lan truyền trong làng. "Các starosta (**) đang chia ruộng đất ra thành từng mảnh," và nhiều tin đồn tương tự.
Chúng tôi mất cả buổi tối để giải thích cho họ bọn Đức thực sự là như thế nào. Họ nghe, thở dài, mắt láo liên nhưng ko chịu cho biết suy nghĩ thật trong đầu. 1 bà già thản nhiên nói: "Cái gì đã qua chúng tôi thấy rồi, cái gì sẽ tới chúng tôi cũng khắc thấy."
Đầu người lái 1 chiếc xe tăng hạng nặng bị thổi bay bởi 1 phát đại bác, chiếc tăng cứ thế đi tiếp vì xác anh ta đè lên chân ga. Chiếc tăng đi xuyên qua rừng, húc đổ cây cối rồi tiến thẳng vào ngôi làng chúng tôi đang ở. Người lái tăng ko đầu vẫn ngồi nguyên trong xe.
Nước Cộng hoà Đức tại Volga (Volga German Autonomous Soviet Socialist Republic): 1 nước cộng hoà tự trị nằm ở lưu vực sông Volga trong thành phần Liên bang Soviet, tồn tại từ năm 1918 tới năm 1941 với phần lớn cư dân là người Đức di cư sang Nga từ năm 1897 (số liệu năm 1939 là 366.000 người gốc Đức, chiếm 60% dân số). Khi Đức xâm lược Nga năm 1941, người Đức bị coi là kẻ thù dân tộc nên Stalin đã ra lệnh xoá sổ nước cộng hoà này, chuyển toàn bộ người gốc Đức tới Kazakhstan và Siberia. - Maseo
(**) Starosta: trưởng lão. Thời Nga Sa hoàng có những starosta của nhà thờ và starosta của làng. Đó thường là những nông dân giàu nhất hoặc có uy tín nhất. Người Đức tái lập hệ thống này, dùng chức danh starosta như trưởng làng. "Chia ruộng đất thành từng mảnh" có nghĩa là phân chia lại các nông trang tập thể đáng ghét, trả ruộng đất cho người cày theo đơn vị hộ cá thể.

Câu này phải dịch như sau:
Binh lính hành quân trong bóng tối. Một cô gái chạy tới quan sát họ: "Để tìm xem có anh tôi không". Trông cô như một con búp bê với gương mặt tròn, cặp mắt xanh và đôi môi xinh xắn. Cũng đôi môi đó đã nói những lời sau đầy về một bé gái mới lên một tuổi đang khóc nhè: "Giá nó chết đi thì tốt hơn. Bới đi một miệng ăn."